Dinastia Xin
La dinastia Xin (新朝 Xīn Cháo, « novèla dinastia ») es una dinastia chinesa del Sègle I EC comptat pas qu'un sol emperaire. Son fondator, Wáng Măng (王莽), un dignitari de la dinastia Han, prenguèt lo poder en 9 ApC. Volgava realizar l'ideal social e politic dels classics confucèus, projècte irrealista que s'acabèt dins lo caòs e la pèrda de sa corta dinastia en 23, lo daissant amb una reputacion d'usurpator.
Ascension de Wáng Măng
[modificar | Modificar lo còdi]Originas de Wáng Măng
[modificar | Modificar lo còdi]Wáng Măng (tanben nomenat Jujun 巨君) aparteniá au clan Wang originari del districte de Wei 魏 dins lo Hebei. Aquel clan aviá acquerit une posicion importanta jos la dinastia Han, donant a la cort de dignitaris e une imperatritz (Wang Zhengjun 王政君). Wang Mang èra pas lo favorit del clan familhal, son paire essent mòrt abans d'aver obtengut un títol. Sens pòste, se concentra un temps sus l'estudi dels classics confucèus, subretot los Lishu 禮書 (Libre dels Rites).
Primièras foncions, parentèla, e imatge confucèu
[modificar | Modificar lo còdi]Fin finala, s'apròcha de Wang Feng 王鳳, un oncle titular d'un pòste important a la cort (sima 司馬). Es alara qu'obten per recomandacion près de l'imperatritz son primièr pòste. Rapidament mòstra en grada, e lèu sa reputacion passa aquela de son oncle qu'accèpta de li donar una partida de son fèu. En -16, es fach marqués de Xindu 新都侯. La familha Wang compta alara cinq simas e nòus marqueses.
Dins sa rapida promocion, se pòt veire l'ajuda d'una poderosa parentèla, mas tanben a l'efièch de l'imatge que se dona, aquela d'incarnacion viventa de las vertuts confucèas. S'ocupa de son oncle mentor melhor encara que son quita filh, e lo curarà pendent sa malautiá. Promogut, dona una partida dels sieus emoluments als subaltèrns o fa de dònas de caritats. Ten a còr, coma o vòl l'ideal de politesa confucèa, de refuzar tres còps abans d'acceptar de dons e promocions. Gardarà tot lo long de sa vida aquele actitude qu'es malaisit de far la partida de la sinceritat e d'un sens politic avisat. En 8 AbC., rempla!a un oncle recentament defunt (Wang Gen 王根) dins la positcon de Grand sima.
Retirada e retorn
[modificar | Modificar lo còdi]En -7, son ascension subís un còp d'arrèst amn la mòrt de l'Emperaire Han Chengdi. L'imperatritz etson clan prenon lo poder real al nom de son filh jove Han Aidi (哀帝). Wang Mang deu abandonar son pòste e de se retirar a Xinye 新野 dins lo Henan. Torna als estudis, e fa tot per cultivar son imatge de politician plan fòrça intègra desprovesit de tot esperit de favoritisme: fa executar lo sieu filh copable du murtre d'un servidor, accion per que es pla lausat.
Sostengut a la cort, torna a la capitala en 2 AbC.. Un an après, Han Aidi morí. Lo sagèl imperial se trapa encara entre las mans de l'imperatritz doarièra Wang, que nomena l'an seguent Wang Mang regent del novèl emperaire Han Pingdi 平帝. Es fach Duc de Anhan 安漢公, títol remembrant aquel qu'aviá recebut Zhou Gong 周公 (Duc de Zhou), personatge de l'antiquitat e modèl confucèu du sobeiran. Plaça sa filha en posicion d'impératritz consòrt. Recep un nòu fèu, Jiuxi 九錫.
Un Primièr ministre fòrça confucèu
[modificar | Modificar lo còdi]A 49 ans, ven primièr ministre, dominant totes los nòbles e dignitaris. Contunha de prene sonh son imatge: torna una partida dels sieus emoluments e condamna a mòrt per suicidi son fill aïnat Wang Yu 王宇 implicat dins un complòt. Fa de la coneissença dels obratges d'instruccion morala Jieshu 誡書 e del Classic de la pietat filhala Xiaojing 孝經 un critèri essencial pel recrutament dels foncionaris. Contribuís de promòure lo confucianisme creant d'escòlas per l'ensenhament dels classics e en multiplicant per cinq lo nombre d'especialistas del Canon confucèu demorant al palai. Se liga atal lo sosten dels letrats, que lo lausan clamant que prenguèt pas que quatre ans a realizar un sistèma alara que ne prenguèt set lo celèbre Zhou Gong.
Han Pingdi ven malaut. Pendent sa malautiá, Wang Mang manca pas l'escasença de manifestar son abnegacion al suzeran declarant voler morir a sa place s'aquò èra possible. L'emperaire pasmens morí en l'an 6.
Transmission del mandat célest
[modificar | Modificar lo còdi]Wang Mang causís per li succedir Ruzi 孺子, un enfant de dos ans. Nomenat oficialament « regent imperial » (shehuangdi 攝皇帝) pels ministres, e de biais non oficial es « pseudo emperaire » (jiahuangdi 假皇帝). Lo nom de l'èra imperiala es encargat en « regéncia » (居攝). Tot aquò escapa pas a l'atencion d'oposants (Zhai Yi 翟義, Zhao Ming 趙明 et Huo Hong 霍鴻) que desencadena una sosmauta armada, fin finala matada per Wáng Yì 王邑.
La propaganda en favor de Wang Mang contunha, sul tèma del mandat del Cèl, un fòrça ancian concèpte que vòl que tota dinastia conesca un apogèu e un declin, al tèrma de que surgís un savi sobeiran designat pel Cèl, que fonderà la dinastia seguenta. D'obratges son escrich sus aquel tèma. De fuming 符命, mena d'escrichs oraculars favorables a Wang Mang surgisson. Aqueles que los presentan son primats: los oracles se multiplican. Fin finala, un nomenat Aizhang 哀章 pausa dins le temple del fondator dels Han un document al nom d'11 dignitaris declarant que Wang Mang es le futur titular del mandat del Cèl. L'endeman, lo 10 de genièr de l'an 9[1], de cinquanta quatre ans d'edat, Wang Mang accèpta « modestament » la decision del Cèl e puja sul tròn. Nomena sa dinastia Xin 新, novelum. La primièra èra ne será shijianguo 始建國 començament de construccion de l'Estat.
Wang Mang emperaire
[modificar | Modificar lo còdi]Emperaire, Wang Mang cerca a aplicar aquela « politica novèla » (xin zheng 新政), un ensag de realizacion del sistèma administratiu descrich dins lo Zhouli 周禮 Rites de la dinastia Zhou, equivalent en fach al retorn a un passat mai mitic que real. Las mesuras comprenon l'instauracion d'un sistèma de cultura per grop d'uèit fogals nomenat jingtian 井田, modèl d'equitat teorica, mas que l'aspècte en realitat pauc avantatjós foguèt mostrat per de sinològs modèrnes coma Léon Vandermersch. Instaura un monopòli d'Estat sul comèrci del fèrre, del sal e de l'alcoòl, « nacionaliza » las sèlvas e las tèrra non cultivadas. L'Estat contraròtla los prètz e la moneda, fa obstacle al liure escambi. De biais general, tot, de las ceremonias de mariadatge fins als vestits, deu èsser confòrme a las prescripcions dels Lishu, tractats rituals dels Zhou.
Mai lo fach que fòrça d'ideals socials e politics confucèus èran subretot de bèlas idèas qu'èran pas jamai fins alara plaçat a l'esprova de la realitat, Wang Mang aviá fòrça sosestimat las dificultats de lor realizacion. Lo desmantelament dels grands domènis prevesent la reparticion de las tèrras als païsans que pagarián l'impòst a l'Estat, decidit en l'an 9, foguèt anullat tres ans après, debans la resisténcia dels grands proprietaris. Fàcia a las dificultats, Wang Mang modifica de contunh los òrdres e la moneda. Mesfisant al vejaire d'aqueles que demoran dins las regions frontalièras que considèra pauc civilizadas, reduch lo títol dels nòbles d'aqueles fèus, provocant de susmautas.
Las refòrmas de la dinastia Xin
[modificar | Modificar lo còdi]Regime de la tèrra e del servatge
[modificar | Modificar lo còdi]
- Sistèma dich « potz-camp » (井田 jǐngtián): Las tèrras son cultivadas per grops de nòu pèças formant un carrat (la pèça centrala es lo « potz »). Uèit fogals païsans cultivan cadun una pèça que garda la culhida; la pèça centrala que lo produch torna al senhor es cultivada pels uèit fogals en comun.
- Las tèrras tornan a l'Estat. Es enebit de las vendre e sonque avèm lo gausiment. Als païsans se los atribuís una superfícia dependent de la fòrça de trabalh de la familha, evaluida segon lo sèxe e l'edat dels membres. Las tèrras non cultivablas per manca de braces tornan a l'Estat.
- Lo servatge e l'esclavage demoran, mas los sèrvs e esclaus pòdon pas èsser venduts.
- Los camps pòdon pas èrrer daissats en èrm jos pèna de multa. Los vagabonds devon èssser meses trabalh.
Comèrci e finanças
[modificar | Modificar lo còdi]- Contraròtle de l'Estat sus siès activitats (六筦事業 Liù guǎn shìyè)
Los mercats (五均賒貸 Wǔ jūn shēdài): a Chang'an e dins cinc autras vilas, un foncionari contraròtle lo mercat e fixa cada sason lo prètz a passar pas. Crompa a prètz costant los produchs de subsisténcia (cerealas, teissut) en demai que devon pas èssser servats inutilament. Dona de prèsts sens interés als paures pels mariadatges o enterraments, o coma capital a utilizar dins l'exercici de lor profession.
- Las salinas, las destillariás d'alcoòl, las fonderiás de fèrra e de moneda, l'expleitacion dels paluns e èrms tornan a l'Estat.
- D'impòstes son prevists suls beneficis de las vendas d'unes produchs e los revenguts d'unas activitats.
Crisis e transicion
[modificar | Modificar lo còdi]Las escasenças climaticas
[modificar | Modificar lo còdi]Lo malastre vòl que lo lièch de l'imens fluvi Jaune que de contunh s'obstruís de limon ne ven a un punt critic, fins a que lo fluvi a desbondar, serpejar, e fin finala desplaçar sa bòca del nòrd del Shandong a mai de cent de quilomètres mai al sud (ans 2, 5, e 11 ApC). Aquel eveniment fluvial rare provòca l'aigada de planas entièras: los camps de cerealas son negats, los blats poirisson dins l'aiga o son levats, las culhidas son pas meissonadas. Los abitants pastisson donc de terribles ans de faminas, de caòs e d'epidèmias. La fam los buta cap a las contradas mejancièras que pilhan, aumentant encara la superfícia de las zonas tocadas.
Frondas e susmautas
[modificar | Modificar lo còdi]Aquela catastròfa fluviala e lo caòs associat fan bascular la paisanariá dins l'oposicion. La cresença chinesa ligant la noblesa del sobeiran e la bona santat de l'empèri, los tèrratrem e aigadas màger son aicí interpretadas coma la volontat de cèl de punir l'usurpator Wang Mang. La paisanariá, supersticiosa, es encouratjada per la noblesa e los mercands malcontents de las refòrmas a se revoltar. Tanben, vèrs 17 ApC, d'armadas se constituisson. I a de susmautas païsanas dels Lülín (綠林兵, armada de las « Sèlvas Verdas » ) al sud (Henan, Hubei) e dels Chìméi (赤眉, Ussas Rojas) cap a la còsta Èst (Shangdong, Jiangsu), que s'organizan per pilhar. Mas de senhors de l'anciana familha imperiala Liú (t:劉, s:刘) constituisson tanben d'armadas, e s'afirmisson coma los defendeires d'una restauracion de la dinastia Han e de l'òrdre. Es lo cas dels fraires Liú Yǎn (t:劉縯, s:刘演) e Liú Xiù (t:劉秀; s:刘秀), al sud de la capitala (sud del Henan). Liú Yǎn aguèt l'abiletat de combinar sa legitimitat dinastica e sas tropas amb aquelas dels Lülín. Mas quand calguèt causir un pretendent al tròn, los generals Lülin preferisson sortir de lors rengs un soldat - Liú Xuán (t:劉玄, s:刘玄 ; n:?, d:25 ApC) -, un descendent alunhat de la familha imperiala. L'ora buta Liú Yǎn a acceptar.
La batalha de Kunyang
[modificar | Modificar lo còdi]La batalha de Kunyang se debana en 23 ApC. Es un exemple d'estrategia e de guèrra psicologica. Après de victòrias rebèlas, l'Emperaire Wang Mang se decidís a mandar una armada de 430 000 òmes. Las tropas Liú-Lülin (~10 000) son divisadas en doas unitats. L'unitat de Liú Xiù se retira dins la vila de Kunyang e los soldats menaça de desertar. Lo subtil Liú Xiù anoncia que seriá una erròr terrible: es necessari de far blòc, de tenir plan fèrm la vila, e de cridar las ajudas que caseràn sus los assetjants fatigats e deprimits. Liú Xiù e tretze cavalièrs s'eclipsan de nuèch, lèvan de tropas novèlas e torna cridar aquelas de Liú Yǎn e dels autres Lülin. Ensemble, provòcan le general leialista qui, atacant amb una armada equivalenta de 10 000 òmes, es desfach e tuat al combat. Las tropas leialistas demoradas al sètge de Kunyang son estupefachas e s'inquiètan. Quand las tropas rebèlas venon los atacar per rèire, lors aliats embarrats sortisson, e los soldats leialistas desèrtan dins lo caòs, aumentant lor pèrdas. A l'anóncia d'aquela desfacha imperiala, de susmautas naisson pertot dins l'empèri. La pichina armada rebèla venquèt una armada de 430 000 òmes que jamai tornèt se constituir.
La presa del poder Lülin
[modificar | Modificar lo còdi]Las tropas rebèlas prenon Wǎnchéng (宛城), e donan a Liú Xuán lo títol d'Emperaire Gèngshĭ (更始帝, p : Gèngshĭ Dì). Aquel darrièr, crenhent la popularitat de Liú Yǎn, lo fa executar, alara que son fraire Liú Xiù se vei escartat de l'estat màger. L'Emperaire Gèngshĭ e los generals e tropas Lülín prenon Luoyang en 23, puèi caminan sus Chang'an. A la capitala, Wang Mang amassa sos cortisans per una ceremonia ont se « se planh al Cèl » (哭天大典 Kū tiān dàdiǎn), li rapelant que deu pas l'abandonar après l'aver causit, e s'acarnís a afinar los rituals. Quand las tropas Lülín arriban a las pòrtas de la vila, la jovença se soslèva. L'emperaire Wang Mang se retira dins lo palais imperial e es assassinat amb sa garda personala e ss cortisans, sa tèsta es expausada sus la plaça Wǎnshì (宛市). Arribada sul tròn, la novèla administracion Lülín, facha d'ancians païsans venguts bandits, soldats, menaires puèi administrators, se mòstra incompetenta e corrompuda. Las esperança de bona administracion son pas satisfachas, las regions lunhadas se someton pas a la capitala, la rebellion de las Ussas Rojas (Chìméi) torna.
Soulevament Chìméi e retorn de Liú Xiù
[modificar | Modificar lo còdi]Liú Xiù, missionat per sometre lo nòrd du Henan en 23, i es fin finala victoriós coma dins lo Hebei en 24, puèi al Shanxi e al Shaanxi en 25. Refuda de tornar a la capitala, consolida sas posicions sus aquela riba nòrd del fluvi Jaune e espèra que los insurgents Chìméi capviran los Lülín incompetents de l'Emperaire Gèngshĭ. A partir de 24, los generals leialistas s's'entregafan, favorisant l'avançada dels 300 000 Chìméi que prenon Chang'an en 25 amb la rendeson de l'Emperaire Gèngshĭ. Encara un còp, la patz tarda a venir alara que los soldats Chìméi contunhan a agir abusivament. De palais son brutlats, lo pilhatge dels vilatges contunha, malgrat las cridas a l'òrdre de l'Emperaire fantòche (p:Liú Pénzĭ, t:劉盆子, 17 ans). De novèlas susmautas anti-Chìméi començan. Los Chìméi, a cort de viures, envisatja una retirada cap a lor Shandong d'origina. Mas aquela retirada es trencada per Liú Xiù, auçat dempuèi fa pauc per sas tropas al reng d'Emperaire Guāngwǔ. Los Chìméi, agotats, se rendon e se sosmeton als armadas Liú, que, elas, prenon Chang'an.
Establiment de la novèla dinastia Han
[modificar | Modificar lo còdi]Lo subtil Liú Xiù (ara Emperaire Guāngwǔ, (光武帝, p:Guāngwǔ Dì) mèna alara una politica esclairada de perdon e d'integracion relativa dels rebèls, que li permet de reünificar lo rèste de l'empèri en una anadas. L'emperaire fantòche dels Chìméi es estalivat, una amnistia generala es proclamada, los generals e las tropas rebèlas son integrats e dissolguts dins las sieunas tropas, mas amb de pòstes de complasença pauc estrategics. D'administrators eficaces son missionats, de refòrmas agràrias e fiscalas començan. En una deceniás, es una veritadièra renaissença pels Hàn (Hàn dichs « orientals » o « posteriors ») amb una vertadièra edat d'aur vèrs 100 ApC, los cavalhièr de Bān Chāo (班超) atengan la mar Caspiana en 97 ApC.
Emperaires e èras de la dinastia Xin
[modificar | Modificar lo còdi]| Annadas | Nom de l'èra (nianhao) | Pinyin | Traduccion | Emperaire |
|---|---|---|---|---|
| 9-13 | 始建國 | Shǐjiànguó | Novèla fondacion del país | Wang Mang |
| 14-19 | 天鳳 | Tiānfèng | Fenix celèst | |
| 20-23 | 地皇 | Dìhuáng | Emperaire de tèrra |
| Annadas | Grop | Grop (oc) | Emperaire |
|---|---|---|---|
| 23-25 | Lülín | (Armada de la) Sèlva Verda | Liú Xuán |
| 25 | Chìméi 赤眉軍 | (Armada de las) Ussas Rojas | Liú Pénzĭ
) |