Henrik Wergeland

Henrik Wergeland
Pseudonym	Siful Sifadda
Statsborgarskap	Noreg
Fødd	17. juni 1808 Kristiansand kommune
Død	12. juli 1845 (37 år) Christiania
Yrke	lyrikar, historikar, skribent, teolog, arkivar, journalist, skodespelforfattar
Medlem av	Det Kongelige Norske Videnskabers Selskab
Religion	Den evangelisk-lutherske kyrkja
Far	Nicolai Wergeland
Mor	Alette Dorothea Wergeland
Ektefelle	Amalie Sofie Bekkevold
Born	Olaf Knudsen
Henrik Wergeland på Commons

Henrik Arnold Wergeland (17. juni 1808–12. juli 1845) var ein norsk forfattar og samfunnsdebattant. Som lyrikar har han ein eineståande posisjon i norsk litteraturhistorie, med ein enorm produksjon som spenner frå det kosmologiske diktet Skabelsen, Mennesket og Messias, til dikt for born, som «Jeg aldri mer vil Hunden slaae». Fleire av verka hans kombinerer prosa, lyrikk og dialog. Han skreiv òg ei mengd med brev og embetsskriv, rettsinnlegg, essay, historiske avhandlingar, folkeopplysingsskrift og flygeblad.

Henrik Wergeland verka òg som bibliotekar og redaktør og vart den første riksarkivaren i Noreg. Han ville omsetja dei poetiske ideane sine i praktisk arbeid, og var ein aktivist i ei tid då ein i Noreg enno ikkje hadde funne fram til ein eigen kulturprofil.

Gjennom eiga dikting, ved å ta opp språkspørsmålet, ved å krevje demokratisk utvikling og kulturell frigjering frå København bidrog han mykje til å gjera den unge statsnasjonen til ein kulturnasjon. Wergeland er neppe den mest lesne av dei norske diktarane, men han vart ståande som eit nasjonalt symbol.

«I vårt unge og uferdige samfunn såg han arbeidsoppgåver kvar han sette foten […] Det er vanskeleg å avgjere kva som går djupast hos Wergeland, sosial eller nasjonal interesse. Alle menneske skulle ha fridom. og rett til eit lykkeleg liv. Nasjonane skulle ha det same. Oppgåva var «Massens kultiveren», og i kultur legg han her like mykje hjarte- som åndskultur. Bøndene og arbeidarane skal vere samfunnsmedvetne og åndsinteresserte, samfunnet skal gi vilkår for menneskeverdig liv til alle borgarar.» Arne Bergsgård i Norsk historie 1814-1880

Patriot og verdsborgar

«Han hadde djupe røter i fedrejorda gjenom farsætta, og fedresoga hadde fraa barndomen sterkt tak i hugen hans. Men han kjende kringom seg blaasteren fraa aandsstormane uti verda, og han maatte ut og røyna vengefanget sitt. Han vart den største kosmopoliten i Noreg. So vart live hans sidan eit trottig stræv med aa vinna heim, og han vart djupare og djupare nasjonal. Men all den rikdomen han hadde vunne ute, bar han inn i det nasjonale arbeide heime, og soleis skapte han eit aandsver i Noreg som kunne fostra kultur-hovdingar av ypparste slage, –rotfaste i heimegrunnen, med greiner og kvister høgt ut yver heile jorda.» Halvdan Koht

Wergeland markerte seg tidleg i arbeidet for å gjera 17. mai til nasjonal festdag og var til stades og merkte seg ut i samband med det såkalla «Torgslaget» i Kristiania 17. mai 1829. Han heldt den første offentlege 17. mai-tala i Kristiania i 1833 då avdukinga av Krohgstøtta fann stad, vårt første nasjonalmonument. Det var òg han som skreiv den første nasjonalsongen for born: «Vi ere en Nation, Vi med,/ Vi smaa en Alen lange». Engasjementet for feiring av nasjonaldagen 17. mai gjorde at han fekk tilnamnet 17. maikongen alt medan han levde. Sjølv kalla han seg Grunnlovas 6 år eldre bror.

Sjølv om Wergeland tykte godt om Grunnlova, meinte han ikkje at ho var utan plett og lyte. Han arbeidde for religiøs toleranse og laga eit godt grunngjeve framlegg til grunnlovsendring for å få vekk den delen av § 2 som stengde truande jødar ute frå Noreg.

Han arbeidde òg for at språket skulle bli meir norsk, og oppmuntra diktarar til å laga «Smykker» av det språket dei hadde teke i arv frå forfedrane. Noreg hadde mist sitt eige skriftspråk på 1500-talet. Han underviste sjølv bondegutar slik at dei skulle bli betre skikka til å ta del i det politiske livet og fekk i stand folkeboksamlingar. Han oppretta «Sogneselskab» og verka for kommunalt sjølvstyre. Han ville ha oppretta dagheimar for born der dei kunne ha det godt og vera trygge når foreldra var ute i arbeid, og han ønskte meir humane straffeinstitusjonar. Gjennom den langdryge saka mot prokurator Praëm fekk han meir enn vanleg innsyn i koss småfolk levde. Halvdan Koht såg det slik: «Me kann ikkje fortelja framvoksteren til mest ei einaste norsk sak, utan me lyt nemna Henrik Wergeland i upptake.»

Gjennom diktinga si engasjerte han seg òg i frigjeringskampar ute i verda (t.d. i Irland, Polen, Brasil). Han såg langt ut over Noregs grenser, og tematikken var ikkje sjeldan universell.

Liv og dikting

Barndom

Wergeland var son av eidsvollsmannen, politikaren og teologen Nicolai Wergeland og kona Alette Dorothea Wergeland, fødd Thaulow. Namnet Henrik Arnold fekk han etter morfaren Henrik Arnold Thaulow som var byskrivar i Kristiansand. Forfattaren Camilla Collett, fødd Wergeland, var søster til Henrik Wergeland. Elles hadde Henrik tre søsken til, Harald, Augusta og Oscar. Faren fylgde den franske tenkjaren Jean-Jacques Rousseau sine prinsipp om ei fri, naturleg barneoppseding.

Henrik Wergeland teikna av faren då han var 17.

Familien flytta frå Kristiansand til Eidsvoll då Henrik var 9 år. Då han kom i framslengsåra, vart han send til Katedralskolen i Kristiania, og samstundes tok han til å skrive dikt og små skodespel. Han var 13 år gamal då han fekk trykt «Blodstenen», ei stutt forteljing i «den mystisk-gyselige Stil, som karakteriserer de tyske Ridderromaner fra en vis Periode». Han fekk fleire småstykke på prent i guteåra som han hadde samarbeidt med syskenbarnet sitt, Jens Aubert, om.

Stormande ungdomsår

Som så mange unge gutar forelska Henrik Wergeland seg fleire gonger i ungdomsåra. Han sverma på fråstand for jenter som han etter kvart skreiv dikt til og nemnde med namn. Den eine, som vart trulova med ein av venene hans, døydde allereie 18 år gamal. I dei sjølvbiografiske skissene han skreiv rett før han døydde, fortel han at ånda til denne jenta sidan vart som ei god fylgje (verneånd) for han (jamfør Hassel-Nødder.) To jenter han må ha kjent mykje for, var Hulda Malthe, dotter av futen i Ullensaker, og Elise Wolff. Til Hulda og mor hennar, som må ha hatt større forståing for den gåverike guten, skreiv han fleire brev. Då han ikkje kom nokon veg med Hulda, prøvde han i eit stort, interessant brev å fri til den noko eldre, språkkunnige Elise Wolff, men vart venleg avvist. Ho vart sidan trulova med søskenbarnet hans, Johan Aubert, som var konrektor ved katedralskulen. Han døydde alt i 1832, før han fekk høve til å gifte seg med Elise. Henrik Wergeland skreiv minnedikt. Den ideale kvinneskapnaden han kalla «Stella» (namnet tyder stjerne), voks fram i diktarens fantasi på grunnlag av desse ungdomssvermeria. Mange dikt er skrivne til og om Stella. Somme gonger er ho ei ungjente som held diktaren på fråstand, andre gonger er ho ei ånd som han held bryllup med i himmelen etter at dei båe er døde:

Engang, bag rullende Aar, din Sjel jeg ventende møder, Stella! Stella! Den vil jeg kjende blant tusind, tusind blegnende Aander Stella! Stella! «En sangfuld Sommermorgen Paa Skreya»

Stella er ei kjelde til dikterisk inspirasjon, ei slags muse. Ho er sentral i den første diktsamlinga hans, Digte, første Ring (1829). Når han i eitt av dikta nemner «Huldblomstens sjel», er det nok minnet om Hulda som gøymer seg i teksten.

Meir og meir vart kjærleiken eit sentralt motiv i diktinga hans og løyste ut ein trong til å finne svar på verdsgåtene. 22 år gamal gav han ut det kosmologiske diktet, Skabelsen, Mennesket og Messias (1830), det største diktverket som nokon gong var kome ut i Norden. Det er sidan skrive fleire doktoravhandlingar om dette verket som Halvdan Koht karakteriserer som «eit hovudverk i bokheimen vaar, for di me der finn grunnlaget for heile livsgjerninga hans».

Henrik Wergelands teikning av «Torgslaget». Det er ein illustrasjon til farsen «Phantasmer». Generalen (med fjørbusk) og kavaleriet går laus på kleda på snorene (dei fredelege innbyggjarane i hovudstaden som hadde samla seg på torget). Magistraten (han med briller fremst i biletet), les den såkalla opprørslova. Han som slår på tromme og eggjar til kamp, er den upopulære svenske statthaldaren von Platen, «Skipper Børre» i Wergelands stykke.

Henrik og Siful

Meir eller mindre parallelt med at Skabelsen, Mennesket og Messias vart til gjorde Henrik Wergeland også mykje anna. Han skreiv seks skodespel, ei mengd med einskilddikt, studerte og fullførte teologistudiet (1826-29) og las botanikk og historie. Han engasjerte seg i kampen for feiring av 17. mai mot kong Karl Johans vilje, og mellom to eksamensdagar stilte han opp til avhøyr for granskingskommisjonen som vart nedsett for å ta seg av klagene etter «Torgslaget». Det strøymde inn klager over den måten kavaleri og fotjegarar hadde gått fram på for å splitte fredelege folk som hadde samla seg på torget i Kristiania om kvelden 17. mai 1829. Wergeland sjølv fekk eit sabelrapp over ryggen då han var på veg heim.

Tidleg i august 1829 kom Wergelands diktarkommentar til Torgslaget i eit eksperimentelt skodespel (ein farse) som han kalla «Phantasmer», signert Siful Sifadda. Debuten som lyrikar kom innan augustmånaden var slutt.

Siful Siffadda var Wergelands pseudonym. Det er Siful som er ansvarleg for dei mange fantasifulle og ofte satirske scenestykka som ofte har djupt seriøse undertonar. Siful kan vera både vilter, frekk, ondskapsfull og, ikkje minst, «genialsk»; men i blant bryt og poesien igjennom også i Sifuls produkt. Tilhøvet mellom Siful og Henrik er treffande skildra i den siste skissa i «Hassel-Nødder».

hic habeo

Wergeland fullførte teologisk embetseksamen i mai-juni 1829. Dei skriftlege prøvene måtte den gongen skrivast på latin. Eksamensresultatet peikte mot laudabilis ('rosverdig') etter dei skriftlege prøvene; han gjorde det godt i kyrkjesoge til munnleg, men då han etterpå vart eksaminert i dogmatikk, kom han i disputt om dei evige helvetes-straffene. Desse trudde den unge teologen Henrik Wergeland ikkje på, og den endelege karakteren vart haud illaudabilis, det vil seia 'ikkje urosverdig'. Halvdan Koht har skrive om Wergelands embetseksamen i Historisk tidsskrift 1918. Koht kjem og inn på korleis Wergeland svara då han var oppe i dogmatikk til munnleg eksamen i «Unge evner»: «Han våga seg til å segje at han trudde ikkje på ævelege helvetesstraffer, og då so professoren spurde kva han bygde denne trua på, svara han at han ikkje kunne finne grunnane i den Heilage Skrifta: men, sa han og la handa på hjarta, her har eg dei – hic habeo! Og det er det kvar mann med geni må svare når ein spør kvar han har det ifrå: hic habeo!, – eg har det inni meg, det ligg i sjela mi, og det er mi gåve til menneskja.»

Frå verdsdikt til folkeopplysning

Skabelsen, Mennesket og Messias er eit kosmologisk dikt som kom ut 6. juli 1830. Det tek for seg verdssoga frå verda vert skapt til talsmannen for sanning, fridom og kjærleik, Jesus Messias, står fram. Han vert krossfest, gravlagd, står oppatt og talar til heile menneskja, så folk frå alle kantar av verda endeleg skjønar kva det vil seia at kvar er sin eigen konge og sin eigen prest. Verket er religiøst og filosofisk prega. Det slår røtene attende til Bibelen og antikken samstundes som det er knytt til tankegods frå høgromantikken og den franske revolusjonen. Han ønskte å setja ideane i verdsdiktet ut i livet, mellom anna gjennom å opplyse folket.

I 1830 skreiv Wergeland til selskabet for Norges Vel og bad dei hjelpe han med å få sendt ut opplysningsskrift til «allmugen». Skriftet For Almuen tok til å koma i 1830 og heldt fram i fleire år. Han ønskte at bonden skulle gå som fri og opplyst mann bak plogen. Her finn ein mellom anna ei heil lita pedagogisk avhandling om kva ville planter kunne nyttast til, også medisinsk, og kven som var giftige. Frå 1839 til 1845 gav han ut bladet For Arbeidsklassen. Her polemiserte han mot utvandring, fyll og religiøst svermeri, han gav praktiske, kvardagslege råd og han oppmoda folk til å skaffe seg jord for å få røysterett. Wergeland hylla revolusjonar - i utlandet. Heime tok han avstand frå klassekamp, han meinte arbeidarane burde finne sin plass i «fedrelandssamfundet».

Wergelands posisjon

Henrik Wergeland er den einaste norske diktaren som kan kallast høgromantikar. Samstundes hadde han ein fot i opplysingstida.

Wergelands dikting var starten på ein eigen norsk diktarkunst. Han er ikkje av dei mest lesne norske diktarane, somme har jamvel karakterisert sentrale delar av diktinga hans som uforståeleg, og av hans veldige produksjon er berre ein liten del kjend blant folk flest. Likevel har ingen andre lyrikarar i Noreg nådd ein tilsvarande posisjon. Den danske litteraturhistorikaren Aage Kabell kalla han «Norges eller Nordens største digter», noko Edvard Beyer sa seg samd i i Norges litteraturhistorie.

Henrik Wergeland skreiv store og små einskilddikt, ei lang rekkje skodespel (farsar, syngjespel, sørgjespel), novellistiske skisser, preiker, ei mengd med brev og embetsskriv, rettsinnlegg, essay, historiske avhandlingar, folkeopplysingsskrift og flygeblad. Trass i at han berre vart 37 år gamal, har han ein enorm produksjon som spenner frå det episk-lyrisk-dramatiske diktverket Skabelsen, Mennesket og Messias, til dikt for born, som «Jeg aldri mer vil Hunden slaae». Fleire av verka hans kombinerer prosa, lyrikk og dialog. Det kunstfilosofiske eventyret Jan van Huysums Blomsterstykke (1840) er eit godt døme på genreblandinga hans og eit høgdepunkt i diktinga. Som den første kjende forfattaren i Noreg skapte han lyrikk for born. Han skreiv òg for scena og lét etter seg ein stor, variert dramatisk produksjon med sceniske utfordringar som nokre meiner vår tid truleg har betre føresetnader for å nytte ut enn samtida hans hadde.

Sjølv om norske litterturhistorikarar set det beste av diktinga hans i verdsklasse, er Wergeland lite kjend utanom Norden.

Kulturstrid på 1830-talet

Måleriet Vase med blomar av den nederlandske målaren Jan van Huysum inspirerte Wergeland til eitt av dei mest kjende dikta hans: Jan van Huysums Blomsterstykke.

Sjå òg Konflikten mellom Wergeland og Welhaven

Henrik Wergeland møtte òg motbør for diktinga si. Johan Sebastian Welhaven hadde eit klassisistisk stilideal og dyrka den reine genren. Han lika dårleg at Wergeland braut med dei reglane for form og stil som han sjølv var lært opp i. Di meir arbeidde Wergeland snøggare enn Welhaven. Welhaven gjekk til åtak på Wergeland då han hadde gjeve ut Skabelsen, Mennesket og Messias. Litt over ein månad seinare, 15. august, stod diktet «Til Henrik Wergeland» i Morgenbladet, rett nok anonymnt, men Wergeland skjøna nok kven som hadde skrive det. Det tok til med orda «Hvorlænge vil du rase mod Fornuften?» Det la grunnlaget for «Stumpefeiden» som frå først av gjekk føre seg seg i den handskrivne avisa i Studentersamfunnet frå hausten 1831. «Stumper» var satiriske strofer som ikkje berre Welhaven og Wergeland sende ut mot einannan. Også andre i studentmiljøet tok del. Striden spreidde seg til det offentlege og toppa seg då Welhaven sende ut ei heil lita bok i 1832 om Wergelands poetiske «Dødssynder». Wergeland fekk hjelp av far sin, Nicolai Wergeland, som skreiv ei roleg og fagleg sterk imøtegåing av Welhaven-boka i 1833.

Wergeland og Welhaven vart forgrunnsfigurar for kvar si gruppering innan kultur og politikk på 1830-talet.I 1834 gav Welhaven ut sonettesyklusen Norges Dæmring, som inneheldt mange finter mot patriotane. Det førte til ein strid, der frontfiguren var Nicolai Wergeland. Henrik Wergeland skreiv eit morosamt skodespel, Papegøien (1835) som har mange referansar til konfliktane med Welhaven og hans krins, mellom anna til den såkalla «Dæmringsfeiden».

Wergeland ønskte at Noreg skulle byggje opp ein sjølvstendig norsk kultur og utvikle eit eige skriftspråk. Han tok opp særnorske ord i skriftspråket, og skreiv òg nokre dikt på ulike bygdemål. Welhaven var konservativ og heldt på kultursambandet med Danmark. Wergeland heldt seg til dei radikale «patriotane», medan Welhaven var sentral i «Troppen» eller «Intelligenspartiet». Patriotane kalla Troppen for «danomanar».

Konflikten nådde eit nytt høgdepunkt i Campbellerslaget i 1838, då Troppen organiserte seg for å pipe ut Wergelands syngjespel Campbellerne som vart framført på Christiania Theater på nyåret. Klapparane sigra over piparane, men Troppen heldt fram med å forfølgje Wergeland i avisa Den Constitutionelle. Mellom anna vart det skrive at Wergelands diktarevne eller «Genius» låg «drept i hans egen Barm».

Hartvig Lassen skriv: «Og efter hver af disse Fordømmelsesdomme gik hans Digtning frem med usvækket Friskhed, kun bestandig med større Renhed og Harmoni. Havde han ikke Ret da han sammenlignede sig med Gjeden, der trives jo mere man bander den, eller med Løvetanden, der voxer jo mere den trædes under Fødder».

Wergeland og Welhaven representerte ulike syn på dikting og kulturpolitikk, men båe ønskte at landet skulle utvikle ein nasjonal kultur. Dei var båe romantikarar, men dei representerte kvar sin romantikk.

Ekteskap og kongeleg stødnad

Amalie Sofie

Amalie Sofie Bekkevold måla av Carl Peter Lehmann i 1842.

Inntekta frå den siste framføringa av Campbellerne gjorde at Wergeland kunne skaffe seg ei hytte i Grønlia under Ekebergåsen, beint ovanfor Akershus festning. For å koma lett inn til byen laut han ro over Bjørvika, og fekk lov til å setja årer og segl hjå småhandlar Bekkevold i Skippergata. Slik var det han møtte den nitten år gamle dottera til Bekkevold, Amalie Sofie, som han vart forelska i, og som han gifte seg med etter tre kvart år. Kjærleiken førte òg til at han tok til å skrive nye kjærleiksdikt, samlinga Poesier frå 1839. Denne samlinga og andre dikt han skreiv til Amalie Sofie, representerer somme av dei vakraste kjærleiksdikta som finst i norsk litteratur. Amalie Sofie døydde i 1889, og då fekk ho ein einaste nekrolog som sluttar med desse orda: «og saa er ingen, som hun, besunget i norsk Poesi.»

Opposisjonspolitikk

Henrik Wergeland tok teologi praktikum i 1833. Han var ei tid hjelpeprest hjå far sin på Eidsvoll, og vikarierte i hans stilling då faren og søstera Camilla, var i utlandet frå juni til oktober 1834. I tillegg til at han preikte i Eidsvoll kyrkje, heldt han nokre vellukka preiker i Kristiania. I hovudstaden preikte han i Akershus slottskirke, Opslo kirke (dvs. Gamlebyen kirke) og i Gamle Aker kirke.

Wergeland søkte prestekall fleire gonger, men fekk aldri noko. Han var ein omstridd person som vikla seg inn i endelause rettssaker og dreiv opposisjonspolitikk, mellom anna i bladet Statsborgeren som han redigerte i åra 1835-37. Han studerte medisin i innpå 2 år frå 1834-36, men andre oppgåver pressa på, så han fullførte ikkje. Men medisinstudiet sette spor i diktinga hans. Jf. t.d. diktet «Pigen paa Anatomikammeret», eit dikt med skarp sosial tendens.

I 1836-40 var han annanamanuensis (bibliotekar) ved Universitetsbiblioteket, men løna var skral.

Som riksarkivar hadde Wergeland dette kontoret på Akershus festning.

Foto: Helge Høifødt

Hoffpensjonist og riksarkivar

Kong Karl Johan, som Wergeland høgakta for innsatsen i 1814, var skeptisk til Wergelands politikk og 17. mai-arbeid. Men kongen baud han likevel eit lite gratiale frå eiga kasse, ein strategi Karl Johan brukte for å få kontroll med brysomme skribentar. Wergeland tok imot og såg på pengane som løn for folkeopplysningsarbeid. Det var denne løna som sette han i stand til å gifte seg. Men mange gamle vener vende seg frå han, og oppfatta han som «hoffpensjonist». Wergeland tok dette svært tungt.

Først hausten 1840 vart han utnemnd til eit embete, ikkje som prest, men som riksarkivar. Han tok til i stillinga ved nyttår 1841. Det stod strid rundt utnemninga av Wergeland, og denne striden kom til å prege både tilhøvet til hans overodna i Finansdepartementet, og tilhøvet til somme av dei tilsette. Når ettertida til dels har vurdert han som ein svak riksarkivar, er nok desse vurderingane prega av det motstandarane hans har fått fortelje. Dei hadde ikkje same synet som Wergeland på at Riksarkivet måtte bli eit arkiv som tente heile folket. Tidlegare riksarkivar, professor John Herstad skriv: «Riksarkivet ble en annen institusjon under Wergelands ledelse. Han førte selv Riksarkivets journal, kopibok og andre protokoller med en flid som få – om noen – riksarkivarer har gjort ham etter. Han var saksbehandler, avskriver, kontorsjef, personalsjef og riksarkivar i en og samme person. Dessuten gjorde han bruk av dokumenter i Riksarkivet i egen forskning og som formidler av historisk stoff gjennom store deler av sin embetstid, inkludert den tiden han var syk og sengeliggende. Samtidig fortsatte han sin betydelige litterære virksomhet.»

Som riksarkivar kom han òg i kontakt med unytta historiske kjelder, og vart historikar på høgt nivå. Jamfør til dømes Norges Konstitutions Historie som kom ut heftevis i 1841-43 og skriftet om bondeføraren Christian Lofthus.

O velkommen, hulde Hustru! skjønne Text for mine Sange! søde Smag for mine Læber! bløde Marmor for mit Favntag! ædle Billed for min Aands dybe, jublende Tilbeden O velkommen hjem igjen! «Min Vivs Hjemkomst»

At han var blitt embetsmann såg radikale tidlegare vener på som eit nytt svik mot den gamle republikanske saka. Diktaren kjende seg einsam og utstøytt. Men han heldt seg oppe og arbeidde like iherdig som før. At han hadde fått ein heim der kjærleiken blømde, hadde mykje å seia, jamfør dikta «Min Hustru» og «Min Vivs Hjemkomst».

Skaparverket, «Guds Digt», var òg - som alltid - ei kjelde til helsebot og trøyst for Wergeland. Jamfør til dømes «Mig selv» (1841) der det mellom anna heiter: «Klag ikke under Stjernerne over Mangel på lyse Punkter i dit Liv.»

Jødesaka

Den siste store saka Wergeland tok opp, var kampen for at jødar skulle få rett til å busetja seg i Noreg. Han ville ha endra siste passus i § 2, og utforma i 1839 eit grundig grunngjeve framlegg for å få sletta den såkalla 'jødeparagrafen'. Diktsamlingane Jøden (1842) og Jødinden (1844) var vigde til jødesaka. Arbeidet for å oppheve grunnlovsforbodet mot jødane heldt han fram med også då han var vonlaust sjuk. Wergelands grunnlovsframlegg var oppe i Stortinget i 1842, og etter at Wergeland var død, i 1845 og 1848 utan å få 2/3 fleirtal, slik det krevst for å gjera endringar i Grunnlova. Jødeparagrafen vart først sletta i 1851, seks år etter at diktaren var død.

Dødslægjet, «min Himmels Foraarsveir»

Wergeland på sjukelægjet, teikna av Adolph Tidemand.

I byrjinga av mai 1844 fekk Wergeland lungebetennelse. Han vart sengeliggjande i eit par veker, men meinte han måtte vera ute og til stades på nasjonaldagen same år. Camilla søstera hans møtte han på veg til feiringa, «mager og bleeg som døden, men med søttendemajsblikke». Etter dette tok sjukdomen seg opp att, og no var det ikkje råd å koma seg att. Wergeland sleit med sjukdommen i 14 månader, og døydde natt til 12. juli 1845, trettisju år gammal. Det er vanleg å seia at han døydde av tuberkulose og lungebetennelse, men sjukdommen kan òg ha vore lungekreft. Diktet «Paa Sygeleiet», prologen til samlinga Jødinden, tek til med denne strofa:

Det Iisdryps Rislen i min Barm..? og disse Stik af Ild. ? Lad Døden kalde det sin Seir! Det er min Himmels Foraarsveir, dens Vaarfrembrud - snart kold snart varm min Saligheds April. «Paa Sygeleiet»

Medan han låg sjuk, heldt Wergeland fram med å skrive. Han omarbeidde Skabelsen, Mennesket og Messias og kalla verket Mennesket. Han dikta til og korta ned. Mellom anna fekk verket ein ny slutt som han kalla «Jesu aandige Opstandelse». Dei to versjonane av verdsdiktet supplerer einannan. Han skreiv skodespel, livsskisser (Hassel-Nødder) og brev. Han heldt fram med folkeopplysningsskriftet For Arbeidsklassen. Det siste nummeret inneheld preikesamlinga Fattigmands-Postil. Han følgde og opp arbeidet for å få fjerna den såkalla «jødeparagrafen» i Grunnlova: «Man friest være maa i Tro/ thi bør forandres § 2» Nokre av dei best kjende dikta hans, som t.d. «Sidste Reis», «Til Foraaret» og «Til min Gyldenlak» vart òg til på dødslægjet.

Det siste større einskilddiktet han skreiv, «Den smukke Familie», kom på trykk 2. juni 1845. Enno ein gong har diktarsynet gjesta han som ei forunderleg og uventa gåve; han er full av takk, takk for synet og for det løftet han har fått om at alt han har elska her på jorda, det vil han finne att på hi sida:

Min Sjel har slaaet sine Vinger sammen; den knæler ligesom i et tilhyllet Kapel; thi mine Øine have lukket sig over det Syns Herlighed, jeg har havt. «Den smukke Familie»

Grava til Wergeland. «Taknemmelige jøder udenfor Norriges grændser reiste ham dette minde», står det på monumentet som svenske og danske jødar fekk reist på Wergeland sin gravstad på Vår Frelsers gravlund i Christiania (Oslo) i 1849.

Foto: Helge Høifødt

Det siste han skreiv er datert 11. juli 1845. Han døydde natt til 12. juli mellom eitt og to. Pastor Niels Biørn forretta ved gravferda. Biørn sa mellom anna: «Neppe vil Nogen, der er uhildet af Fordomme, frakjende ham Navnet: «Norges første Digter! En skjønsommere Efterverden vil maaskee kalde ham Nordens største Digteraand». Han la òg stor vekt på arbeidet hans for å «lindre Fremmed Nød». Eilert Sundt kalla han mellom anna «Frihedens kaarede Skjald» då han tala vegner av Det Norske Studentersamfund. Eilert Sundt var mellom dei som såg livsverket sitt som eit framhald av arbeidet til Wergeland.

Då Wergeland vart gravlagd på Vor Frelsers Gravlund, var gravfølgjet det største som til den tid var sett i Kristiania. Om han aldri fekk nokon kyrkjelyd som prest, hadde han vunne ein stor og trufast «kyrkjelyd» mellom dei han hadde arbeidt for som folkeopplysar og sosialarbeidar. Desse strøymde no til frå by og bygd. Grava vart ståande open heile dagen til langt på kvelden, og folk fylte ho med blomar.

Ettermæle

Henrik Wergeland skreiv i diktet «Til en ung Digter» at «Seerens Sang er et foranskudt Lyn». Det høver òg på han sjølv. Sigmund Skard, lyrikar, professor og omsetjar mellom anna av Dante, kallar Wergeland «det veldigaste stykkje menneske som vårt vesle folk har fått nåde til å sjå mellom seg.»

Wergeland inspirerte generasjonar av seinare politikarar, kulturarbeidarar og diktarar, både dei som skreiv bokmål og dei som nytta nynorsk, som Henrik Ibsen, Bjørnstjerne Bjørnson, Jonas Lie, Nils Collett Vogt, Per Sivle, Anders Hovden, Olav Nygard, Olav Aukrust, Olaf Bull, Nordahl Grieg, Olav Duun, Gunnar Reiss-Andersen, Halldis Moren Vesaas og Ingeborg Refling Hagen. Av nolevande diktarar kan ein nemne til dømes Edvard Hoem og Jan Erik Vold. Alle desse, og fleire til har òg gjeve Wergeland takk og ære i dikt og på prosa.

Men over dette smuldrende arkiv av sprøde tanker, spinkle aforismer, faldt ned, som fra vidunderlige prismer, en ensom Straale; funklende af liv! Olaf Bull «De hundrede Aar» (1928)

I diktet «De hundrede Aar» seier Olaf Bull at Wergeland levde i ei respektabel og «drømmesyk» tid. Ho var «nærsyntklar og taktfuldt selvtilfreds … Man drev og tygget lidt romantisk drøv» og produserte ein god del «aandfullt støv». Wergeland derimot såg vidare og lengre enn samtida.

Vestlandsdiktaren Olav Nygard lovprisa diktaren sitt geni i diktet «Wergeland»:

Å ung Wergeland, gudfagre manns-under, du var kje fødd under mannaheims lov; du var boren i sælheimen, der var ditt bu, men eit bråbil med lagnaden sov sprang du ned yve bivrande verboge-bru, strøydde perlur og gull utan hov. Olav Nygaard «Wergeland» (utan hov = utan måtehald)

Edvard Hoem skreiv eit tilsvar til Wergelands verdsdikt som han framførte i Universitetets Aula 31. januar i samband med den offisielle opninga av Wergelandåret 2008, trykt i Klassekampen 2. februar. Her siterte han Wergelands eigne ord, mellom anna frå «Følg Kaldet» og «Jesu aandige Opstandelse», profetiane i Mennesket. Hoem avslutta slik:

Ingen elska som han den tid som ikkje er komen. Ingen elska som han det som enno ikkje er. Edvard Hoem

Sjå òg

• Konflikten mellom Wergeland og Welhaven
• Protestfestivalen i Kristiansand som er inspirert av Henrik Wergeland
• Verk om Henrik Wergeland
• Verk av Henrik Wergeland

Bakgrunnsstoff

Commons har multimedium som gjeld: Henrik Wergeland

• Henrik Wergeland; samla skrifter ved dokpro.uio.no
• Om Wergeland Hjå Prosjekt Runeberg