Jakoets
| Jakoets саха тыла | ||||
|---|---|---|---|---|
| Gesproken in |  Rusland
| |||
| Vitaliteit | potentieel bedreigd[1] | |||
| Sprekers | 450.000[2] | |||
| Taalfamilie | ||||
| Alfabet | cyrillisch | |||
| Officiële status | ||||
| Officieel in | ||||
| Taalcodes | ||||
| ISO 639-1 | - | |||
| ISO 639-2 | sah | |||
| ISO 639-3 | sah | |||
| ||||
■ Verspreiding van het Jakoets | ||||
| ||||
Het Jakoets (саха тыла, saqa tьla) is een Turkse taal, die wordt gesproken door de Jakoeten.
Verspreiding en verwantschap
[bewerken | brontekst bewerken]Het Jakoets is een bestuurstaal van de Russische deelrepubliek Jakoetië in het noorden van Siberië. De taal doet er ook dienst als lingua franca voor andere etnische minderheden. Daarnaast wordt de taal ook gesproken door Jakoeten in de aangrenzende kraj Chabarovsk en in andere delen van de Russische Federatie. Het Jakoets heeft zo'n 450.000 moedertaalsprekers. Binnen de Turkse taalfamilie is het Jakoets nauw verwant aan het Toevaans en het Chakassisch.[3]
Spraakkunst
[bewerken | brontekst bewerken]Zinsbouw
[bewerken | brontekst bewerken]De gebruikelijke woordvolgorde is: onderwerp – bijwoord – lijdend voorwerp – werkwoord; bezitter – bezit; zelfstandig naamwoord – bijvoeglijk naamwoord.
Zelfstandige naamwoorden
[bewerken | brontekst bewerken]Zelfstandige naamwoorden hebben een enkelvoud en meervoud. Het meervoud wordt gevormd met het achtervoegsel /-LAr/, met als verschijningsvormen -лар (-lar), -лэр (-ler), -лөр (-lör), -лор (-lor), -тар (-tar), -тэр (-ter), -төр (-tör), -тор (-tor), -дар (-dar), -дэр (-der), -дөр (-dör), -дор (-dor), -нар (-nar), -нэр (-ner), -нөр (-nör), of -нор (-nor), al naargelang de medeklinkers en klinkers die eraan voorafgaan. Het meervoud wordt alleen gebruikt om een aantal zaken collectief aan te duiden, niet voor hoeveelheden. Zelfstandige naamwoorden hebben geen woordgeslacht.
| eindklank | meervoud | voorbeelden |
|---|---|---|
| klinkers, л | -лар, -лэр, -лор, -лөр | Кыыллар (beesten), эһэлэр (beren), оҕолор (kinderen), бөрөлөр (wolven) |
| к, п, с, т, х | -тар, -тэр, -тор, -төр | Аттар (paarden), күлүктэр (schaduwen), оттор (kruiden), бөлөхтөр (groepen) |
| й, р | -дар, -дэр, -дор, -дөр | Баайдар (rijke mensen)*, эдэрдэр (jonge mensen)*, хотойдор (arenden), көтөрдөр (vogels) |
| м, н, ҥ | -нар, -нэр, -нор, -нөр | Кыымнар (vonken), илимнэр (visnetten), ороннор (bedden), бөдөҥнөр (ze zijn groot)[noot 1] |
Uitzonderingen: уол (jongen) — уолаттар (jongens) en кыыс (meisje) — кыргыттар (meisjes).
Voornaamwoorden
[bewerken | brontekst bewerken]Persoonlijke voornaamwoorden maken in het Jakoets een onderscheid tussen de 1e, 2e en 3e persoon en tussen enkelvoud en meervoud.
| enkelvoud | meervoud | ||
|---|---|---|---|
| 1e persoon | мин (min) | биһиги (bihigi) | |
| 2e persoon | эн (en) | эһиги (ehigi) | |
| 3e persoon | menselijk | кини (kini) | кинилэр (kiniler) |
| niet-menselijk | ол (ol) | олор (olor) | |
Hoewel zelfstandige naamwoorden geen woordgeslacht hebben, maakt het voornaamwoord een onderscheid tussen mensen en niet-mensen in de 3e persoon door middel van кини (kini, 'hij/zij') om te verwijzen naar mensen en ол (ol, 'het') om te verwijzen naar alle andere zaken.[4]
Vraagwoorden
[bewerken | brontekst bewerken]Vraagwoorden worden niet verplaatst naar het begin van de zin. Voorbeelden van vraagwoorden zijn: туох (tuoq) "wat", ким (kim) "wie", хайдах (qajdaq) "hoe", хас (qas) "hoeveel", ханна (qanna) "waar” en ханнык (qannьk) "welke".
Klankleer
[bewerken | brontekst bewerken]| bilabiaal | dentaal | alveolaar | palataal | velaar | glottaal | ||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| nasaal | m | n | ɲ | ŋ | |||
| plosief | p | t | c | k | |||
| b | d | ɟ | ɡ | ||||
| fricatief | s | x | h | ||||
| ɣ | |||||||
| approximant | — | j | |||||
| ȷ̃ | |||||||
| l | ʎ | ||||||
| tremulant | ɾ | ||||||
| voor | achter | ||||
|---|---|---|---|---|---|
| gesloten | kort
|
i | y | ɯ | u |
lang
|
iː | yː | ɯː | uː | |
| tweeklank | ie | yø | ɯa | uo | |
| open | kort
|
e | ø | a | o |
lang
|
eː | øː | aː | oː | |
Schrift
[bewerken | brontekst bewerken]Sinds de tweede helft van de 19e eeuw wordt het Jakoets geschreven in het cyrillisch alfabet. Tussen 1920 en 1939 gebruikte het Jakoets twee varianten van het Latijns schrift. Het alfabet dat gebruikt werd van 1920 tot 1929 staat bekend als het Novgorodov-alfabet, daarna werd tot 1939 overgeschakeld op het nieuwe Turkse alfabet "Jaꞑalif".
| А а | Б б | В в | Г г | Ҕ ҕ | Д д | Дь дь | Е е |
| Ё ё | Ж ж | З з | И и | Й й | К к | Л л | М м |
| Н н | Ҥ ҥ | Нь нь | О о | Ө ө | П п | Р р | С с |
| Һ һ | Т т | У у | Ү ү | Ф ф | Х х | Ц ц | Ч ч |
| Ш ш | Щ щ | Ъ ъ | Ы ы | Ь ь | Э э | Ю ю | Я я |
| A a | B в | C c | Ç ç | D d | E e | G g | Ƣ ƣ |
| H h | I i | J j | K k | L l | Lj lj | M m | N n |
| Nj nj | Ꞑ ꞑ | O o | Ɵ ɵ | P p | Q q | R r | S s |
| T t | U u | У y | Ь ь | ' |
Tekstvoorbeeld
[bewerken | brontekst bewerken]De onderstaande tekst is een uittreksel uit de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens in het Jakoets.
| Nederlands[5] | Jakoets[6] | Romanisatie |
|---|---|---|
| Alle mensen worden vrij en gelijk in waardigheid en rechten geboren. Zij zijn begiftigd met verstand en geweten, en behoren zich jegens elkander in een geest van broederschap te gedragen. | Дьон барыта бэйэ суолтатыгар уонна быраабыгар тэҥ буолан төрүүллэр. Кинилэр бары өркөн өйдөөх, суобастаах буолан төрүүллэр, уонна бэйэ бэйэлэригэр тылга кииринигэс быһыылара доҕордоһуу тыыннаах буолуохтаах. | Çon вarьta вeje suoltatьgar uonna вьraaвьgar teꞑ вuolan tɵryyller. Kiniler вarь ɵrkɵn ɵjdɵɵq, suoвastaaq вuolan tɵryyller, uonna вeje вejeleriger tьlga kiiriniges вьhььlara doƣordohuu tььnnaaq вuoluoqtaaq. |
Bronnen
- (tr) Kirişçioğlu, M. Fatih (1999). Saha (Yakut) Türkçesi Grameri. Türk Dil Kurumu, Ankara. ISBN 975-16-0587-3.
- (en) Krueger, John R. (1997). Uralic and Altais series. Curzon Press, London. ISBN 0-7007-0821-9.
- Dit artikel of een eerdere versie ervan is een (gedeeltelijke) vertaling van het artikel Yakut language op de Engelstalige Wikipedia, dat onder de licentie Creative Commons Naamsvermelding/Gelijk delen valt. Zie de bewerkingsgeschiedenis aldaar.
Noten
- ↑ Bijvoeglijke naamwoorden kunnen ook fungeren als zelfstandige naamwoorden. Zo is улахан grote (mens/zaak) en улаханнар is grote (mensen/zaken) of meer precies ze zijn groot.
Referenties
- ↑ UNESCO Atlas of the World's Languages in Danger. www.unesco.org. Geraadpleegd op 9 juni 2021.
- ↑ Yakut. www.ethnologue.com. Gearchiveerd op 8 juli 2021. Geraadpleegd op 9 juni 2021.
- ↑ Turkic languages. www.britannica.com. Gearchiveerd op 20 mei 2021. Geraadpleegd op 9 juni 2021.
- ↑ Kirişçioğlu, M. Fatih (1999). Saha (Yakut) Türkçesi Grameri. Türk Dil Kurumu, Ankara. ISBN 975-16-0587-3.
- ↑ Office of the High Commissioner, Human Rights. www.ohchr.org. Geraadpleegd op 9 juni 2021.
- ↑ Office of the High Commissioner, Human Rights. www.ohchr.org. Gearchiveerd op 21 januari 2022. Geraadpleegd op 9 juni 2021.
· 
· 