Gramatyka języka interlingua
Gramatyka języka interlingua – opis zjawisk gramatycznych w języku interlingua.
Gramatyka interlingwy jest ekstraktem, najmniejszym wspólnym mianownikiem gramatyk języków kontrolnych, z których wywodzi się interlingua, uproszczonym zarazem przez odrzucenie między innymi rozbudowanej odmiany wyrazów. Nie jest więc językiem sztucznie utworzonym, lecz wyekstrahowanym z języków naturalnych.
Rodzajnik
[edytuj | edytuj kod]Rodzajnikiem określonym jest le:
- le casa (dom)
- le casas (domy)
- le libro (książka)
- le libros (książki)
Przyimki a i de w połączeniu z rodzajnikiem określonym ulegają ściągnięciu:
- a + le = al
- de + le = del
Rodzajnikiem nieokreślonym jest un:
- un casa
- un libro
Rzeczownik
[edytuj | edytuj kod]Rzeczownik nie posiada rodzaju gramatycznego. Jedynie niektóre nazwy osób lub zwierząt mogą mieć końcówkę zależną od płci, -o lub -a:
- amico (przyjaciel) – amica (przyjaciółka)
- cavallo (koń) – cavalla (klacz)
Liczba mnoga jest tworzona za pomocą s. Po końcowej spółgłosce dodawana jest końcówkę -es. Wyraz kończący się na -c ma liczbę mnogą tworzoną za pomocą -ches:
- un libro, duo libros; un catto, duo cattos
- le construction, le constructiones; le vision, le visiones
- le zinc, zinches
Końcówka liczby mnogiej -s nie wpływa na przesunięcie akcentu – pozostaje on na swoim miejscu:
- conversation – conversationes
Przymiotnik
[edytuj | edytuj kod]Przymiotnik jest nieodmienny, bez względu na rodzaj czy liczbę rzeczownika:
- bon matre – dobra matka
- bon filio – dobry syn
- bon casas – dobre domy
- bon libros – dobre książki
Przymiotnik może się pojawiać przed lub po określanym rzeczowniku. Dominuje stawianie przymiotnika po rzeczowniku (jak w języku hiszpańskim), ale krótkie i często używane przymiotniki są stawiane na ogół przed rzeczownikiem:
- incredibile notitias
- notitias incredibile
- un bon homine
- un homine excellente
Przymiotnik może czasem przyjąć końcówkę -s liczby mnogiej, jeśli sam rzeczownik jest nieobecny:
- Io apprecia camisas azur; mi sposa prefere le verdes. – Cenię błękitne koszule; moja żona woli zielone.
Stopniowanie przymiotników odbywa się w sposób regularny za pomocą plus i le plus (w przeciwną stronę za pomocą minus i le minus):
- facile (łatwy) – plus facile (łatwiejszy) – le plus facile (najłatwiejszy)
- grande (duży, wielki) – plus grande – le plus grande
- bon (dobry) – plus bon – le plus bon
- elegante – minus elegante – le minus elegante
Istnieją nieregularne metody stopniowania niektórych przymiotników, często stosowane w tekstach:
- bon (dobry) – melior (lepszy) – optime (najlepszy)
- mal (zły) – pejor (gorszy) – pessime (najgorszy)
- grande – major – maxime
Przysłówek
[edytuj | edytuj kod]Przysłówki regularne są tworzone od przymiotników przez dodanie -mente albo, po końcowym -c, przez dodanie -amente:
- grande, grandemente
- felice, felicemente
- physic, physicamente
Istnieje wiele przysłówków pierwotnych, które nie są wywodzone z przymiotników:
- troppo fatigate – zbyt zmęczony
- sempre de mal humor – zawsze w złym humorze
Przysłówki są stopniowane analogicznie do przymiotników, w sposób regularny lub nieregularny:
- facilemente – plus facilemente – le plus facilemente
- ben (dobrze) – melio – le melio
Zaimek
[edytuj | edytuj kod]| Osobowe | Dopełniaczowe | Po przyimku | Dzierżawcze |
|---|---|---|---|
| io, yo*, ego* (ja) | me (mnie) | me (np. con me, sin te, pro nos) | mi(e) (mój) |
| tu (ty) | te (ciebie) | te | tu(e) (twój) |
| ille (on) | le (jego) | ille | su(e) (jego) |
| illa (ona) | la (ją) | illa | su(e) (jej) |
| illo (ono) | lo (je) | su(e) (jego) | |
| il (bezosobowy) | – | – | – |
| on (nieokreślony) | uno | un | su(e) |
| nos (my) | nos (nas) | nos | nostre (nasz) |
| vos (wy) | vos (was) | vos | vostre (wasz) |
| illes (oni) | les (ich) | illes | lor(e) (ich) |
| illas (one) | las (je) | illas | lor(e) (ich) |
| illos (one) | los (je) | illos | lor(e) (ich) |
*Yo[1] oraz ego są rzadko używane. Ego pochodzi od słów takich jak egoismo, egoista. Yo jest prawdopodobnie zapożyczeniem z occidentalu.
Illo(s) dotyczy rzeczy lub zwierząt, których płeć nie jest znana:
- Mi casa- Illo es belle. Mój dom- Jest piękny.
Il jest używane w konstrukcjach bezosobowych:
- Il pluve. – Pada.
- Il ha un problema. (= Un problema existe.) – Jest problem.
On jest używane dla nieokreślonych osób:
- On parla francese in Belgica. (= Francese es parlate in Belgica.). – W Belgii mówi się po francusku.
Istnieją dwie formy zaimka dzierżawczego:
- Forma krótsza jest używana przed rzeczownikiem bez rodzajnika:
- Mi casa, mi grande casa. – Mój dom, mój duży dom.
- W innych sytuacjach używa się dłuższej formy:
- Le mie casa. – Mój dom.
- Deo mie! – Boże mój!
- Tu casa es major que le mie. – Twój dom jest większy niż mój.
Zaimek zwrotny się ma postać se (lavar se, brossar se), odmienianą przez osoby:
- Io me lava. – Ja się myję.
- Tu te lava. – Ty się myjesz.
- Illa se lava. – Ona się myje.
- Nos nos lava. – My się myjemy.
- Vos vos lava. – Wy się myjecie.
- Illes se lava. – Oni się myją.
Czasownik
[edytuj | edytuj kod]Czasowniki kończą się na -ar (ogromna większość), -er (pewna ilość czasowników, w tym szereg często używanych) lub -ir (bardzo niewiele). Nie są odmieniane przez osoby – po odjęciu końcowej litery -r uzyskuje się czas teraźniejszy dla wszystkich osób w obu liczbach. Podobnie jest w innych czasach.
Koniugacja w interlingwie jest łatwiejsza w porównaniu z językami naturalnymi, zwłaszcza takimi, jak łacina, francuski, niemiecki czy języki słowiańskie. Znając wyrazy i podane w tabeli zasady, poznaje się natychmiast całą koniugację:
| Bezokolicznik | cantar (śpiewać) | creder (sądzić, wierzyć) | partir (wychodzić) |
|---|---|---|---|
| Czas teraźniejszy (Presente) & Tryb rozkazujący (Imperativo) | canta (śpiewa, śpiewaj) | crede (wierzy, wierz) | parti (wychodzi, wychodź) |
| Czas przeszły (Passato) | cantava (śpiewał) | credeva (wierzył) | partiva (wyszedł) |
| Czas przyszły (Futuro) | cantara (będzie śpiewać) | credera (będzie wierzył) | partira (wyjdzie) |
| Tryb warunkowy (Conditional) | cantarea (śpiewałby) | crederea (wierzyłby) | partirea (wyszedłby) |
| Imiesłów czasu teraźniejszego (Participio Presente) | cantante (śpiewając) | credente (wierząc) | partiente (wychodząc) (zamiast partinte) |
| Imiesłów czasu przeszłego (Participio Passate) | cantate (śpiewawszy) | credite (wierzywszy) (zamiast credete) |
partite (wyszedłszy) |
Pewne nieliczne czasowniki mające końcówkę -er tworzą imiesłów czasu teraźniejszego za pomocą -iente:
- reciper – recipiente
Bezokolicznik może być użyty jako rzeczownik, imiesłów jako przymiotnik:
- le volar del aves (= le volo del aves) – latanie ptaków
- un influentia predominante – przemożny wpływ
- le anno passate – ubiegły rok
Czasy przeszłe złożone (tempores perfecte) tworzy się za pomocą czasownika haber i imiesłowu czasu przeszłego:
- io ha parlate – mówiłem
- ille habeva vidite – widział (był).
Używa się ich wszędzie tam, gdzie w języku angielskim używa się ich odpowiedników[2]. Użycie czasu present perfect w interlingwie nie jest tak restrykcyjne jak w angielskim i czas ten ma takie samo znaczenie jak czas przeszły prosty[2] np.
- Lodovico Dece-Sex ha perdite su capite = Lodovico Dece-Sex perdeva su capite[2].
Wzorem języków romańskich można także tworzyć czas przyszły natychmiastowy, używając do tego formę skróconą czasownika vader (chodzić, iść) i bezokolicznik:
- Io va leger – będę czytał (zaraz, za chwilę, wkrótce)
- Illas va ir al cinema – pójdą do kina
Tryb bierny tworzy się za pomocą czasownika esser i imiesłowu przeszłego:
- Le joco es vidite per milles de personas. – Gra jest oglądana przez tysiące ludzi.
- Isto essera facite per me. – To będzie zrobione przeze mnie.
Te dwa czasowniki mogą być mieszane w bardziej złożonych konstrukcjach:
- Quando ille arrivara, su vestes ja habera essite lavate. – Gdy on przybędzie, jego ubrania będą już uprane.
Czasowniki nieregularne
[edytuj | edytuj kod]Czasowniki esser (być), haber (mieć) i vader (iść) mają w czasie teraźniejszym powszechnie używane formy alternatywne:
- es zamiast esse
- ha zamiast habe
- va zamiast vade
Oprócz tego esser i vadder mają jeszcze inne, rzadko używane formy nieregularne. Formy nieregularne esser to
- so[3] = jestem,
- son = jesteśmy, jesteście, są,
- somos = jesteśmy,
- era = esseva,
- sera = essera,
- serea = esserea,
- ser = esser.
Oprócz tego sia jest trybem rozkazującym i łączącym esser:
- Sia felice! – Bądź szczęśliwy.
- Io non crede que ille sia folle. – Nie wierzę, żeby on był szalony.
Podsumowuje to poniższa tabela.
| Formy nieregularne esser | ||||
|---|---|---|---|---|
| L. poj. | L. mn. | |||
| 1. os. | 2-3 os. | 1. os. | 2-3 os. | |
| czas teraźniejszy | so | es | somos | son |
| czas przeszły | era | |||
| czas przyszły | sera | |||
| tryb warunkowy | serea | |||
| tryb rozkazujący | sia | |||
Formy nieregularne vader to:
- van = idziemy, idziecie, idą,
- vamos = idziemy.
Podsumowuje to poniższa tabela.
| Formy nieregularne vader | |||
|---|---|---|---|
| L. poj. | L. mn. | ||
| 1. os. | 2-3 os. | ||
| czas teraźniejszy | va | vamos | van |
| czas przeszły | vadeva | ||
| czas przyszły | vadera | ||
| tryb warunkowy | vaderea | ||
| tryb rozkazujący | vade | ||
Czasowniki z obocznością tematu
[edytuj | edytuj kod]Pewna niewielka ilość czasowników zakończonych na -ar oraz -ir oraz bardzo wiele czasowników zakończonych na -er posiada oboczność tematu, która występuje w wyrazach pochodnych, np.
- ager (= działać) -> -ag-/-act- -> actor (= ktoś kto działa, aktor), action (= działanie)[a].
- traher (= ciągnąć) -> -trah-/-tract- -> tractor, attraction[b],
- producer (= produkować) -> -duc-/-duct- -> producto, production[c],
- corriger (= poprawiać) -> -rig-/-rect- -> correcte, correction[d],
- sentir (= czuć) -> -sent-/-sens- -> senso, sensor,[e]
- coperir (= zakryć) -> -per-/-pert- -> copertura (= zakrycie).
Oboczności te istniały już w łacinie klasycznej, a z niej weszły do języków europejskich. Są wymienione w słowniku Interlingua-angielski. Oboczne tematy wraz z dodaną końcówką -e mogą służyć jako imiesłowy czasu przeszłego we wszystkich zastosowaniach, wliczając w to tworzenie czasów złożonych [4], np[5].
- Ille es absorbite in su labor. = Ille es absorpte in su labor.
- Io ha facite. = Io ha facte.
- Io ha legite un libro. = Io ha lecte un libro.
- Ille ha assumite le nomine de su femina. = Ille ha assumpte le nomine de su femina.
- In le campania on non se senti subjicite al haste del vita moderne. = In le campania on non se senti subjecte al haste del vita moderne.
Użycie imiesłowów nieregularnych nie jest popularne, jednak zdarza się, że są używane.
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]Uwagi
[edytuj | edytuj kod]Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Gode; Blair: Interlingua Grammar. 1951.
- Gode; Blair: Grammatica de interlingua. 1951.
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Yo nie pojawia się w słowniku online interlingua-angielski (IED) dostępnym na stronie UMI, ale znajduje się w papierowej wersji IED zdigitalizowanej w 2012 roku przez Internet Archive.
- ↑ a b c Gode, Blair, Grammatica de Interlingua, s. 36, Cytat: Le functiones del tempores composite passate coperi omne le functiones del formas anglese correspondente. Le presente perfecte non es tanto restricte como in anglese e es synonyme con le passato simple. (...) Ludovico Dece-Sex ha perdite su capite. Ludovico Dece-Sex perdeva su capite.
- ↑ So nie pojawia się w słowniku online interlingua-angielski (IED) dostępnym na stronie UMI, ale znajduje się w papierowym wydaniu IED zdigitalizowanym w 2012 roku przez Internet Archive.
- ↑ Gode, Blair, Interlingua Grammar, Róbert Fuszenecker (red.), 1951, s. 45, Cytat: "Note: There are considerable numbers of verbal adjectives of the type fisse 'split,' docte 'learned,' benedicte 'blessed,' etc. belonging to the verbs fnder, docer, benedicer, etc. Their meaning is identical with that of the normal past participles findite, docite, benedicite, etc. in adjectival use. Verbal adjectives of this type may be made to serve as past participles in all functions inclusive of that of forming past compound tenses. The rule covering this point is as follows: Every verb which has a special contracted ( = irregular) deriving stem listed in the Dictionary can form a collateral past participle by adding the ending -e to that contracted stem.".
- ↑ Gode, Blair, Interlingua Grammar, Róbert Fuszenecker (red.), 1951, s. 46 (ang.).