Harmonika (muzyka)
Harmonika – całokształt zagadnień dotyczących harmonii w twórczości muzycznej omawianej w kontekście danej epoki historycznej, okresu, szkoły kompozytorskiej, kompozytora lub dzieła[1][2][3][4][5]. W praktyce kompozytorskiej, w ujęciu historycznym wykształciły się trzy główne rodzaje harmoniki: modalna (średniowiecze i renesans), funkcyjna (barok, klasycyzm, romantyzm i początek XX wieku) i sonorystyczna (od XX wieku)[6][7]. Termin „harmonika” bywa utożsamiany z terminem „harmonia”[4].
Harmonika modalna
[edytuj | edytuj kod]
Harmonika modalna jest cechą i efektem techniki kompozytorskiej polegającej na jednoczesnym prowadzeniu kilku linii melodycznych (polifonia). Jej istotą jest melodia (horyzontalizm, linearyzm); współbrzmienia (wertykalizm) są wypadkową kilku melodii i mają drugorzędną rolę[6][8][7]. Harmonika modalna opiera się na tzw. trybach (łac. modi) i ich dwóch odmianach – autentycznej i plagialnej, czyli sekwencjach interwałów tworzących serię skal muzycznych (gam[9])[6][7] nazywanych współcześnie skalami kościelnymi, modalnymi[10][9][11], średniowiecznymi lub gregoriańskimi[10][11]. Przez kilka wieków średniowiecza było ich osiem, w epoce renesansu Henricus Glareanus dodał cztery[10][11]. Głównymi fakturami muzycznymi formującymi harmonikę modalną były organum, linearyzm[12][13] i discantus[6][7], a od renesansu trójgłosowy fauxbourdon[14][15].
Harmonika funkcyjna
[edytuj | edytuj kod]Istotą harmonii funkcyjnej są akordy, czyli współbrzmienia co najmniej trzech różnych co do wysokości dźwięków, a jej materiałem – system funkcyjny (tonalny, dur-moll)[16][7]. Pierwsze przejawy myślenia akordami miały miejsce na przełomie XVI i XVII wieku, kiedy w kompozycjach zaczęto stosować częściowo improwizowany akompaniamentem basso continuo[17][18][19]. W tamtym czasie akordy były jeszcze tylko ważnym dodatkiem do harmoniki modalnej[17][19]. System funkcyjny ze ściśle określonymi budową, hierarchią i zależnościami (funkcjami) między trzema podstawowymi akordami (toniką, dominantą i subdominantą) skrystalizował się w połowie XVII wieku[17][8][19]. Harmonikę na nim opartą wykorzystywali wtedy w swojej twórczości m.in. Alessandro Scarlatti, Jean-Baptiste Lully i Henry Purcell. Pełny rozkwit harmoniki funkcyjnej nastąpił w wieku XVIII i na początku XIX[20][21]. Pod koniec XIX i na początku XX wieku funkcje oparte głównie na heptatonice (skalach złożonych z 7 dźwięków) rozbudowano poprzez chromatykę[17][19].
Harmonika sonorystyczna
[edytuj | edytuj kod]Istotą harmoniki sonorystycznej jest brzmienie samo w sobie[6][7]. Systemy dźwiękowe, hierarchia, tonalność i modalność nie są podstawą kompozycji. Podział na konsonanse i dysonanse nie istnieje. Współbrzmienia i akordy kategoryzuje się według ich intensywności i zwartości (najbardziej skupionymi są klastery) lub selektywności. Współbrzmienia mogą składać się z dowolnej liczby dźwięków[22][23].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Chodkowski 2006 ↓, s. 351.
- ↑ Habela 1998 ↓, s. 75.
- ↑ Śledziński 1981 ↓, s. 390.
- ↑ a b harmonia, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2024-12-09].
- ↑ harmonika, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2024-12-09].
- ↑ a b c d e Chodkowski 2006 ↓, s. 342.
- ↑ a b c d e f Śledziński 1981 ↓, s. 380.
- ↑ a b Ekiert 2006 ↓, s. 185.
- ↑ a b Ekiert 2006 ↓, s. 262.
- ↑ a b c Chodkowski 2006 ↓, s. 462.
- ↑ a b c Śledziński 1981 ↓, s. 520.
- ↑ Chodkowski 2006 ↓, s. 339.
- ↑ Śledziński 1981 ↓, s. 376.
- ↑ Chodkowski 2006 ↓, s. 344.
- ↑ Śledziński 1981 ↓, s. 382.
- ↑ Chodkowski 2006 ↓, s. 207, 342.
- ↑ a b c d Chodkowski 2006 ↓, s. 345.
- ↑ Ekiert 2006 ↓, s. 186.
- ↑ a b c d Śledziński 1981 ↓, s. 383.
- ↑ Chodkowski 2006 ↓, s. 210.
- ↑ Śledziński 1981 ↓, s. 231.
- ↑ Chodkowski 2006 ↓, s. 347–350.
- ↑ Śledziński 1981 ↓, s. 386–389.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Encyklopedia muzyki. Andrzej Chodkowski (red.). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-13410-0.
- Janusz Ekiert: Bliżej muzyki: encyklopedia. Warszawa: Muza SA, 2006. ISBN 978-83-7200-087-3.
- Jerzy Habela: Słowniczek muzyczny. Kraków: PWM, 1998. ISBN 83-224-0336-4.
- Kazimierz Sikorski: Harmonia. Cz. 1. Kraków: PWM, 1996. ISBN 83-224-0254-6.
- Mała encyklopedia muzyki. Stefan Śledziński (red.). Warszawa: PWN, 1981. ISBN 83-01-00958-6.
- Franciszek Wesołowski: Zasady muzyki. Kraków: PWM, 2017. ISBN 978-83-224-0461-4.