Przejdź do zawartości

Antoni Tyzenhauz

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Ten artykuł dotyczy podskarbiego. Zobacz też: Inne osoby o tym imieniu i nazwisku.
Antoni Tyzenhauz
Ilustracja
Herb
Bawół I
Rodzina

Tyzenhauzowie

Data i miejsce urodzenia

1733
Nowojelnia

Data i miejsce śmierci

31 marca 1785
Warszawa, Rzeczpospolita

Ojciec

Benedykt

Odznaczenia
Order Orła Białego Order Świętego Stanisława (Rzeczpospolita Obojga Narodów)
Multimedia w Wikimedia Commons
Tablica poświęcona pamięci Antoniego Tyzenhauza na ścianie Muzeum Ziemi Sokólskiej w Sokółce
Jan Rustem, Portret Antoniego Tyzenhauza

Antoni Tyzenhauz lub Antoni Tyzenhaus herbu Bawół (ur. 1733 w Nowojelni, zm. 31 marca 1785 w Warszawie) – podskarbi nadworny litewski w 1765 roku, starosta grodzieński w latach 1765-1785, pisarz wielki litewski 1762–1764, koniuszy litewski 1764–1765, podstoli grodzieński w latach 1758-1762, podstarości grodzieński do 1763 roku[1], w latach 1765–1780 zarządca litewskich ekonomii królewskich, członek Komisji Skarbu Jego Królewskiej Mości w 1768 roku[2], w 1771 odznaczony Orderem Orła Białego[3].

W pierwszych dwóch dekadach panowania Stanisława Augusta był jednym z najbardziej wpływowych polityków w Wielkim Księstwie Litewskim; według Jerzego Michalskiego „niemal monopolizował politykę królewską” na tym obszarze do 1780 roku[4].

Życiorys

[edytuj | edytuj kod]

Poseł powiatu grodzieńskiego na sejm 1760 roku[5]. Poseł na sejm nadzwyczajny 1761 roku z powiatu grodzieńskiego[6]. Marszałek powiatu grodzieńskiego w konfederacji generalnej Wielkiego Księstwa Litewskiego w 1764 roku[7]. Był posłem na sejm konwokacyjny (1764)[8]. Na sejmie konwokacyjnym 1764 roku wyznaczony do Komisji Skarbowej Wielkiego Księstwa Litewskiego[9]. Poseł z powiatu grodzieńskiego na sejm elekcyjny 1764 roku[10], jako deputat podpisał jego pacta conventa[11]. W 1764 roku podpisał elekcję Stanisława Augusta Poniatowskiego[12]. Był posłem na sejm koronacyjny 1764 roku z powiatu grodzieńskiego[13]. W 1766 roku był posłem na Sejm Czaplica z powiatu grodzieńskiego[14].

W latach 1765–1780 zarządzał królewskimi majątkami na Litwie[15]. Przeprowadził uprzemysłowienie okolic Grodna (m.in. obecnych dzielnic – Łosośny i Horodnicy) oraz Sokółki, którą rozbudował, dokonując przestrzennej przebudowy miasta, z zachowanym do czasów współczesnych układem urbanistycznym wokół dawnego rynku[16]) budując 50 dużych manufaktur królewskich płócien, konfekcji, powozów. Pod jego rządami dynamicznie rosły przychody dóbr królewskich, co zyskało mu przychylność króla[17]. Tyzenhaus był niezwykle aktywny. Meliorował pola, budował drogi, kanały, prowadził handel zagraniczny, założył szkołę lekarską, ogród botaniczny i zreorganizował pobór podatków na Litwie[17].

Rozwój gospodarczy odbywał się jednak kosztem chłopów. Tyzenhauz mocno zwiększył obciążenia chłopów, zamienił czynsz na pańszczyznę, tam, gdzie było to możliwe. Podniósł pańszczyznę w innych okolicach. Wywołało to bunt chłopów w 1769 roku, 2 tys. włościan zebranych w Janiszkach i Szawlach organizowało napady na dwory, karczmy, magazyny i atakowało urzędników królewskich[17]. Bunt został stłumiony. Tyzenhaus zmuszał chłopów do pracy w manufakturach[17].

Kariera Tyzenhausa zakończyła się katastrofą, chłopi masowo uciekali z administrowanych przez niego terenów. W okresie jego rządów ubyło 40 wsi i 1875 gospodarstw chłopskich[17]. W 1780 roku przychody z dóbr administrowanych przez Tyzenhausa wynosiły 2.4 mln złotych, aż 800 tys. wynosił jednak deficyt. Tyzenhaus został oskarżony o defraudację tych środków[17]. Podobno zatrzymywał dla siebie 1/4 dochodów z dóbr królewskich, mieszkał w pałacu i opłacał swoją własną prywatną orkiestrę, teatr oraz balet[15].

Był członkiem konfederacji radomskiej 1767 roku[18]. Był posłem na Sejm Repninowski[19]. 23 października 1767 wszedł w skład delegacji Sejmu, wyłonionej pod naciskiem posła rosyjskiego Nikołaja Repnina, powołanej w celu określenia ustroju Rzeczypospolitej[20]. Członek konfederacji Andrzeja Mokronowskiego w 1776 roku[21]

Upamiętnieniem dzieła Antoniego Tyzenhauza jest organizowany od 2022 r. przez Sokólski Ośrodek Kultury festiwal o nazwie „Tyzenhauz Fest” w Sokółce[22]. Od 2023 r. festiwal nosi nazwę „Festiwal Tyzenhauza”[potrzebny przypis], wyróżniony w 2023 r. w 20. edycji konkursu na Najlepszy Produkt Turystyczny[23].

Teatr w Grodnie wzniesiony przez Antoniego Tyzenhauza, obecnie Teatr Lalek
Herb Barona Tyzenhauza
Antoni Tyzenhauz. Stary i Nowy Zamek w Grodnie oraz dwór Tadeusza Kościuszki w Mereczowszczyźnie

Kalendarium

[edytuj | edytuj kod]
1733 – urodził się Antoni Tyzenhauz, syn Benedykta
lata 40. XVIII w. – kolegium jezuickie w Wilnie
lata 50. XVIII w. – pobyt na dworze Czartoryskich w Wołczynie
1761 – poseł na sejm
1764 – elekcja Stanisława Augusta Poniatowskiego
1765–1780 – podskarbi nadworny litewski
1769 – powstanie szawelskie w dobrach na Żmudzi
1778 – podróż po Europie; spotkanie z Janem Jakubem Rousseau
1780 – niewypłacalność manufaktur; dymisja
1783 – proces o nadużycia; zajęcie przez sąd osobistego majątku Tyzenhauza
1784 – uwolnienie przez sejmową komisję od zarzutu defraudacji; zwrot majątku
31 marca 1785 – śmierć Antoniego Tyzenhauza w Warszawie. Pogrzeb w rodzinnej posiadłości w Żołudku.

W 1765 został kawalerem Orderu Świętego Stanisława[24].

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego, t. 2, Województwo trockie XIV-XVIII wiek, pod redakcją Andrzeja Rachuby, Warszawa 2009, s. 665.
  2. ↑ Kolęda Warszawska na rok 1768, [b.n.s]
  3. ↑ Kawalerowie i statuty Orderu Orła Białego 1705–2008, 2008, s. 210.
  4. ↑ Jerzy Michalski: Stanisław August Poniatowski. W: Polski Słownik Biograficzny. T. XLI/4. Warszawa–Kraków: 2002, s. 612–640.
  5. ↑ Dyaryusz sejmu walnego warszawskiego 6 października 1760 r. zaczętego, dodatek spis posłów, w: Przegląd Archeologiczny, z. IV, Lwów 1888, s. 180.
  6. ↑ Porządek JJ WW Ich Mciow Panow Posłow Obranych na Seym Extraordynaryiny Warszawski, Dnia 27. Kwietnia 1761, [b.n.s]
  7. ↑ Volumina Legum, t. VII, Petersburg 1860, s.62.
  8. ↑ Zestawienie według województw, nazwisk, posłów zasiadających na sejmie convocationis 1764 r., Archiwum Państwowe Poznań, Zespół Akta braci czeskich rkps 2105, k. 5.
  9. ↑ Volumina Legum, t. VII, Petersburg 1860, s. 75.
  10. ↑ Volumina Legum, t. VII, Petersburg 1860, s. 102.
  11. ↑ Akt elekcyi Roku Tysiąć Siedemset Sześćdziesiątego Czwartego, Miesiąca Sierpnia, Dnia dwudziestego siódmego, s. 20.
  12. ↑ Elektorów poczet, którzy niegdyś głosowali na elektorów Jana Kazimierza roku 1648, Jana III. roku 1674, Augusta II. roku 1697, i Stanisława Augusta roku 1764, najjaśniejszych Królów Polskich, Wielkich Książąt Litewskich, i.t.d. / ułożył i wydał Oswald Zaprzaniec z Siemuszowej Pietruski, Lwów 1845, s. 385.
  13. ↑ Ludwik Zieliński, Pamiątki historyczne krajowe, Lwów 1841, s. 25.
  14. ↑ Dyaryusz seymu walnego ordynaryinego odprawionego w Warszawie roku 1766 ..., brak paginacji
  15. ↑ a b Leszczyński 2020 ↓, s. 306.
  16. ↑ mara, Obrazy Witalisa Sarosieka ... [online], Kurier Poranny, 26 listopada 2013.
  17. ↑ a b c d e f Leszczyński 2020 ↓, s. 307.
  18. ↑ Korwin [Kossakowski] S., Trzeci Maj i Targowica, Kraków 1890, s. 227.
  19. ↑ Aleksander Kraushar, Książę Repnin i Polska, Warszawa 1900 t. II , s. 319.
  20. ↑ Volumina Legum t. VII, Sankt Petersburg 1860, s. 244–248.
  21. ↑ Volumina Legum, t. VIII, Petersburg 1860, s. 527.
  22. ↑ Leonard Drożdżewicz, Tyzenhauz Fest w Sokółce, „Znad Wilii”, nr 3(91), 2022, s. 148.
  23. ↑ Sokółka i Korycin z wyróżnieniami za najlepszy produkt turystyczny [FOTO] [online], Sokółka i Korycin z wyróżnieniami za najlepszy produkt turystyczny [FOTO], 7 listopada 2023 [dostęp 2023-11-07] (pol.).
  24. ↑ Zbigniew Dunin-Wilczyński, Order Św. Stanisława, Warszawa 2006 s. 177.

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
Podskarbiowie nadworni litewscy
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Antoni_Tyzenhauz&oldid=74380023”