Międzynarodowy Kongres Matematyków

Emmy Noether – pierwsza kobieta, która wygłosiła wykład plenarny na Kongresie

Międzynarodowy Kongres Matematyków (ang. International Congress of Mathematicians) – największa na świecie konferencja poświęcona matematyce, organizowana co cztery lata przez Międzynarodową Unię Matematyczną (IMU)^[1]. Podczas ceremonii otwarcia wręczane są: Medal Fieldsa, Medal Abacus (od 2022, wcześniej Nagroda Nevanlinny), Nagroda Gaussa i Medal Cherna^[2]. Obecnie otrzymanie zaproszenia do wygłoszenia wykładu na kongresie jest jednym z najważniejszych wyróżnień („an induction to a hall of fame”) dla matematyka^[3].

Historia

Już w roku 1888 Georg Cantor zaproponował wspólne spotkanie matematyków niemieckich i francuskich, a gdy dwa lata później został pierwszym prezesem Niemieckiego Towarzystwa Matematycznego (Deutsche Mathematiker-Vereinigung) zgłosił ideę międzynarodowego kongresu. Pomimo starań nie udało mu się jednak przekonać do tego pomysłu szerszego grona swoich kolegów ani z Niemiec ani z zagranicy. W 1894 do idei Cantora powrócili matematycy niemieccy (Felix Klein i Heinrich Weber) i francuscy (Charles-Ange Laisant i Émile Lemoin). Tym razem udało się im uzyskać poparcie w swoich państwach, a w 1895 także matematyków amerykańskich. Organizację kongresu zaproponowano Szwajcarom, którzy w 1886 podjęli się tego zadania (na czele komitetu organizacyjnego stanął Carl Friedrich Geiser, którego bardzo mocno wspierał Ferdinand Rudio)^[4]^[5].

Pierwszy Międzynarodowy Kongres Matematyków odbył się w dniach 9–11 sierpnia 1897 roku w Zurychu i wzięło w nim udział 208 uczonych z 16 krajów. Wśród uczestników były jedynie cztery kobiety, przy czym żadna z nich nie wygłosiła na kongresie referatu (to stało się dopiero w 1912 w Cambridge, kiedy prelegentką była Hilda Phoebe Hudson). Największą liczbę reprezentantów miały Szwajcaria, Niemcy, Francja i Włochy; spoza Europy było tylko siedmioro uczestników z USA^[4]^[5]. Wykłady plenarne wygłosili Henri Poincaré, Adolf Hurwitz, Giuseppe Peano i Felix Klein. Poza nimi uczestnicy mogli wysłuchać jeszcze 30 wystąpień w pięciu sekcjach^[6].

Drugi kongres odbył się w 1900 w Paryżu – to tam David Hilbert sformułował listę 23 najważniejszych problemów stojących przed matematyką XX wieku. Następne miały się odbywać co cztery lata, ale dwie wojny światowe spowodowały odwołanie spotkań w latach 1916, 1940 i 1944 oraz przesunięcie kongresu planowanego na rok 1948 o dwa lata. Z kolei Międzynarodowy Kongres Matematyków zaplanowany w Warszawie w 1982 roku odbył się z rocznym opóźnieniem ze względu na wprowadzenie w Polsce stanu wojennego. W 2018 kongres miał miejsce w Rio de Janeiro (pierwszy raz na półkuli południowej), a ostatni – choć zaplanowany w Petersburgu – z powodu inwazji Rosji na Ukrainę odbył się on-line w lipcu 2022 roku^[1]^[7]^[8].

Pierwszą kobietą, która wygłosiła wykład plenarny na kongresie była Emmy Noether. Miało to miejsce w Zurychu w roku 1932. Na następny taki odczyt kobiety trzeba było czekać aż do 1990 roku, kiedy do Kioto zaproszono Karen Uhlenbeck. Cztery lata później, podczas kolejnego kongresu w Zurychu, wykłady plenarne wygłosiły Ingrid Daubechies i Marina Ratner^[9].

Polscy prelegenci

Pierwsze wystąpienie polskiego uczonego na Międzynarodowym Kongresie Matematyków miało miejsce w Heidelbergu w roku 1904. Wykład sekcyjny (historyczny) zatytułowany Wronski als Mathematiker wygłosił wówczas Samuel Dickstein. Cztery lata później w Rzymie Stanisław Zaremba – podczas wykładu Sur le Principe de Dirichlet - zreferował własne wyniki w sekcji Arytmetyka, Algebra, Analiza. W 1912 w Cambridge wykłady sekcyjne wygłosił Zygmunt Janiszewski oraz fizycy Ludwik Silberstein (dwa) i Marian Smoluchowski.

Po przerwie spowodowanej I wojną światową i odzyskaniu niepodległości przez Polskę na kolejnym kongresie w Strasburgu w 1920 roku po raz pierwszy pojawiła się (wyjątkowo skromna, bo jednoosobowa) oficjalna delegacja polska. Drugi (łącznie było ich pięć - najwięcej z Polaków) swój wykład sekcyjny wygłosił wtedy Stanisław Zaremba. Cztery lata później w Toronto sekcyjnymi prelegentami z Polski był ponownie Zaremba i po raz pierwszy Wacław Sierpiński.

Niespotykany rozwój polskiej matematyki w następnych latach i jej awans do światowej czołówki doskonale ilustruje udział Polaków w kolejnych trzech kongresach. W 1928 roku Polacy wygłosili ponad 20 wykładów sekcyjnych (tj. blisko 8% wszystkich takich wykładów), a w 1932 i 1936 po kilkanaście. Co więcej w programie kongresu w Zurychu w 1932 roku znalazł się wykład plenarny Wacława Sierpińskiego zatytułowany Sur les ensembles de points qu’on sait définir effectivement (był to pierwszy taki wykład wygłoszony przez Polaka), a cztery lata później w Oslo w ten sam sposób uhonorowano Stefana Banacha (tytuł jego wykładu to Die Theorie der Operationen und ihre Bedeutung für die Analysis).

Na pierwszym kongresie po II wojnie światowej odbywającym się w 1950 roku w Stanach Zjednoczonych nie pojawili się matematycy z Polski, tak jak i z prawie całego bloku wschodniego. Mimo to jeden z wykładów sekcyjnych wygłosił polski Żyd Alfred Tarski, pracujący wówczas na Uniwersytecie Kalifornijskim w Berkeley. Cztery lata później w Amsterdamie wygłosił on już wykład plenarny, podobnie jak jego kolega z Berkeley – Jerzy Neyman. Trzecim (i jedynym pracującym wówczas w Polsce) wyróżnionym w ten sposób Polakiem był Karol Borsuk. Na żadnym innym kongresie nie było aż tylu polskich wykładowców plenarnych. W 1958 w Edynburgu wykład plenarny wygłosił jeszcze pracujący w Stanach Zjednoczonych Samuel Eilenberg – polski Żyd i kolejny przedstawiciel polskiej szkoły matematycznej (posiadający już jednak tylko obywatelstwo amerykańskie), po czym nastąpiła przerwa aż do kongresu w Warszawie w 1983 roku.

Na kongresie w 1962 wykłady sekcyjne wygłosili Jerzy Łoś i Andrzej Pliś, a w 1966 – Aleksander Pełczyński i Kazimierz Urbanik. W 1970 Polskę reprezentowali Zofia Krygowska, Stanisław Łojasiewicz, Czesław Olech i Andrzej Schinzel (był też ponownie Samuel Eilenberg ze Stanów Zjednoczonych). Na następnych dwóch kongresach prelegentami z Polski byli: Zbigniew Ciesielski (w 1974) i Henryk Iwaniec (w 1978).

W 1983 kongres odbywał się w Polsce, więc organizatorzy mieli szansę mocniejszego zaistnienia. Jeden z wykładów plenarnych wygłosił Aleksander Pełczyński (był to ostatni dotąd taki wykład uczonego zatrudnionego w Polsce), a wykłady sekcyjne Tadeusz Figiel, Tadeusz Iwaniec, Andrzej Lasota, Michał Misiurewicz, Henryk Toruńczyk, Stanisław Woronowicz i Jerzy Zabczyk.

Na następnych kongresach wykłady sekcyjne matematyków afiliowanych w polskich instytucjach zdarzały się bardzo rzadko, a często były to jednoosobowe reprezentacje (warto tu jednak zaznaczyć, że wśród prelegentów byli też Polacy pracujący podczas wygłaszania wykładów już za granicą). W 1986 wśród prelegentów sekcyjnych był Zbigniew Semadeni, w 1990 ponownie Stanisław Woronowicz, w 1998 Ludomir Newelski.

Na pierwszym kongresie obecnego wieku (w Pekinie w 2002 roku) wykład wygłosił Rafał Latała. Cztery lata później w Madrycie miał miejsce ostatni dotąd wykład plenarny Polaka na kongresach - wyróżniony w ten sposób został pracujący już w Stanach Zjednoczonych Henryk Iwaniec. Prelegentami sekcyjnymi byli wówczas Tomasz Łuczak i Agata Smoktunowicz. W roku 2010 wykład sekcyjny wygłosił Tadeusz Januszkiewicz, w 2018 Wojciech Kucharz i Feliks Przytycki (w 2014 nie było nikogo zatrudnionego w Polsce), a w 2022 (wirtualnie) Mariusz Lemańczyk^[10]^[11].

Lista Kongresów

Rok	Miasto	Państwo
2026	Filadelfia	Stany Zjednoczone
2022^[a]	on-line	on-line
2018	Rio de Janeiro	Brazylia
2014	Seul	Korea Południowa
2010	Hajdarabad	Indie
2006	Madryt	Hiszpania
2002	Pekin	Chiny
1998	Berlin	Niemcy
1994	Zurych	Szwajcaria
1990	Kyoto	Japonia
1986	Berkeley	Stany Zjednoczone
1982^[b]	Warszawa	Polska
1978	Helsinki	Finlandia
1974	Vancouver	Kanada
1970	Nicea	Francja
1966	Moskwa	Związek Radziecki
1962	Sztokholm	Szwecja
1958	Edynburg	Wielka Brytania
1954	Amsterdam	Holandia
1950	Cambridge	Stany Zjednoczone
1936	Oslo	Norwegia
1932	Zurych	Szwajcaria
1928	Bolonia	Włochy
1924	Toronto	Kanada
1920	Strasburg	Francja
1912	Cambridge	Wielka Brytania
1908	Rzym	Włochy
1904	Heidelberg	Cesarstwo Niemieckie
1900	Paryż	Francja
1897	Zurych	Szwajcaria