Artur Sandauer

Artur Sandauer

Data i miejsce urodzenia	14 grudnia 1913 Sambor
Data i miejsce śmierci	15 lipca 1989 Warszawa
Zawód, zajęcie	krytyk literacki, eseista, tłumacz
Odznaczenia
Strona internetowa

Artur Sandauer (ur. 14 grudnia 1913 w Samborze, zm. 15 lipca 1989 w Warszawie) – polski krytyk literacki pochodzenia żydowskiego, prozaik, eseista, tłumacz, profesor Uniwersytetu Warszawskiego.

Życiorys

Po ukończeniu studiów w zakresie filologii klasycznej na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie, w latach 1939–1941 uczył w Samborze. Tam został uwięziony w getcie, z którego uciekł w 1943 r. z matką i siostrą, a następnie się ukrywał. W latach 1944–1945 był żołnierzem LWP korespondentem wojennym Dziennika „Pancerni”, zdemobilizowanym w stopniu podporucznika. W latach 1946–1948 przebywał w Paryżu. W latach 1948–1949 pracował w redakcji tygodnika „Odrodzenie” w Warszawie. Od 1974 r. profesor literatury polskiej na Uniwersytecie Warszawskim.

Od 1949 r. był żonaty z malarką Erną Rosenstein (1913–2004), z którą miał syna Adama (1950–2023), fizyka, działacza politycznego i społecznego.

Artur Sandauer w okresie 1947–1949 występował aktywnie przeciwko socrealizmowi, w efekcie czego otrzymał zakaz publikowania, który obowiązywał do końca okresu stalinowskiego. Jego cykl publikacji z 1957 r, a potem książka pt. Bez taryfy ulgowej były zwrotem rozpoczynającym odejście od oficjalnie obowiązującej doktryny socrealizmu. Przy okazji, fachowy, kolejarski termin „bez taryfy ulgowej” przyjął się w języku potocznym. Ponieważ cenzura uniemożliwiała druk pierwszych artykułów tego cyklu, ukazywały się one początkowo w Kulturze Paryskiej. Sandauer był pierwszym polskim pisarzem mieszkającym w kraju, który odważył się publikować w Kulturze Paryskiej.

W 1964 r. był jednym z sygnatariuszy tzw. listu 34 – listu protestacyjnego 34 intelektualistów skierowanego do Prezesa Rady Ministrów przeciwko zaostrzaniu cenzury. Od 1979 na emeryturze.

23 sierpnia 1980 roku dołączył do apelu 64 uczonych, pisarzy i publicystów do władz komunistycznych o podjęcie dialogu ze strajkującymi robotnikami. Mimo że nigdy nie należał do PZPR, po wprowadzeniu stanu wojennego przyjął członkostwo w Narodowej Radzie Kultury – organizacji, która poparła gen. Wojciecha Jaruzelskiego, a także został członkiem reaktywowanego przez władze Związku Literatów Polskich (od 1983).

Bronił twórczości Witolda Gombrowicza w Polsce w latach 50. i 60. (walczył również o pamięć i uznanie dzieła Brunona Schulza). W Dzienniku Gombrowicza znajduje się kilka fragmentów odnoszących się do Sandauera, utrzymywali oni bowiem regularną korespondencję, której część opublikowana została w Cahier de l’Herne przez Sandauera.

Nagrobek Artura Sandauera i Erny Rosenstein na cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie

Zmarł z powodu glejaka mózgu. Pochowany na cmentarzu Powązki Wojskowe w Warszawie (kwatera C39-10-5).

Życie prywatne

Ojciec Adama Sandauera.

Działalność naukowa

Termin allosemityzm

Sandauer, zainteresowany problematyką żydowską m.in. ze względu na swoje żydowskie korzenie, wprowadził do języka polskiego termin allosemityzm, oznaczający postrzeganie Żyda jako innego, egzotycznego: allosemityzm polega (...) na wyróżnianiu tego pochodzenia, na przeświadczeniu o jego wyjątkowości i stanowi ogólną bazę, z której można wysnuć zarówno anty-, jak i filosemickie wnioski – idea ta została przejęta przez Zygmunta Baumana w artykule Allosemitism: Premodern, Modern, Postmodern.

Termin autotematyzm

Sandauer wprowadził pojęcie autotematyzmu jako umieszczenie przez autora własnych czynności twórczych, na tym samym poziomie, co powieściowych wydarzeń, a tym samym łączeniu fikcji i autentyczności. Jako pierwsze powieści autotematyczne Sandauer wymienia Fałszerzy André Gide’a i Pałubę Karola Irzykowskiego. W poezji natomiast rozumie autotematyzm jako liryzację wypowiedzi poetyckiej, uwypuklającą obecność autora w tekście. Za ważniejszego twórcę wykorzystującego tę technikę Sandauer uważa Paula Valéry’ego.

Książki

• Utwory prozatorskie: Śmierć liberała (1949)
• Poeci trzech pokoleń (1955)
• Moje odchylenia (mętniackie, kosmopolityczne, formalistyczne) (1956)
• W 2000 lat później. Pamiętnik izraelski (1956)
• O jedności treści i formy (1952–1953, opublikowany w 1957)
• Bez taryfy ulgowej (1959)
• Zapiski z martwego miasta. Autobiografie i parabiografie (1963)
• Dla każdego coś przykrego (1966): zmieniony tytuł drugiego wydania książki Bez taryfy ulgowej (kolejne wydanie pod tytułem pierwotnym)
• Samobójstwo Mitrydatesa (1968)
• Liryka i logika (1969)
• Matecznik literacki (1972)
• Studia biblijne Bóg, Szatan, Mesjasz i...? (1977)
• Zebrane pisma krytyczne (tom 1–3, 1981)
• O sytuacji pisarza polskiego pochodzenia żydowskiego w XX wieku (1982)
• Pisma zebrane (tom 1–4, 1985)
• Byłem… (1991)

Tłumaczenia

• Księga Rodzaju
• Johann Wolfgang Goethe Faust: tragedii część pierwsza
• Arystofanes Chmury, Żaby, Ptaki
• Ajschylos Agamemnon
• Sofokles Edyp królem
• Eurypides Elektra
• Teokryt Sielanki
• Rainer Maria Rilke Poezje
• Władimir Majakowski Dobrze, Łaźnia
• Antoni Czechow Trzy siostry, Wujaszek Wania, Iwanow
• antologia Poeci rosyjscy

Nagrody i odznaczenia

• Nagroda resortowa I stopnia (1975)
• Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski
• Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski
• Medal 40-lecia Polski Ludowej
• Odznaka tytułu honorowego „Zasłużony dla Kultury Narodowej” (1987)

Linki zewnętrzne

• Artur Sandauer – o pisarzu na culture.pl
• Śmierć liberała – pisma Artura Sandauera na stronie internetowej syna, Adama Sandauera.
• Serwis Humanistyczny Hamlet – artykuł Artura Sandauera „Rzeczywistość zdegradowana” (rzecz o Brunonie Schulzu).
• O sytuacji pisarza polskiego pochodzenia żydowskiego w XX wieku (rzecz którą nie ja powinienem był napisać) – książka Sandauera o asymilacji Żydów.
• Proza – Zapiski z martwego miasta i Śmierc liberała – wydanie później łącznie jako Proza – autobiografie i parabiografie