IUPAC-nomenclatuur

Dit artikel bevat verouderde informatie en zou bijgewerkt moeten worden. U wordt uitgenodigd om dit artikel bij te werken.

Uitleg: De nieuwe aanbevelingen uit 2013 zijn niet of slechts zeer gedeeltelijk doorgevoerd. Veel voorbeelden zijn verouderd.

De IUPAC-nomenclatuur is een systematische manier om elementen en chemische verbindingen van een naam te voorzien. De regels voor deze systematische naamgeving worden opgesteld door de International Union of Pure and Applied Chemistry (IUPAC). Vooral in de organische chemie kent het systeem veelvuldig gebruik, maar ook in de anorganische chemie wordt de nomenclatuur gebruikt.

In de IUPAC-nomenclatuur wordt onderscheid gemaakt tussen elementen, organische stoffen (zoals koolwaterstoffen) en anorganische stoffen (zoals zouten). Binnen de IUPAC-nomenclatuur zijn er overkoepelde regels, maar ieder groep van stoffen kent ook eigen regels.

Info

Let op: de namen bij veel van de afbeeldingen in dit artikel zijn Engelstalig en wijken doorgaans af van de Nederlandstalige nomenclatuur

Algemene regels

Elementnamen

Wanneer een nieuw element is gesynthetiseerd, beslist IUPAC over de naam het symbool ervan. De lijst van chemische elementen wordt zo langzaam uitgebreid. Theoretische elementen of elementen waarvan het bestaan nog onvoldoende empirisch aangetoond is, krijgen een voorlopige systematische naam met bijhorend symbool op basis van de cijfers van het atoomnummer. Bijv ₁₂₂Ubb: unbibium.

Cijfer	Stam	Symbool
0	nil	n
1	un	u
2	bi	b
3	tri	t
4	quad	q
5	pent	p
6	hex	h
7	sept	s
8	oct	o
9	enn	n

Telwoorden

De IUPAC-naamgeving maakt in alle groepen van stoffen gebruik van telwoorden (ook wel: prefix). Met deze telwoorden worden aantallen atomen of atoomgroepen binnen een molecuul aangegeven. De telwoorden kennen hun oorsprong uit het Grieks of Latijn. Een aantal van deze telwoorden zijn hieronder weergegeven.

De laatste klinker van het telwoord wordt niet weggelaten wanneer er een andere klinker volgt. Bijv. difosforpentaoxide en niet difosforpentoxide. De enige uitzondering hierop is het gebruik van monoxide, dat toegestaan is naast mono-oxide.

De complexe telwoorden (bis, tris, ...) worden gebruikt wanneer een groep die reeds een telwoord (di, tri, ...) in de naam heeft meermaals voorkomt, en om ambiguïteiten te vermijden.

Betekenis	Prefix	Complex telwoord	Betekenis	Prefix
1	mono		21	henicosa
2	di	bis	22	docosa
3	tri	tris	23	tricosa
4	tetra	tetrakis	30	triaconta
5	penta	pentakis	31	hentriaconta
6	hexa	hexakis	35	pentatriaconta
7	hepta	...	40	tetraconta
8	octa		48	octatetraconta
9	nona		50	pentaconta
10	deca		52	dopentaconta
11	undeca		60	hexaconta
12	dodeca		70	heptaconta
13	trideca		80	octaconta
14	tetradeca		90	nonaconta
15	pentadeca		100	hecta
16	hexadeca		200	dicta
17	heptadeca		500	pentacta
18	octadeca		1000	kilia
19	nonadeca		2000	dilia
20	icosa

Aaneenschrijven en koppeltekens

De IUPAC-regels worden enkel in het Engels uitgegeven, en in elk taalgebied moeten deze regels aangepast worden naar de lokale taal. De Nederlandstalige namen van chemische verbindingen moeten voldoen aan de algemene spellingsregels van de Nederlandse taal. In het bijzonder moeten alle samenstellingen aaneengeschreven worden. Zo spreekt men van waterstofchloride (Engels: hydrogen chloride). Men mag bij samenstellingen voor de leesbaarheid ook extra koppeltekens toevoegen, maar dit wordt zelden gedaan in chemische context.

Alle klinkerbotsingen die daarbij optreden, moeten vermeden worden door een correct gebruik van koppeltekens of trema's. Bijv. dioxido-uraan(2+) en niet dioxidouraan(2+). In het geval van klinkerbotsingen met Griekse en Latijnse voorvoegsels gebruikt men een kopppelteken. Correcte spelling is bijvoorbeeld di-ijzertrioxide, tri-ethylamine en di-jood. Het weglaten van deze koppeltekens is niet correct.

De spelling triëthylamine is verouderd (vóór 1996). Trema's worden wel gebruikt bij ongelede woorden en afleidingen, bijv. benzoëzuur, cyclopentadiënyl en butadiënen.

Bepalen van de stamnaam en plaatsnummers

In de organische chemie wordt de stamnaam van een koolwaterstof altijd zo gekozen, dat de langste keten van aaneengesloten koolstofatomen de hoofdketen vormt. In de onderstaande afbeelding is hierover een voorbeeld te zien. De structuurformule krijgt de stam naam hexaan omdat de langste keten zes koolstofatomen bevat. Daarnaast wordt het plaatsnummer van een zijgroep, substituent of karakteristieke groep altijd zo gekozen dat de laagste som van de plaatsnummers wordt bereikt. Hierover is een voorbeeld voor 2-broomhexaan weergegeven.

Organische chemie

Koolwaterstoffen

Alkanen

Koolwaterstoffen die geen dubbele bindingen tussen koolstofatomen bevatten, worden alkanen genoemd. Als alle koolstofatomen op één lijn liggen, wordt het alkaan lineair genoemd. De naam van een lineair alkaan wordt bepaald door een stamnaam en een achtervoegsel. Het achtervoegsel voor alkanen is -aan. De stamnaam wordt bepaald door het aantal koolstofatomen dat zich in de langste aaneengesloten keten van koolstofatomen bevindt. De verschillende stamnamen zijn hieronder weergegeven. Alkanen behoren tot de verzadigde koolwaterstoffen. De eerst vijf simpele alkanen zijn hiernaast weergegeven.

Aantal koolstofatomen	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12
stamnaam	meth	eth	prop	but	pent	hex	hept	oct	non	dec	undec	dodec

Alkenen

Koolwaterstoffen die een of meerdere dubbele binding tussen koolstofatomen bevatten worden alkenen genoemd. De naam van een lineair alkeen wordt bepaald door een stamnaam en een achtervoegsel. Het achtervoegsel voor alkenen is -een. Net als bij alkanen wordt de stamnaam bepaald door het aantal koolstofatomen in de langste aaneengesloten keten. Alkenen behoren tot de onverzadigde koolwaterstoffen.

Bij alkenen dient de locatie van de dubbele binding aangegeven te worden in de naam. Dit wordt gedaan door het plaatsnummer van het laagste koolstofatoom te noteren tussen de stamnaam en het achtervoegsel. Hierbij komt de laatste klinker van de stamnaam vaak te vervallen. Als voorbeeld is de structuurformule van pent-1-een en pent-2-een weergegeven.

Als er meerdere dubbele bindingen tussen koolstofatomen aanwezig zijn, dient naast de locatie van iedere dubbele binding, ook de totale hoeveelheid dubbele bindingen aangegeven te worden. Dit wordt gedaan door een telwoord te plaatsen vóór het achtervoegsel. Als voorbeeld is de structuurformule van buta-1,2-dieen en buta-1,3-dieen weergegeven.

Als de plaatsing van een dubbele binding slechts op één enkele locatie mogelijk is, hoeft de locatie van de dubbele binding niet aangegeven te worden. Als voorbeeld is de structuurformule van etheen en propadieen weergegeven.

Bij alkenen kan isomerie optreden. De dubbele binding tussen koolstofatomen zorgt er namelijk voor de atomen niet vrij kunnen draaien om hun bindingsas. Dat maakt dat er Z/E-isomeren kunnen ontstaan. De Z staat hier voor het Duitse woord zusammen (vertaling: samen) en de E voor entgegen (vertaling: tegenovergesteld). Als voorbeeld is de structuurformule van (Z)-but-2-een en (E)-but-2-een. Zie voor de volledige uitwerking van dit fenomeen het artikel cis-trans-isomerie.

Alkynen

Koolwaterstoffen die één of meerdere driedubbele binding tussen koolstofatomen bevatten worden alkynen genoemd. De naam van een lineair alkyn wordt bepaald door een stamnaam en een achtervoegsel. Het achtervoegsel voor alkenen is -yn. Net als bij alkanen wordt de stamnaam bepaald door het aantal koolstofatomen in de langste aaneengesloten keten. Alkynen behoren tot de onverzadigde koolwaterstoffen.

Bij alkynen dient de locatie van de driedubbele binding aangegeven te worden in de naam. Dit wordt gedaan door het plaatsnummer van het laagste koolstofatoom te noteren tussen de stamnaam en het achtervoegsel. Hierbij komt de laatste klinker van de stamnaam vaak te vervallen. Als voorbeeld is de structuurformule van pent-1-yn en pent-2-yn weergegeven.

Als er meerdere driedubbele bindingen tussen koolstofatomen aanwezig zijn, dient naast de locatie van iedere dubbele binding, ook de totale hoeveelheid driedubbele bindingen aangegeven te worden. Dit wordt gedaan door een telwoord te plaatsen vóór het achtervoegsel. Als voorbeeld is de structuurformule van penta-1,3-diyn, penta-1,4-diyn en hexa-1,3,5-triyn weergegeven.

Als de plaatsing van een driedubbele binding slechts op een enkele locatie mogelijk is, hoeft de locatie van de driedubbele binding niet aangegeven te worden. Als voorbeeld is de structuurformule van ethyn en propyn weergegeven.

Cyclische verbindingen

Als er in een koolwaterstof een cyclische groep van koolstofatomen voorkomt, wordt deze op eenzelfde manier benoemd als het desbetreffende alkaan, alkeen of alkyn, maar wordt hier het voorvoegsel cyclo- aan toegevoegd. Het koolwaterstof met zes koolstofatomen en geen dubbele bindingen tussen de koolstofatomen, die op een cyclische manier met elkaar zijn verbonden wordt dus cyclohexaan genoemd. Als voorbeeld in de structuurformule van cyclopropaan, cyclobutaan, cyclopentaan weergegeven.

Als er een dubbele of drie dubbele binding voorkomt in het cyclische koolwaterstof, gelden er dezelfde regels als bij lineaire alkenen en alkynen: de locatie van de dubbele binding moet worden aangegeven en bij meerdere dubbele bindingen dient het totaal aantal dubbele bindingen aangegeven te worden met een telwoord. Als de dubbele binding slechts op één manier geplaats kan worden, hoeft ook hier de locatie niet aangegeven te worden. Als voorbeeld is de structuurformule van cyclohexeen, cyclohexyn, cyclopenta-1,3-dieen en cyclohexa-1,3,5-trieen weergegeven. Deze laatste wordt benzeen genoemd.

In het geval van benzeen wordt de isomerie van zijgroepen aangeven met de voorvoegsels ortho-, meta- en para-. Deze benaming geeft de relatieve positie tussen zijgroepen weer. Als voorbeeld in de structuurformule van ortho-dimethylbenzeen, meta-dimethylbenzeen en para-dimethylbenzeen weergegeven.

Omdat de IUPAC-naam van cyclische verbinding snel complex en lang kan worden, zijn binnen de IUPAC-nomenclatuur veel algemenere namen zoals fenol, furaan, xyleen en indool ook geaccepteerd.

Vertakkingen

In de structuurformule van een koolwaterstof kan zich naast de hoofdketen een groep van koolstof- en waterstofatomen in een zijketen bevinden. Als een koolwaterstof één of meerdere van zulke zijgroepen bevat, wordt dit een vertakt koolwaterstof genoemd. Zijgroepen worden als voorvoegsel vóór de naam van het respectievelijke lineaire koolwaterstof geschreven. De naam van een zijgroep wordt bepaald door een stamnaam en het achtervoegsel -yl. Een zijgroep met één koolstofatoom wordt dus methyl genoemd. De locatie van de zijgroep moet worden aangegeven met een plaatsnummer. Als er meerdere zijgroepen met hetzelfde aantal koolstofatomen aanwezig zijn wordt voor ieder van deze zijgroepen de locatie aangegeven en wordt met een telwoord het totaal aantal zijgroepen van dezelfde soort aangegeven. Als er meerdere zijgroepen met een ander aantal koolstofatomen aanwezig is, worden deze in alfabetische volgorde in de IUPAC-naam vermeld. In de figuur is een zevental voorbeelden van vertakten alkanen en alkenen weergegeven. Hierin is met kleuren aangegeven welke groep voor welk naamdeel zorgt.

Functionele groepen

Alcoholen

Bij alcoholen (R-OH) wordt het achtervoegsel "-ol" toegevoegd aan de alkaan-stamnaam met een plaatsnummer voor de positie van de -OH groep: CH₃CH₂CH₂OH is propaan-1-ol. Methanol en ethanol zijn ondubbelzinnig en behoeven geen plaatsnummer. De achtervoegsels -diol, -triol, -tetrol, etc. worden gebruikt voor meerdere -OH-groepen: etheenglycol CH₂OHCH₂OH is ethaan-1,2-diol.

Als een karakteristieke groep met een hogere rangorde aanwezig is (zie rangorde van groepen hieronder), wordt het voorvoegsel "hydroxy" gebruikt, met zo nodig de bijbehorende positie: CH₃CHOHCOOH is 2-hydroxypropaanzuur.

Halogeenverbindingen

Halogenen krijgen als voorvoegsel het betreffende plaatsnummer en fluor, chloor, broom, jood, afhankelijk van het halogeen. Wanneer er meer dan een van hetzelfde halogeenatoom aanwezig is, worden de voorvoegsels di-, tri-, etc. gebruikt. CHCl₃ (chloroform) is trichloormethaan. Verschillende halogeenatomen worden zoals altijd op alfabetische volgorde geplaatst, zonder daarbij op di-, tri- te letten. Het verdovingsmiddel CF₃CHBrCl is 2-broom-2-chloor-1,1,1-trifluorethaan.

Ketonen

Ketonen (R-CO-R') krijgen het achtervoegsel "-on" en vooraan eventueel een plaatsnummer: CH₃COCH₃ (aceton) is propaan-2-on. Als reeds een achtervoegsel voor een andere groep met een hogere rangorde werd gebruikt, wordt de groep C=O niet met een achtervoegsel aangeduid, maar met het voorvoegsel "oxo": CH₃CH₂CH₂COCH₃CHO is 3-oxohexanal.

Aldehyden

Aldehyden (R-CHO) krijgen het achtervoegsel "-al". Een positienummer is meestal niet nodig - indien de aldehydegroep de hoogste rangorde heeft - daar een aldehyde zich altijd aan een uiteinde van de koolstofketen bevindt: HCHO (formaldehyde) is methanal, CH₃CHO (aceetaldehyde) is ethanal. Heeft de aldehydegroep niet de hoogste rangorde dan is een positienummer soms wel noodzakelijk. Als er geen andere groepen aanwezig zijn wordt de koolstofketen zo genummerd dat het koolstofatoom van de aldehydegroep nummer "1" heeft.

Als de voorvoegselvorm vereist is, wordt "oxo" gebruikt (zoals soms ook bij ketonen), met eventueel het plaatsnummer: CHOCH₃COOH is 3-oxopropaanzuur. Als het koolstofatoom van de aldehydegroep geen onderdeel is van de hoofdketen (bijvoorbeeld in het geval van cyclische aldehyden), wordt het voorvoegsel "formyl" of het achtervoegsel "carbaldehyde" gebruikt: C₆H₁₁CHO is cyclohexaancarbaldehyde.

Carbonzuren

Carbonzuren (R-COOH) krijgen het achtervoegsel "zuur". Het C-atoom van de zuurgroep wordt nummer "1" van de keten en een plaatsnummer is niet nodig. Bijvoorbeeld HCOOH (mierenzuur) is methaanzuur, CH₃COOH (azijnzuur) is ethaanzuur.

Als er twee carboxylgroepen zijn in dezelfde keten, wordt het achtervoegsel "-dizuur". Bij drie of meer carboxylgroepen wordt het achtervoegsel "-carbonzuur" gebruikt. In deze gevallen tellen de koolstofatomen van de carboxylgroepen COOH niet mee als onderdeel van de hoofdketen. Hetzelfde geldt voor het voorvoegsel "carboxyl", dat soms wordt gebruikt. Citroenzuur is een voorbeeld; het heet 2-hydroxypropaan-1,2,3-tricarbonzuur, niet 2-carboxy-2-hydroxypentaandizuur.

Ethers

Ethers (R-O-R') bestaan uit een zuurstofatoom verbonden met twee koolstofketens. De kortste van de 2 ketens bepaalt het eerste deel van de naam, met achtervoegsel "-oxy", de langste koolstofketen bepaalt de stamnaam van de ether. Dus CH₃OCH₃ is methoxymethaan en CH₃OCH₂CH₃ is methoxyethaan (niet ethoxymethaan). Als het zuurstofatoom niet verbonden is aan het eind van de hoofdketen van de alkaan, dan wordt de kortere alkyl-plus-ether groep behandeld als een zijketen en voorafgegaan door de positie in de hoofdketen. Dus CH₃OCH(CH₃)₂ is 2-methoxypropaan.

Esters

Esters (R-CO-O-R') worden benoemd met het achtervoegsel "-oaat" achter de alkaannaam voor R. Daarvóór komt de naam van de alkylgroep R'. Dus HCOOCH₃ (methylformiaat) is methylmethanoaat, CH₃COOCH₃ (methylacetaat) is methylethanoaat en HCOOCH₂CH₃ (ethylformiaat) is ethylmethanoaat.

De alkylgroep R' kan ook vertakt zijn: CH₃CH₂CH(CH₃)OCOCH₂CH₃ is (1-methylpropyl)propanoaat.

Aminen en amiden

Aminen (R-NH₂) worden genoemd naar het overeenkomstige alkaan met het achtervoegsel "-amine" (bijvoorbeeld CH₃NH₂ methaanamine). Indien nodig wordt de positie van de aminogroep NH₂ vooraan toegevoegd: CH₃CH₂CH₂NH₂ 1-propaanamine, CH₃CHNH₂CH₃ 2-propaanamine. Het voorvoegsel "amino" wordt gebruikt als in het molecuul nog een karakteristieke groep met een hogere rangorde aanwezig is.

Bij secundaire aminen (met de vorm R-NH-R') bepaalt de langste koolstofketen aan het stikstofatoom de stamnaam van het amine; de andere keten wordt voorgevoegd als een alkylgroep met als plaats-voorvoegsel een schuingeschreven N: CH₃NHCH₂CH₃ is N-methylethaanamine. Tertiaire aminen (R-NR'-R") worden op dezelfde manier behandeld: CH₃CH₂N(CH₃)CH₂CH₂CH₃ is N-methyl-N-ethylpropaanamine.

Amiden (R-CO-NH₂) krijgen het achtervoegsel "-amide". Er bestaat geen vorm voor een voorvoegsel en er is geen plaatsnummer nodig, aangezien amiden altijd de koolstofketen afsluiten, bijvoorbeeld CH₃CONH₂ (aceetamide) is ethaanamide.

Secundaire en tertiaire amiden worden op dezelfde manier behandeld als aminen: alkylgroepen aan het stikstofatoom worden behandeld als substituenten met als plaatsvoorvoegsel N: HCON(CH₃)₂ is N,N-dimethylmethaanamide (dimethylformamide).

Cyclische verbindingen

Cycloalkanen en aromatische verbindingen kunnen worden behandeld als de hoofdketen van de chemische stof, waarbij de positie van de substituties worden genummerd rond de ringstructuur. Bijvoorbeeld de 3 isomeren xyleen CH₃C₆H₄CH₃, algemeen de ortho-, meta-, en para- vormen, zijn 1,2-dimethylbenzeen, 1,3-dimethylbenzeen en 1,4-dimethylbenzeen. De cyclische structuren kunnen zelf ook worden beschouwd als karakteristieke groepen, waarvan de namen als voorvoegsel "cycloalkyl" (bijvoorbeeld "cyclohexyl") of voor benzeen, "fenyl" luiden.

Het schema van de IUPAC-nomenclatuur wordt snel erg uitgebreid voor complexere moleculen waardoor veel algemene namen zoals fenol, furaan, indool, etc. worden geaccepteerd als stamnamen voor stoffen die daar van afgeleid zijn.

Rangorde van functionele groepen

Als koolstofverbindingen meer dan een karakteristieke groep bevatten, bepaalt de rangorde welke groep als achtervoegsel en welke groep(en) als voorvoegsel worden genoemd. De hoogste rangorde bepaalt het achtervoegsel, alle anderen worden als voorvoegsel genoemd. De naam krijgt slechts één achtervoegsel. Uitzondering: dubbele en drievoudige bindingen worden ook als 'groep' beschouwd en worden alleen als achtervoegsel genoemd.

Karakteristieke groepen die met voorvoegsels worden aangegeven, worden op alfabetische volgorde geplaatst (eventuele numerieke voorvoegsels zoals di-, tri-, etc. tellen hiervoor niet mee), bijvoorbeeld chloorfluormethaan, niet fluorchloormethaan. Als er meer identieke groepen voorkomen, zijn de plaatsnummers oplopend (dus ethaan-1,2-diol, niet ethaan-2,1-diol.) De N positie-indicatie voor aminen en amiden komt voor "1", bijvoorbeeld CH₃CH(CH₃)CH₂NH(CH₃) is N,2-dimethylpropaanamine.

Volgorde	Groep	Formule	Achtervoegsel	Voorvoegsel
1	Carbonzuur	R-COOH	-zuur	carboxy
2	Ester	R-CO-O-R	-oaat	alkoxycarbonyl of fenoxycarbonyl
3	Amide	R-CONH₂	-amide	aminocarbonyl
4	Cyanide	R-CN	-nitril	cyano
5	Aldehyde	R-CHO	-al	formyl (als het op de hoofdketen staat) of oxo (als het deel van de hoofdketen is)
6	Keton	R-CO-R	-on	oxoalkyl (als het op de hoofdketen staat) of oxo (als het deel van de hoofdketen is)
7	Alcohol	R-OH	-ol	hydroxy
8	Thiol	R-SH	-thiol	mercapto
9	Amine	R-NH₂	-amine	amino
10	Ether	R-O-R	-ether	oxy
11	Halogeenverbinding	R-X	—	halogeen

Anorganische chemie

Onderstaand zijn de IUPAC-aanbevelingen voor anorganische nomenclatuur, versie 2005.^[1]

Enkelvoudige stoffen

De naam van een enkelvoudige stof wordt bepaald door de atoomsoort waar het element uit bestaat. In de meeste gevallen is de naam van de enkelvoudige stof hetzelfde als de naam van het element. Voorbeelden van zulke stoffen zijn: helium, ijzer en koolstof. Sommige elementen komen echter voor als meeratomige moleculen. Deze elementen krijgen een telwoord (prefix) vóór hun naam om het aantal atomen in het molecuul aan te geven. Enkele voorbeelden zijn in de onderstaande tabel weergegeven.

Voorbeelden van enkelvoudige stoffen
Formule	IUPAC-naam
H₂	diwaterstof
O₂	dizuurstof
Ar	argon
O₃	trizuurstof (ozon)
N₂	distikstof
F₂	difluor
Br₂	dibroom
I₂	di-jood
Cl₂	dichloor
S₈	octazwavel
P₄	tetrafosfor

Ionen met één atoomsoort

Met een multiplicatief voorvoegsel geeft men aan uit hoeveel atomen het ion bestaat, waarbij mono wordt weggelaten. Daarna volgt de naam van het element, dat in geval van een anion de uitgang -ide heeft. De lading van het ion wordt tussen haakjes weergegeven. Bij de anionen mag de lading weggelaten worden wanneer hierdoor geen verwarring ontstaat.

De namen ferro-ion en ijzer(II)ion zijn verouderd. Volgens de huidige aanbevelingen is ijzer(2+) correct voor Fe²⁺.

Voorbeelden van ionen met één atoomsoort
Formule	IUPAC-naam
Na⁺	natrium(1+)
Fe³⁺	ijzer(3+)
Hg₂²⁺	dikwik(2+)
Cl^–	chloride(1–) of chloride
I₃^–	tri-jodide(1–) of tri-jodide
O₂^2–	dioxide(2–) (of: peroxide)
O₂^–	dioxide(1–) (of: superoxide)
C₂^2–	dicarbide(2–) (of: ethyndiide, acetylide)

Binaire verbindingen

Stoffen die uit twee atoomsoorten bestaan worden binaire verbinding genoemd. De volgorde waarin de atomen vermeld worden, zowel in de formule als in de naam, wordt bepaald via de hiernaast weergegeven figuur. Het element dat eerst door de pijl bereikt wordt, wordt gezien als meest elektronegatief, staat als tweede in de formule en naam, en krijgt de uitgang "ide".

Het aantal atomen in een binaire verbinding wordt aangegeven met een telwoord (prefix) dat vóór de atoomnaam wordt geplaatst. Het telwoord voor één (mono) mag steeds weggelaten worden, maar wordt soms ter verduidelijking toegevoegd om het onderscheid te maken met gelijkende verbindingen (zoals bij CO en NO).

De notaties met oxidatiegetallen of ladingsgetallen in plaats van telwoorden zijn ook toegestaan. En wanneer er geen verwarring mogelijk is, mogen de telwoorden ook achterwege gelaten worden.

Voorbeelden van binaire verbindingen
Formule	IUPAC-naam
CO₂	koolstofdioxide koolstof(IV)oxide
CO	koolstofmono-oxide of koolstofmonoxide koolstof(II)oxide
NO	stikstofoxide, stikstofmono-oxide of stikstofmonoxide stikstof(II)oxide
N₂O	distikstofoxide, distikstofmono-oxide of distikstofmonoxide stikstof(I)oxide
H₂O₂	diwaterstofdioxide waterstofdioxide(2–) diwaterststofperoxide of waterstofperoxide
FeCl₂	ijzerdichloride ijzer(2+)chloride(1–) of ijzer(2+)chloride ijzer(II)chloride
FeCl₃	ijzertrichloride ijzer(3+)chloride(1–) of ijzer(3+)chloride ijzer(III)chloride
CaF₂	calciumdifluoride calcium(2+)fluoride(1–) calciumfluoride
GaAs	galliumarsenide
HCl	waterstofchloride
NH₃	stikstoftrihydride ammoniak

Het naamgevingsprincipe van de binaire verbindingen is eenvoudig uit te breiden. Men deelt alle elementen in de formule op in elektropositief en elektronegatief. Eerst noemt men in alfabetische volgorde de elektropositieve elementen, daarna de elektronegatieve elementen, ook in alfabetische volgorde en alle met de uitgang "ide". De alfabetische volgordes kunnen verschillen in de formule en in de naam.

Formule	IUPAC-naam
PCl₃O	fosfortrichlorideoxide
FeO(OH)	ijzerhydroxide-oxide
KMgF₃	kaliummagnesiumtrifluoride
Na(NH₄)S	ammoniumnatriumsulfide
Fe^IIFe^III₂O₄	ijzer(2+)di-ijzer(3+)oxide

Als een ion dat reeds een telwoord bevat meer dan één keer voorkomt in de verhoudingsformule, wordt deze in de IUPAC-naam tussen haakjes weergegeven. Vóór de naam van het samengestelde ion wordt het complexe telwoord (bis, tris, tetrakis ...) geschreven. Zo krijgt het zout dat bestaat uit Fe³⁺-ionen en I₃^–-ionen de naam: ijzertris(tri-jodide). Hierbij geeft het enkelvoudige telwoord tri aan dat het I₃^–-ion uit drie joodatomen bestaat. Het complexe telwoord tris geeft aan dat er drie I₃^--ionen aanwezig zijn in de verhoudingsformule. In een verbinding als FeI₃ komt het I^–-ion driemaal voor, en zal men ook het complexe voorvoegsel tris gebruiken. Dit om de verwarring met het tri-jodide-ion te vermijden.

In sommige gevallen kan het voorkomen dat het niet duidelijk is welke lading het positieve en negatieve ion hebben. Dit komt bijvoorbeeld voor bij O₂^2– (peroxide) en O₂^– (superoxide). De formule Pb(O₂)₂ kan namelijk verwijzen naar het zout dat bestaat uit Pb⁴⁺-ionen en O₂^2–-ionen of naar het zout dat bestaat uit Pb²⁺-ionen en O₂^–-ionen. Daarom wordt in deze gevallen de lading van het positieve en negatieve ion aangegeven. De respectievelijke namen zijn dan: lood(4+)bis[dioxide(2–)] en lood(2+)bis[dioxide(1–)] of lood(4+)peroxide en lood(2+)superoxide. Meer voorbeelden van IUPAC-namen van stoffen die bestaan uit complexe-ionen zijn hieronder weergegeven.

Voorbeelden van samengestelde en complexe verbindingen
Formule	IUPAC-naam
Na₂CO₃	dinatriumcarbonaat
Ca₃(PO₄)₂	calciumbis(fosfaat)
CaP₂O₇	calciumdifosfaat
BaO₂	barium(2+)dioxide(2–) bariumperoxide
NaI₃	natriumtri-jodide
FeI₃	ijzertris(jodide)
Fe(I₃)₃	ijzertris(tri-jodide)
Os(CO₃)₄	osmiumtetrakis(carbonaat)
H₃PO₄	triwaterstoffosfaat (of: fosforzuur)
H₂SO₄	diwaterstofsulfaat (of: zwavelzuur)
(NH₄)₃PO₄	triammoniumfosfaat

Hydraten, adducten, dubbelzouten

Zouthydraten en complexen worden op eenzelfde manier voorzien van een naam als overige zouten. Om kristalwater aan te gegeven wordt er “—water” achter de naam van het zout geplaatst. De verhouding tussen het zout en het kristalwater wordt weergegeven met getallen die tussen haakjes staan. Zo krijgt het hydraat van magnesiumsulfaat (MgSO₄∙7H₂O) de IUPAC-naam: magnesiumsulfaat—water (1/7). Dit betekent dus dat per eenheid magnesiumsulfaat, zeven eenheden kristalwater aanwezig zijn.

Ditzelfde geldt voor complexen. Het complex tussen cadmiumsulfaat en ammoniak (CdSO₄∙6NH₃) krijgt de IUPAC-naam: cadmiumsulfaat—ammoniak (1/6). Als een samengestelde stof uit meerdere zouten is opgebouwd, wordt ook bij deze stoffen de verhouding aangegeven. Zo krijgt Al₂(SO₄)₃∙K₂SO₄∙24H₂O de IUPAC-naam: dialuminiumtris(sulfaat)—dikaliumsulfaat—water (1/1/24).

Overige toegestane naamgevingen

De eerder genoemde naamgevingen voor anorganische verbindingen berusten op een aanpassing van de IUPAC-regels die is ingegaan in 2015. In veel vakliteratuur komt echter nog de oude naamgeving voor. Deze naamgeving is nog steeds toegestaan door de IUPAC, maar de nieuwe vorm heeft de voorkeur. In de oude naamgeving worden bij zouten geen telwoorden gebruikt. In gevallen dat een verhoudingsformule bij meerdere namen zou kunnen horen, wordt de lading van het overgangsmetaal aangegeven met een Romeins cijfer. De nieuwe IUPAC-naam di-ijzertrioxide mag dus nog steeds ijzer(III)oxide worden genoemd.

Triviale namen

Naast de IUPAC-nomenclatuur worden er in het dagelijks leven vaak andere namen voor stoffen gebruikt. Deze namen worden triviale namen genoemd. De praktische toepassing van triviale namen maakt vooral het spreken over moeilijk stoffen makkelijker. Een IUPAC-naam is soms namelijk erg lang, wat de gesproken communicatie niet ten goede komt.

Zie ook

Externe link

(en) IUPAC Nomenclature of Organic Chemistry

Bronnen, noten en/of referenties

↑ (en) Red Book. IUPAC | International Union of Pure and Applied Chemistry. Geraadpleegd op 7 mei 2025.
↑ (en) Hartshorn, R.M., Hellwich, K.H., Andrey Y., Damhus, T., Hutton, A.T. (29 July). Brief guide to the nomenclature of inorganic chemistry. Pure and Applied Chemistry 87 2015. DOI:10.1515/pac-2014-0718.

[1] (en) Red Book. IUPAC | International Union of Pure and Applied Chemistry. Geraadpleegd op 7 mei 2025.

[2] (en) Hartshorn, R.M., Hellwich, K.H., Andrey Y., Damhus, T., Hutton, A.T. (29 July). Brief guide to the nomenclature of inorganic chemistry. Pure and Applied Chemistry 87 2015. DOI:10.1515/pac-2014-0718.

[1]

[2]