Hutnictwo
Hutnictwo – gałąź przemysłu zajmująca się wytapianiem metali i ich stopów z rud z domieszką złomu oraz ich obróbką plastyczną na półprodukty i wyroby gotowe[1]. Nauką traktującą o hutnictwie jest metalurgia[1].
Hutnictwo dzieli się na hutnictwo żelaza i hutnictwo metali nieżelaznych[2]. Istnieje także oddzielna gałąź hutnictwa – hutnictwo szkła – zajmująca się przetwarzaniem związków chemicznych poprzez topnienie w masę szklaną i przetwarzaniem w szkło gospodarcze, techniczne, okienne i artystyczne.
Do połowy XX w. produkcję stali na mieszkańca traktowano jako miernik rozwoju gospodarczego[1].
Historia
[edytuj | edytuj kod]Funkcje pieców hutniczych pełniły dawniej dymarki. Odbywający się w nich proces dymarkowy znany był od bardzo dawna (w Egipcie około 3000 roku p.n.e., w Europie od około 1000 roku p.n.e., na ziemiach polskich od około IV wieku p.n.e.). Prymitywne piece z naturalnym dmuchem w okresie średniowiecza wyposażone zostały w miechy napędzane ręcznie[3]. Kolejnym etapem rozwoju hutnictwa było zastosowanie miechów i młotów poruszanych energią wody. Warsztaty hutnicze (zwane w Polsce kuźnicami) lokowano nad rzekami i strumieniami. Pierwsze zakłady tego typu pojawiły się w Europie Zachodniej w XII wieku[4]. Około XVI wieku w Niemczech wynaleziono miechy drewniane, co wpłynęło na zwiększenie rozmiarów pieca i zwiększenie jego wydajności[4].
W drugiej połowie XV wieku zaczęły się upowszechniać bardziej nowoczesne metody wytopu żelaza z użyciem tak zwanego pieca styryjskiego[5].
XVII–XVIII wiek n.e.
[edytuj | edytuj kod]Pierwsze huty powstawały na bazie pieców funkcjonujących przy kuźnicach. Z tego wczesnego okresu tworzenia się przemysłu hutniczego zachowało się dzieło Officina ferraria spisane w 1612 w języku polskim przez zarządcę kopalń i hut na Śląsku Walentego Roździeńskiego[6]. W swoim dziele autor w poetycki sposób opisał stan XVII-wiecznego górnictwa i hutnictwa na Śląsku, a także obyczaje hutników i górników. Dzieło uznawane jest również za pierwszy polski i jeden z pierwszych w Europie podręczników metalurgicznych.
Rozwijający się szybko przemysł potrzebował coraz większych ilości drewna. Zmniejszające się gwałtownie zasoby drewna i szybko rosnące jego ceny spowodowały, że rozpoczęto próby zastąpienia powszechnie używanego węgla drzewnego węglem kamiennym. Takie eksperymenty podejmowano również w hutnictwie. Sukces odniósł Anglik Abraham Darby, który w 1709 roku wynalazł metodę użycia do wytopu żelaza koksu. Wydarzenie to jest uznawane za początek ery przemysłowej[7].
XIX–XX wiek n.e.
[edytuj | edytuj kod]W XIX wieku rozpoczął się szybki rozwój hutnictwa w Europie. W 1828 roku James Beaumont Neilson opatentował proces wytopu metali z gorącym dmuchem, w 1857 roku Edward Alfred Cowper opatentował nagrzewnicę dmuchu wielkopiecowego, a w 1839 roku James Nasmyth wynalazł i opatentował młot parowo-powietrzny[1]. W XIX wieku opatentowano także pierwszą przemysłową metodę otrzymywania stali za pomocą tzw. procesu konwertorowego, czyli świeżenia surówek niskofosforowych, metoda ta została wymyślona przez Henry’ego Bessemera w 1856 roku. 20 lat później, w 1878 roku Sidney Gilchrist Thomas opracował sposób wytopu stali przez metodę świeżenia surówki w konwertorach o wyłożeniu zasadowym, jako pierwszy przeprowadził proces świeżenia surówki hutniczej w konwertorach wysokofosforowych[1].
Na przełomie XIX i XX wieku opracowano proces rafinowania stali w piecach elektrycznych. Na przełomie lat 1952–1953 zastosowano w Austrii konwertorowy proces tlenowy do otrzymywania stali z surówki[1].
Hutnictwo w Polsce
[edytuj | edytuj kod]Najbardziej znanym starożytnym zagłębiem hutniczym na terenie Polski jest kompleks dymarek świętokrzyskich. W miejscu odkrycia od 1967 organizowane są pokazy procesu wytopu żelaza w piecach dymarskich[8].
Większość osiedli związanych z hutnictwem metali kolorowych zlokalizowana jest w rejonie Dąbrowy Górniczej. W okresie od drugiej połowy XI wieku aż po drugą połowę XII wieku funkcjonowała tam huta służąca do wytopu ołowiu i srebra. Kolejną grupę stanowią wsie funkcjonujące w XII i XIII wieku wokół dawnych miejsc kultu pogańskiego, zlokalizowane w rejonie Gór Świętokrzyskich czy góry Ślęży[9].
Duże skupisko hut oraz powstałych obok nich manufaktur metalowych w Rzeczypospolitej Obojga Narodów znajdowało się w Zagłębiu staropolskim[5], o czym zadecydowała obfita obecność rud żelaza na tym terenie. Z 35 wielkich pieców hutniczych działających w Polsce w XVIII wieku umiejscowionych było tam 27 tego typu ośrodków produkcyjnych, które wytwarzały około 80% krajowej produkcji żelaza[5]. Innym ważnym ośrodkiem jego produkcji był ośrodek hutniczy w okolicach Końskich w województwie świętokrzyskim stworzony przez szlachecki ród Małachowskich herbu Nałęcz, którzy sprowadzili fachowców hutnictwa ze Śląska[5].
Ruiny najstarszej huty w Polsce znajdują się w miejscowości Samsonów w województwie świętokrzyskim. Na przełomie XVI i XVII wieku dzierżawcy z rodziny włoskich przemysłowców Cacciów z Bergamo, których sprowadził król Zygmunt III Waza, przekształcili istniejącą tam kuźnicę w nowoczesną hutę. Hieronim Caccio zaprojektował nowy, wielki piec. Zakład Cacciów nastawiony był głównie na produkcję broni dla wojska i produkował szyszaki, pancerze, piki, pałasze oraz broń palną, w tym działa. W 1633 prawa do huty Cacciowie odstąpili Bernardowi Servalliemu, Piotrowi Gianottiniemu i Janowi Gibboniemu. Dnia 21 marca 1661 jak podawała najstarsza polska gazeta, Merkuriusz Polski Ordynaryjny, król Jan II Kazimierz Waza obserwował w Samsonowie lanie dział dla wojska[10]. W 1735 roku Abraham Darby I jako pierwszy wytopił surówkę stosując koks[1].
Najstarsza funkcjonująca huta żelaza na terytorium obecnej Polski (Huta „Małapanew”) znajduje się w Ozimku w województwie opolskim. Została założona decyzją władz pruskich po zakończeniu drugiej wojny śląskiej w roku 1754 w celu produkcji kul armatnich i granatów.
W 1957 zbudowano w Warszawie hutę stali szlachetnych, a w 1976 roku uruchomiono Hutę „Katowice” w Dąbrowie Górniczej. W Dąbrowie Górniczej działa również mikrohuta wytwarzająca m.in. implanty chirurgiczne. Na początku lat 90. w Polsce przeprowadzono restrukturyzację przemysłu hutnictwa m.in. poprzez zastępowanie pieców martenowskich piecami elektrycznymi[1].
Święto hutnicze
[edytuj | edytuj kod]4 maja, w dniu świętego Floriana, patrona hutników i strażaków, obchodzony jest Dzień Hutnika.
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c d e f g h hutnictwo, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2015-12-26].
- ↑ Anna Runge, Jerzy Runge: Słownik pojęć z geografii społeczno-ekonomicznej. Videograf Edukacja, 2008, s. 123. ISBN 978-83-60763-48-3.
- ↑ Kazimierz Bielenin, Dzieje hutnictwa na ziemiach polskich od czasów najdawniejszych do XIII w., [w:] Wojciech Głąb (red.), Zarys dziejów hutnictwa i naukowo-technicznych stowarzyszeń hutniczych, 1972, s. 20.
- ↑ a b Jerzy Jaros, Hutnictwo żelaza od XIII w. do 1945 r., [w:] Wojciech Głąb (red.), Zarys dziejów hutnictwa i naukowo-technicznych Stowarzyszeń Hutniczych, 1972, s. 22.
- ↑ a b c d Bolesław Orłowski: Nie tylko szablą i piórem. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1985, s. 66–69, 109–110. ISBN 83-206-0509-1.
- ↑ Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, Tom II N-Ż, PWN, Warszawa 1985, ISBN 83-01-05369-0, s. 313.
- ↑ Bronisława Średniawa, Dynastia metalurgów z Coalbrookdale [online] [dostęp 2021-01-02] (pol.).
- ↑ Andrzej Rembalski: Z dziejów Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego na Kielcczyźnie str. 22, 1998, Kielce.
- ↑ Archeologia ziem polskich XII i XIII wieku: przegląd problematyki badawczej (Archaeology of the Polish lands in the 12th and 13th c.: a survey of research questions) | An... [online], www.academia.edu [dostęp 2017-11-23] (ang.).
- ↑ Merkuriusz Polski Ordynaryjny, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1978.