Muchołówka żałobna

Muchołówka żałobna
	Ficedula hypoleuca
	(Pallas, 1764)
	; Samiec w szacie godowej
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ptaki
Podgromada	Neornithes
Infragromada	ptaki neognatyczne
Rząd	wróblowe
Podrząd	śpiewające
Rodzina	muchołówkowate
Podrodzina	kląskawki
Rodzaj	Ficedula
Gatunek	muchołówka żałobna
Synonimy
	Motacilla hypoleuca Pallas, 1764;
	Motacilla hypoleuca Pallas, 1764;
Podgatunki
	F. h. hypoleuca (Pallas, 1764); F. h. iberiae (Witherby, 1928); F. h. sibirica (Khakhlov, 1915);
	F. h. hypoleuca (Pallas, 1764); F. h. iberiae (Witherby, 1928); F. h. sibirica (Khakhlov, 1915);
	Kategoria zagrożenia (CKGZ)
	; najmniejszej troski
	Zasięg występowania
	; Zasięg występowania (wraz z muchołówką atlasową z północno-zachodniej Afryki) lęgowiska przeloty zimowiska
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Muchołówka żałobna^[4] (Ficedula hypoleuca) – gatunek małego ptaka wędrownego z rodziny muchołówkowatych (Muscicapidae).

Systematyka

Zwykle wyróżnia się trzy podgatunki F. hypoleuca^[5]:

Ficedula hypoleuca hypoleuca – zachodnia i północna Europa do Uralu.
Ficedula hypoleuca iberiae – Półwysep Iberyjski.
Ficedula hypoleuca sibirica – zachodnia i południowo-środkowa Syberia.

Autorzy Handbook of the Birds of the World (a tym samym IUCN) jako czwarty podgatunek wyróżniają muchołówkę atlasową, zamieszkującą północno-zachodnią Afrykę, przez innych systematyków jest ona jednak uznawana za osobny gatunek Ficedula speculigera^[2]^[4]^[5].

Występowanie

Zamieszkuje zachodnią, północną, środkową i wschodnią Europę, od Hiszpanii i Wielkiej Brytanii przez środkową i zachodnią Syberię po góry Ałtaj. W północnej Afryce i na Półwyspie Iberyjskim znajdują się jej izolowane stanowiska. Wędrowny na duże odległości, przeloty w kwietniu i od sierpnia do września. Jesienne migracje trwają dłużej, toteż są łatwiej zauważalne. Zimuje w zachodniej i środkowej Afryce na północ od równika. Nie spotyka się jej we Włoszech, Grecji i Azji Mniejszej.

W Europie jej centrum areału znajduje się w zachodniej i w północnej części kontynentu, a we wschodnich i środkowych występuje na tych samych terenach, co muchołówka białoszyja. Przypuszcza się, że oba gatunki wywodzą się z pierwotnego przodka z okresu lodowcowego, któremu czwartorzędowy lądolód stworzył barierę w areale, na jakim żył. W ten sposób we wschodniej Europie utworzył się gatunek muchołówki białoszyjej, a na zachodzie – żałobnej. Obecnie na obszarze współwystępowania dochodzi do procesu odwrotnego. W Europie Środkowej tworzą się krzyżówki, mieszane pary obu gatunków (ze względu na ich współwystępowanie na tych terenach), które bez problemów wychowują pisklęta. W trakcie wyboru partnera nie ma zatem utrwalonych mechanizmów izolacyjnych, które by ograniczały się do jednego gatunku muchołówki. Mieszanego samca rozpoznaje się po śpiewie, który łączy w sobie elementy obu gatunków. W rozpoznaniu pomaga też ubarwienie – niepełna biała obroża na szyi.

Muchołówki żałobne z Niemiec, Czech i Polski mają nieco inną barwę niż pozostałe populacje – samce są z wierzchu szarobrązowe i przypominają samice. To dodatkowo utrudnia odróżnienie w terenie samca tego gatunku od samicy muchołówki białoszyjej.

W Polsce muchołówkę żałobną spotkać można na całym niżowym obszarze kraju. To średnio liczny ptak lęgowy^[6]. W górach dolatuje do 1100 m n.p.m. Rozmieszczona jest bardzo punktowo – obok obszarów o dużym zagęszczeniu występują tereny, gdzie jest praktycznie nieobecna^[7]. Dzięki wywieszaniu budek lęgowych jest częstsza w lasach gospodarczych. Spore jej ilości notuje się na przedmieściach i w śródmiejskich parkach. W czasie przelotów liczniejsza staje się na Wybrzeżu. Nie obserwuje się prób zimowania w kraju. Według szacunków Monitoringu Pospolitych Ptaków Lęgowych, w latach 2013–2018 populacja muchołówki żałobnej w Polsce liczyła 109–163 tysięcy par lęgowych^[8].

Charakterystyka

Wygląd zewnętrzny

Muchołówka żałobna ma krępą, zaokrągloną sylwetkę, mocną budowę i krótki ogon. Wielkością ustępuje wróblowi. Samiec w szacie godowej ma czarny wierzch i biały spód. Ma na czole jedną lub dwie białe plamy, wyraźnie odcinające się od czerni głowy. Dziób i nogi ma czarne, a tęczówkę ciemnobrązową. Na czarnych skrzydłach duże białe plamy (przy nasadzie lotek pierwszorzędowych widać słabo białą kreskę). Ogon czarny, biało obrzeżony. W szacie spoczynkowej ciemne części upierzenia są szarobrązowe. Poza tym samce różnią się ubarwieniem w zależności od położenia geograficznego lęgowiska. Na wschodzie i południu obszaru występowania rzadziej występują czarne samce, a dominują szaro upierzone (te od samic różnią się rozmiarami białej plamy na skrzydłach). Na innych terenach populacje czarno ubarwionych samców przeważają i tylko wyjątkowo pojawiają się szare ptaki. Różnice pomiędzy obiema formami zanikają w szacie spoczynkowej, kiedy to samce przypominają samice. Samica podobna do samców w szacie spoczynkowej, szarobrązowa z białym brzuchem i beżowym nalotem, ale na skrzydłach ma mniej bieli. U obu płci widać białe krawędzie ogona, a ich wielkość ciała jest podobna.
Ptaki w szacie juwenilnej mają nakrapiany beżowo wierzch ciała i ciemno plamkowany spód.

W porównaniu z muchołówką białoszyją ma mniej białej barwy w upierzeniu. U samców nie ma białej obroży, a u obydwu płci jasne pole na skrzydłach jest mniejsze. Muchołówki żałobne mają biały kolor na zewnętrznych chorągiewkach lotek oraz proporcje długości drugiej i piątej lotki pierwszego rzędu są inne – lotka piąta jest dłuższa niż druga. Można to jednak zobaczyć jedynie trzymając osobnika w ręku.

Rozmiary

długość ciała: ok. 13 cm,
rozpiętość skrzydeł: ok. 21–24 cm

Masa ciała

ok. 9–15 g

Głos

Śpiew muchołówki żałobnej

Wabi głośnym „łitt” lub „łi-tik”. Śpiew to rytmiczna sekwencja tonów o różnej wysokości, krótkich zwrotek z powtarzanymi melodyjnymi elementami „di wice wice” przechodzącymi w szczebiot z gwiżdżącym „diple diple” (podobnie śpiewa pleszka). Jest znacznie barwniejszy niż w wykonaniu muchołówki szarej, choć ma smutny motyw, od czego wzięła się nazwa gatunkowa. Śpiew samca w pobliżu dziupli trwa do czasu, aż samica się pojawi i wybierze partnera oraz miejsce na gniazdo. Wtedy melodia szybko cichnie.
Głos ostrzegawczy omawianej muchołówki różni się od wykonania muchołówki białoszyjej – ta pierwsza wydaje krótkie „bit bit”, a druga przeciągłe „siip siip”.

Zachowanie

Poza okresem lęgowym skryta, przebywa w koronach drzew. Często kiwa ogonem i strzepuje skrzydłami. Zwinnie lata.

Środowisko

To ptak typowo leśny. Zasiedla otwarte nasłonecznione stare lasy liściaste i mieszane ze skąpą warstwą ziół, a także zadrzewienia, stare parki, zagajniki, ogrody i sady owocowe (choć jest tam rzadsza). Północne populacje coraz częściej wybierają lasy iglaste. Unika wilgotnych stanowisk, preferując za to te cieplejsze z rosnącymi dziuplastymi drzewami. Nie odwiedza karmników, ale latem spotkać ją można przy wodopoju. Lokalną populację może zwiększyć wywieszanie budek lęgowych. W czasie przelotów licznie może się pojawiać w różnych środowiskach, choć najczęściej w lasach.

Pożywienie

Owady (i ich larwy), które chwyta w locie lub ewentualnie zbiera z ziemi. Najchętniej wybiera pasikoniki i motyle. W przeciwieństwie do muchołówki szarej, po chwyceniu owada nie powraca na to samo miejsce, aby tam go zjeść. Jesienią chwyta też dżdżownice i jagody.

Na łów wyrusza z punktów obserwacyjnych, na których przesiaduje i wypatruje zdobyczy. Nagle podrywa się i pikuje na nią z góry. Inne stawonogi i drobne bezkręgowce zbiera z ziemi, gałęzi i drzew. Późnym latem, gdy na lęgowisku jest mało pokarmu lub w trakcie migracji na zimowiska, może też jeść nasiona i owoce, np. jagody.

Okres lęgowy

Toki

W ciągu roku wyprowadza jeden, rzadziej dwa lęgi, od kwietnia do czerwca. Samce pojawiają się pod koniec kwietnia, a samice tydzień później – pierwsze powracają na lęgowiska te silniejsze i bardziej doświadczone, przez co zajmują bardziej atrakcyjne dziuple, czekając na przylot samiczek. Następuje to parę dni później. Te, kiedy wrócą, dokonują inspekcji kolejnych dziupli, wokół których roztacza się śpiew samców.

Zaloty muchołówki żałobnej i białoszyjej są podobne (stąd krzyżówki), a ich głównym punktem jest śpiew. Samiec oblatuje wtedy wybraną dziuplę lub budkę lęgową, starając się zainteresować samicę swoim ubarwieniem. Samiec niekiedy zwabia do swojego rewiru więcej (do trzech) partnerek, zwłaszcza gdy zdążył zająć najlepsze terytorium do wydania potomstwa. W takim przypadku każdej wybiera gniazdo, gdzie ta znosi jaja i wychowuje pisklęta. Takie wielożeństwo u wróblowatych jest zjawiskiem wyjątkowym.

Gniazdo

W dziupli drzewa lub otworach w ścianach, zwykle na wysokości kilku metrów. Wykorzystuje również skrzynki lęgowe (typu A1 zawieszone 2,5 metra nad ziemią). Gniazdo o luźnej konstrukcji, zbudowane z mchu, włókien, liści, łyka, suchej trawy, korzonków i pasków kory drzew iglastych, wyściełane piórami i sierścią. Pomimo że samiec wybiera miejsce na gniazdo, to samica zajmuje się jego budową, a potem wysiadywaniem.

Jaja

Samica składa zwykle 6–7 jaj, bladoniebieskich (czasem białawych) z czerwonawymi plamkami, o średnich wymiarach 17×13 mm.

Wysiadywanie

Samica wysiaduje jaja przez 14–16 dni.

Pisklęta

Młode, gniazdowniki, opuszczają gniazdo po 14–16 dniach. Wcześniej są karmione latającymi owadami i gąsienicami przez oboje rodziców.

Status i ochrona

IUCN uznaje muchołówkę żałobną za gatunek najmniejszej troski (LC, Least Concern) nieprzerwanie od 1988 roku, nadal jednak za jej podgatunek traktuje muchołówkę atlasową z północno-zachodniej Afryki. Liczebność światowej populacji, obliczona w oparciu o szacunki organizacji BirdLife International dla Europy z 2015 roku, mieści się w przedziale 33–52 miliony dorosłych osobników. Globalny trend liczebności populacji uznawany jest za spadkowy^[3].

Na terenie Polski muchołówka żałobna jest objęta ścisłą ochroną gatunkową^[9]. Na Czerwonej liście ptaków Polski została sklasyfikowana jako gatunek bliski zagrożenia (NT, Near Threatened) ze względu na obserwowany silny spadek liczebności^[6].

Zobacz też

ptaki Polski

Przypisy

↑ Ficedula hypoleuca, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
↑ ^a ^b Taylor, B. & Christie, D.A.: European Pied Flycatcher (Ficedula hypoleuca). [w:] del Hoyo, J., Elliott, A., Sargatal, J., Christie, D.A. & de Juana, E. (red.). Handbook of the Birds of the World Alive [on-line]. Lynx Edicions, Barcelona, 2020. [dostęp 2020-04-12].
↑ ^a ^b Ficedula hypoleuca, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
↑ ^a ^b Systematyka i nazwa polska za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Podrodzina: Saxicolinae Vigors, 1825 - kląskawki (wersja: 2019-10-12). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2020-04-12].
↑ ^a ^b F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): Chats, Old World flycatchers. IOC World Bird List (v11.1). [dostęp 2021-06-11]. (ang.).
↑ ^a ^b Wilk T., Chodkiewicz T., Sikora A., Chylarecki P., Kuczyński L.: Czerwona lista ptaków Polski. OTOP, Marki, 2020.
↑ Marcin Karetta: Atlas ptaków. Pascal, 2010. ISBN 978-83-7513-655-5.
↑ Chodkiewicz T., Chylarecki P., Sikora A., Wardecki Ł., Bobrek R., Neubauer G., Marchowski D., Dmoch A., Kuczyński L.. Raport z wdrażania art. 12 Dyrektywy Ptasiej w Polsce w latach 2013–2018: stan, zmiany, zagrożenia. „Biuletyn Monitoringu Przyrody”. 20, s. 1–80, 2019.
↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2016 r. poz. 2183).

Bibliografia

Pavel Vasak: Ptaki leśne. Warszawa: Delta, 1993. ISBN 83-85817-28-X.
Klaus Richarz: Ptaki – Przewodnik. Warszawa: Muza, 2009. ISBN 978-83-7495-018-3.
Karel Štastný: Ptaki śpiewające. Warszawa: Polska Oficyna Wydawnicza "BGW", 1993. ISBN 83-70663-80-X.

Linki zewnętrzne

Zdjęcia, nagrania głosów i krótkie filmy. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).

[itis-1] Ficedula hypoleuca, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).

[hbwa-2] Taylor, B. & Christie, D.A.: European Pied Flycatcher (Ficedula hypoleuca). [w:] del Hoyo, J., Elliott, A., Sargatal, J., Christie, D.A. & de Juana, E. (red.). Handbook of the Birds of the World Alive [on-line]. Lynx Edicions, Barcelona, 2020. [dostęp 2020-04-12].

[iucn-3] Ficedula hypoleuca, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).

[mk-4] Systematyka i nazwa polska za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Podrodzina: Saxicolinae Vigors, 1825 - kląskawki (wersja: 2019-10-12). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2020-04-12].

[ioc-5] F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): Chats, Old World flycatchers. IOC World Bird List (v11.1). [dostęp 2021-06-11]. (ang.).

[clpp-6] Wilk T., Chodkiewicz T., Sikora A., Chylarecki P., Kuczyński L.: Czerwona lista ptaków Polski. OTOP, Marki, 2020.

[7] Marcin Karetta: Atlas ptaków. Pascal, 2010. ISBN 978-83-7513-655-5.

[biuletyn2019-8] Chodkiewicz T., Chylarecki P., Sikora A., Wardecki Ł., Bobrek R., Neubauer G., Marchowski D., Dmoch A., Kuczyński L.. Raport z wdrażania art. 12 Dyrektywy Ptasiej w Polsce w latach 2013–2018: stan, zmiany, zagrożenia. „Biuletyn Monitoringu Przyrody”. 20, s. 1–80, 2019.

[9] Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2016 r. poz. 2183).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]