Bazylika archikatedralna w Gdańsku-Oliwie

Bazylika archikatedralna
Trójcy Świętej w Gdańsku Oliwie

Archikatedra Oliwska

nr rej. 47 z dnia 14.11.1956
kościół parafialny, archikatedra
Państwo	Polska
Województwo	pomorskie
Miejscowość	Gdańsk Oliwa
Adres	ul. bpa Edmunda Nowickiego 5, 80–330 Gdańsk
Wyznanie	katolickie
Kościół	rzymskokatolicki
Parafia archikatedralna	Trójcy Świętej w Gdańsku Oliwie
Bazylika mniejsza • nadający tytuł	od 8 lipca 1976 papież Paweł VI
Wezwanie	Trójca Święta, Najświętsza Maryja Panna, św. Bernard
Przedmioty szczególnego kultu
Relikwie	św. Wojciecha
Cudowne wizerunki	feretron Matki Bożej Oliwskiej
Historia Data zakończenia budowy II połowa XIV wieku Data poświęcenia 14 sierpnia 1594 Aktualne przeznaczenie kościół parafialny oraz archikatedra metropolity gdańskiego
Dane świątyni Styl gotyk ceglany Świątynia • materiał bud. • długość • szerokość • cegła 107 m 19 m Wieża kościelna • liczba wież • wysokość wież 2 46 m Ołtarz • liczba ołtarzy 23 Liczba naw 3 Nawa główna • wysokość 17,7 m Organy • liczba głosów • liczba manuałów 94 5
Położenie na mapie Polski Bazylika archikatedralna Trójcy Świętej w Gdańsku Oliwie
Położenie na mapie województwa pomorskiego Bazylika archikatedralna Trójcy Świętej w Gdańsku Oliwie
Położenie na mapie Gdańska Bazylika archikatedralna Trójcy Świętej w Gdańsku Oliwie
54°24′39,84″N 18°33′33,82″E
Strona internetowa

Feretron Matki Bożej Oliwskiej w archikatedrze

Ambona w archikatedrze

Archikatedra Oliwska – rzymskokatolicki kościół archikatedralny. Mieści się przy ulicy Bpa Edmunda Nowickiego w gdańskiej dzielnicy Oliwa, w województwie pomorskim. Należy do dekanatu Gdańsk Oliwa w archidiecezji gdańskiej. 23 listopada 2017 obiekt został wpisany na listę – Pomnik historii.

Historia

Kalendarium

• 2 lipca 1186 roku książę pomorski Sambor I (syn Subisława I) erygował filię cysterskiego klasztoru z Kołbacza nazywany Beatae Mariae de Oliva lub ad montem Olivarum, a od XII wieku Monasterium sanctae dei genitricis et virginis Mariae de Oliva.
• Rok 1224 – w czasie napadu pogańskich Prusów pierwsze romańskie oratorium spłonęło. Odbudowany i powiększony kościół w 1234 roku (lub w 1236) ponownie został zniszczony przez Prusów.
• Rok 1350 – zapalenie się sadzy w kominie spowodowało pożar i doszczętne spalenie się kościoła i klasztoru. Obecny kształt kościół i klasztor uzyskały w drugiej połowie XIV wieku.
• W roku 1577 – w czasie wojny Rzeczypospolitej z Gdańskiem – gdańskie wojsko najemne napadło na opactwo i spaliło je doszczętnie. Kościół odbudowano w latach 1578–1583.
• 14 sierpnia 1594 roku biskup włocławski Hieronim Rozdrażewski ponownie konsekrował kościół.
• 1 października 1831 władze pruskie zlikwidowały klasztor Cystersów w Oliwie. Kościół i część zabudowań poklasztornych przydzieliły parafii katolickiej.
• Bullą z 30 grudnia 1925 roku papież Pius XI erygował diecezję gdańską; na jej mocy kościół oliwski uzyskał rangę katedry, a Oliwa stała się stolicą diecezji i siedzibą biskupów.
• 8 lipca 1976 roku papież Paweł VI podniósł katedrę do godności bazyliki mniejszej.
• Bullą z 25 marca 1992 roku papież Jan Paweł II utworzył archidiecezję gdańską z siedzibą w Oliwie, a bazylika stała się archikatedrą.

Architektura

Archikatedra

Katedra w Oliwie (ok. 1765)

Katedra oliwska (pierwsza połowa XX w.)

Nagrobek książąt pomorskich w archikatedrze oliwskiej

Nawa główna

Organy wielkie

Małe organy w transepcie

Niebiańska kompozycja barokowa nad ołtarzem głównym

Budowla jest trójnawową bazyliką z transeptem i wielobocznie zamkniętym prezbiterium z obejściem. Fasadę flankują dwie smukłe wieże, o wys. 46 m każda z ostro zakończonymi hełmami wys. 18 m zniszczonymi w 1945, a odtworzonymi w 1971. Ożywia ją barokowy portal z 1688, jak również trzy okna różnej wielkości i trzy kartusze. Nad przecięciem naw góruje wieża dzwonów, typowy element budownictwa cysterskiego. Ma 107 m długości na zewnątrz (najdłuższy kościół Polski) i 97,6 m wewnątrz, 19 m szerokości, wysokość nawy głównej wynosi 17,7 m i jest najdłuższym kościołem cysterskim na świecie kryjącym dzieła sztuki sakralnej w stylu renesansowym, barokowym, rokokowym i klasycystycznym o wysokim poziomie artystycznym. Posadzka z lat 1634–1636 leży niemal metr niżej niż otaczający budowlę teren. Oprócz kaplic w świątyni znajduje się od strony północnej kruchta zbudowana w 1919. Nawa północna, ambit i kaplica św. Krzyża zostały oskarpowane. Przypory z łękami, widocznymi nad dachem ambitu, wspierają wschodnie naroża prezbiterium.

Wystrój katedry

Wewnątrz katedry znajdują się 23 ołtarze o dużej wartości historycznej, przeważnie barokowe i rokokowe, wykonane częściowo z marmuru lub jego imitacji. Ich treść ikonograficzna oddaje program kościoła potrydenckiego.

Zwracają uwagę dawny ołtarz główny wykonany w stylu renesansu niderlandzkiego z roku 1605 i obecny główny, najpełniejsze dzieło barokowe na Pomorzu (1688).

Obrazy w ołtarzach, prezbiterium i nawie głównej są dziełem XVII-wiecznych malarzy gdańskich: Hermana Hana (1574–1628), Adolfa Boya (1612–1680), Andrzeja Stecha (1635–1697) i Andreasa Schlütera (1660–1714).

Wystrój uzupełniają rokokowe kaplice św. Jana Nepomucena i św. Krzyża, ambona, płyty nagrobne, epitafia, grobowiec książąt pomorskich, nagrobek rodziny Kosów, krypta biskupia, zabytkowe żyrandole, baldachimy, cenny kultowo i artystycznie feretron przedstawiający Matkę Bożą z Dzieciątkiem, noszony na pielgrzymkach do Kalwarii Wejherowskiej oraz wiele innych zabytków kościoła i byłego klasztoru cystersów. Począwszy od 8 grudnia 2006 roku Matka Boża Oliwska została ogłoszona jako patronka modlitwy Różańca Rodziców.

W archikatedrze odbywają się koncerty organowe, a w zabudowaniach byłego klasztoru (obecnie Gdańskie Seminarium Duchowne) można oglądać zbiory muzeum diecezjalnego.

Organy oliwskie

Organy wielkie

• 1761–1788: Johann Wilhelm Wulff (Oliwa)
• 1789–1793: Friedrich Rudolf Dalitz (Gdańsk)
• 1861–1865: Friedrich Kaltschmidt (Szczecin)
• 1933–1935: Joseph Goebel (Gdańsk)
• 1955: Wacław Biernacki (Kraków)
• 1967–1968: Zygmunt Kamiński (Warszawa)

Wiek XVIII i XIX

Wielkie organy oliwskie zaprojektował i zbudował w latach 1763–1788 o. Johann Wilhelm Wulff na zlecenie opata Jacka Józefa Rybińskiego. Gotowy instrument miał 83 głosy (5100 piszczałek), 3 manuały (Hauptwerk, Oberwerk, Kronwerk) i pedał, trakturę mechaniczną oraz 14 miechów klinowych. Wolnostojący stół gry umieszczony został na środku empory i był pierwszym tego typu w północno-wschodniej Europie. Prospekt ozdobiono rzeźbami w stylu rokokowym i wyposażono go w czynne do dzisiaj ruchome elementy (aniołowie z dzwonkami i trąbkami, gwiazdy, słońca, czyli tzw. orkiestra anielska). W tym czasie były to największe organy w Europie i prawdopodobnie na świecie.

Na polecenie nowego opata książęcego w latach 1790–1793 znany gdański organmistrz Friedrich Rudolf Dalitz przestawił kontuar w boczną część empory, co wiązało się z ingerencją w bardzo skomplikowaną, ze względu na rozmiary, trakturę instrumentu.

W latach 1863–1865 organy wielkie w duchu romantycznym przebudował Friedrich Kaltschmidt, organmistrz ze Szczecina. Zbudował nową trakturę mechaniczną, z organów Wulffa pozostawił 52 głosy (część z nich przerobił) oraz wszystkie piszczałki prospektowe, a 32 głosy wykonał na nowo. Zgodnie z panującymi wówczas tendencjami, trzeci manuał (Kronwerk) umieścił w szafie ekspresyjnej. Instrument po przebudowie posiadał 84 głosy rozdysponowane między 3 manuały i pedał.

Wiek XX i XXI

W czasie I wojny światowej część małych piszczałek została zarekwirowana przez pruską armię i przetopiona. W okresie międzywojennym dokonano w instrumencie największych zmian. W latach 1934–1935 gdański organmistrz Joseph Goebel rozbudował organy do 4 manuałów i wykonał nową trakturę elektro-pneumatyczną wraz z wiatrownicami. Z poprzednich organów wykorzystał 51 głosów (część z nich przerabiając i uzupełniając o nowe piszczałki). Ponadto połączył organy wielkie z chórowymi. Organy główne po przebudowie liczyły 82 głosy (+ 5 głosów transmitowanych).

W czasie II wojny światowej organy doznały licznych zniszczeń i ubytków. W pierwszych latach powojennych organy naprawiał Fryderyk Szwarc z Kartuz, uczeń i pracownik byłego zakładu Josepha Goebla. Pozwoliło to na częściowe uruchomienie instrumentu.

W 1955 roku Wacław Biernacki z Krakowa przeprowadził dalszy remont organów.

Ostatniej, jak dotąd, przebudowy, połączonej ze znaczną ingerencją w substancję brzmieniową organów dokonał w latach 1966–1968 warsztat organmistrzowski Zygmunta Kamińskiego z Warszawy, mając na celu dostosowanie organów do wymogów koncertowych. Wprowadzono nowy projekt dyspozycji, uzupełniono brakujące piszczałki i dobudowano nowy, samodzielny pozytyw, umieszczony w trzeciej zachodniej arkadzie.

Dziś wielkie organy oliwskie posiadają 96 głosów, 5 manuałów i pedał oraz trakturę elektro-pneumatyczną. Dysponują ponadto elektronicznym systemem zapisu 64 kombinacji (tzw. setzer), a także posiadają połączenie z organami chórowymi. Są jednymi z największych organów w Polsce. Piszczałki prospektowe w całości pochodzą od Wulffa i są zarazem najstarszą zachowaną częścią instrumentu. Mimo to, w kreowaniu dźwięku owe piszczałki nie biorą udziału, gdyż od czasu renowacji 1934-1935 funkcjonują jedynie jako atrapy zdobiące fasadę organów. Jednocześnie prawie cała wewnętrzna substancja brzmieniowa jest znacznie nowsza i pochodzi z okresów największych przebudów instrumentu, czyli z lat 1934–1935 i 1966–1968.

Pierwszym organistą organów oliwskich jest prof. Roman Perucki.

Codziennie, z wyjątkiem świąt i niektórych innych dni podanych w harmonogramie demonstracji organów oliwskich odbywają się dwudziestominutowe koncerty, podczas których można słuchać muzyki wykonywanej na organach wielkich.

Dyspozycja

Manuał I	Manuał II	Manuał III	Manuał IV	Manuał V	Pedał
Positiv	Hauptwerk	Unterwerk	Schwellwerk	Kronwerk
1. Gedackt 8'	1. Principal 16'	1. Nachthorn 16'	1. Quintadena 16'	1. Hornprincipal 8'	1. Kontraprincipal 32'
2. Quintade 8'	2. Gedacktpommer 16'	2. Italien. Principal 8'	2. Principal 8'	2. Gedackt 8'	2. Principalbass 16'
3. Principal 4'	3. Principal 8'	3. Kupfergedackt 8'	3. Meerflöte 8'	3. Gambe 8'	3. Violonbass 16'
4. Rohrflöte 4'	4. Offenflöte 8'	4. Violflöte 8'	4. Salicional 8'	4. Octave 4'	4. Subbass 16'
5. Octave 2'	5. Rohrflöte 8'	5. Octave 4'	5. Vox coelestis 8'	5. Flöte 4'	5. Quintbass 10 2/3'
6. Superquinte 1 1/3'	6. Viola 8'	6. Flachflöte 4'	6. Principal 4'	6. Viola 4'	6. Octavbass 8'
7. Sifflöte 1'	7. Grossnasat 5 1/3'	7. Quinte 2 2/3'	7. Traversflöte 4'	7. Quintflöte 2 2/3'	7. Bassflöte 8'
8. Scharff IV 2/3'	8. Octave 4'	8. Principal 2'	8. Zartquinte 2 2/3'	8. Waldflöte 2'	8. Rohrflöte 8'
9. Musette 8'	9. Blockflöte 4'	9. Terz 1 3/5'	9. Flötenprincipal 2'	9. Terzflöte 1 3/5'	9. Choralbass 4'
Tremulant	10. Gemshorn 4'	10. Gemsquinte 1 1/3'	10. Terzflöte 1 3/5'	10. Septime 1 1/7'	10. Bassflöte 4'
Glöcklein	11. Quinte 2 2/3'	11. Sedecima 1'	11. Mixtur II-IV 2 2/3'	11. None 8/9'	11. Rauschpfeife II
Cymbelstern	12. Superoctave 2'	12. Tertian II	12. Acuta III-IV	12. Principalmixtur III-IV	12. Ocarina 1'
Trompeten	13. Kleinmixtur III-IV 1 1/3'	13. Mixtur III-V 1 1/3'	13. Rankett 16'	13. Scharff V	13. Mixtur V
	14. Grossmixtur V-VI 2 2/3'	14. Quintcymbel III	14. Oboe 8'	14. Terzcymbel III 4/5'	14. Kontraposaune 32'
	15. Scharff IV 2'	15. Trichterregal 8'	15. Vox humana 8'	15. Dulzian 16'	15. Posaune 16'
	16. Bombarde 16'	16. Bärpfeife 8'	Glocken	16. Helltrompete 8'	16. Trompete 8'
	17. Trompete 8'	17. Geigenregal 4'	Tremulant	17. Krummhorn 8'	17. Clairon 4'
	18. Clairon 4'	Glocken		18. Schalmei 4'
	Glocken			Tremolo
				Glocken

Organy chórowe

Organy chórowe, umiejscowione w południowym skrzydle nawy poprzecznej, powstały w 1680 roku jako instrument 14-głosowy. Twórcą instrumentu był Johann Georg Wulff.

W 1758 roku Johann Wilhelm Wulff przeprowadził renowację instrumentu, poszerzając przy tym dyspozycję do 18 głosów. Następnie, w 1874 roku, Karol Schuricht przeprowadził bliżej nieokreślone prace remontowe.

W 1902 roku berlińska firma Braci Oswalda i Paula Dinse przebudowała organy, wprowadzając trakturę pneumatyczną oraz pomniejszając dyspozycję do 14 głosów (2 manuały i pedał).

W latach 1934–1935 Joseph Goebel, przy okazji prac przy organach wielkich, zainstalował nową trakturę elektryczną i podłączył instrument do głównego kontuaru.

W 2003 roku zabytkowe organy chórowe zastąpiono sprowadzonymi z Niemiec 17-głosowymi współczesnymi organami firmy Emanuela Kempera o mechanicznej trakturze gry i elektrycznej trakturze rejestrów. Prace przeprowadził organmistrz Jerzy Kukla, instalując współczesny instrument w zabytkowej szafie organowej. Organy chórowe połączone są z organami wielkimi.

Główną organistką organów chórowych jest dr hab. Hanna Dys.

Kościół filialny

• Parafia Archikatedralna Trójcy Świętej w Gdańsku-Oliwie
  • Kościół św. Jakuba w Gdańsku-Oliwie – Oliwa, ul. Opacka

Bibliografia

• Franciszek Mamuszka: Oliwa: Okruchy z dziejów, zabytki. Gdańsk: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1985. ISBN 83-03-00938-9. Brak numerów stron w książce
• Maria i Andrzej Szypowscy: Oliwa: Muzyka wieków. Warszawa: Wydawnictwo Interpress, 1987. ISBN 83-223-2441-3. Brak numerów stron w książce

Linki zewnętrzne

• Kościół Trójcy Świętej w bazie gedanopedia.pl
• Zabytki archikatedry oliwskiej
• Archikatedra na starych zdjęciach. staraoliwa.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-06)].
• Harmonogram prezentacji organów oliwskich
• Historia, dyspozycja i zdjęcia organów oliwskich. gdanskie-organy.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-03-16)].
• Organy, opis, historia i fotografie