Плутон

Тиде мутын вес ыҥже-влак улыт. Плутон (ыҥ-влак) ончал.

Плутон

Плутонын символжо

Плутон (134340 Pluto; палыже: ден ) — Кече системыште ик эн кугу карлик планете, транснептун объект, 9/10 кугыт дене кече йыр пӧрдшӧ кавасе объект. Ондак Плутон планете тӱшкашке пурен, но кызыт астроном-влак тудым Койпер поясыште эн кугу карлик планетылан шотлат.

Койпер астероид поясын моло объект семынак, Плутон шукыжым ий да кӱ породо-влак дечын шога да тудо палынак изи: Тылзе дечын нелытше 5 пачаш куштылгырак, кугытшо дене — 3 пачаш. Плутонын пӧрдмӧ орбитыже кугу эксцентрицетан да эклиптика шотышто чот тайныше.

Орбитын эксцентричностьлан кӧра, Плутон кече деке 29,6 луаш астрономический единице (4,4 миллиард километрлан) лишемеш.Тиде Нептун планете дечынат лишкырак. Тунамак тудо 49,3 астрономический единицылан (7,4 миллиард километрлан) торлен кая. Плутон да тудын Харон спутникшым кокыте планете семын ончат, нине планете вистемын барирӱдыжӧ объект-влак дечын тораште верланен. Калык кокласе астрономический ушемын ойлымыж почеш, вашке Плутонын спутникше Харон спутник лиймым чарна. ТУдлан сандалык реестрыште посна лӱмым, кодым пуат. Плутонын тыгак эше кум изи спутникше уло: Никта ден Гидра.Нуным 2005 ийыште почыныт да P4-эн изи 2011 ий 20 июльышто шымлымашке логалын.

1930 ийыште почмо дечын вара 2006 ий марте Плутон Кече системын 9 планетыжлан шотлалтын. Но 20 курым мучаште 21 курым тӱҥалтыште астроном-влак шуко сандалык объект-влакым почын шымленыт. Нунын коклаште Квавар,Седна, Эридам палемден кодаш лиеш. Эрида Плутон дечын 27% нелырак. 2006 ийыште Калык кокласе астрономический ушем "Планета" терминлан умылтарымашым пуен. Тиде умылатарымаш Плутон планетылан келшен толын огыл, сандене тудым карликовый планете тӱшкаш пуртеныт. Тудлан № 134340 номерым пуеныт Изи планете влакын каталог почеш.

Плутон лӱмеш Мландыштына химий ужашлан лӱмым пуеныт: плутоний.

Планетым почмо эртымгорно

1840-ше ийлаште астроном Урбен Леверье Нептун да Уран планете дечын тораште улшо эше икмыняр сандалык объект нерген мутым луктын. 19 курымышто умбакыже Нептуным да Ураным шымлымаш ончыктен: Уранын орбитын трук вашталт кайымылан Нептун веле огыл титакан, а вес планете.

1906 ийыште Бостон олаште илыше Персиваль Лоуэлл , кудыжо 1894 ийыште Лоуэло обсерваторийым почын, Кече системыште 9 планете улмо шотышто кугу проектым каҥашымашке луктын. Тиде планетылан "Х" лӱмым пуен. 1909 ийыште Лоуэлл ден Уильям Генри Пикеринг у планетын координатыжым, кушто верланымыжым шотлымо иктешлымашым ончыктеныт. Лоуэлл тиде планетым 1916 ий марте, колымешкыже кычалын, но муын огыл. Но жап эртымеке пале лийын 1915 ий ӱярнян 19 кечынже Плутонын кок удан койшо снимокшо содыги лектын улмаш, но нигӧат тӱткышым тудлан ойырен огыл.

Мэунт-Вильсон обсерваторий тыгак Плутон планетым почмаште тыршен да 1919 ийыште кугу почмашым ыштен. Но адак нигӧ уто тӱткышым ойырен огыл. Лачак тиде ийын милтон Хьюмасон Плутоным фотопластинкыш луктын. Ик снимокышто Плутон фотпластинке эмульсийын локтылалтме верышке логалын, а вес снимокышто планете ужашыж дене вес шӱдырышкӧ возын. 1930-шо ийыштат Плутоным архив снимокышкат пыкше гына палдырнен.

Но 10 Констанций Лоуэллын титаклен лу ийлан четлык коклашке петыреныт, сандене "Х" планетым кычалме сомыл йӧршеш чарнен. Лачак 1929 ийыште обсерваторий вуйлатыше Весто Мелвин Слайфер астроном Клайд томболан уэш планетым кычалаш куштыкым пуен.

Томбон тӱн задачылан йӱд кава гычын мужыр дене кок арнялан ик гана налме фото-влакым шымлымаш, нуным таҥастарымаш шотлалтын. Таҥастарашлан Блинк компаратор наста шотлалтын. Тудо пеш вашке кок пластинке-влакым вашталтен кертын, сандене пластинкыште кодшо сандалык объект формо-влакын вашталтме раш койын. 1930 ий пургыж 18 кечын кок ий жап шымлымеке Томбо каваште кугу писылык дене кайыше объектым ужын кертын. Шорыкйолын 23 гыч 29 кече жапыште налме фото влакым шымлымеке тгай иктешлымашым ышташ йӧн лектын.1930 ийыште ӱярня 13 кечынже обсерваторий моло рашемдыше фото-влакым налмеке, Гарвардский колледжын обсераторийышке телеграфым колтен. Тидлан Томбо астрономым Астрономий ушем шӧртньӧ медаль дене палемден.

Лӱм

Почмо планетылан лӱмым пуаш Лоуэллын обсерваторийлан ушаненыт. Планетылан лӱм-влакым обсерваторийын пашаеҥже-влак кычалыныт. Лоуэллын ватыже "Зевс" лумым пуаш темлен, тыгак "персиваль" "Лоуэлл" лумым пуашланат темлымаш-влак пурен шогеныт. Но погнымаште тыгай лӱм-влакым шӧреныт.

"Плутон" лӱмым икымше гана Оксфорд ола гычын изи ӱдыр 11 ияш тунемше Венеция Берни пуаш темлен. Венеция астрономийым веле огыл, тыгак классичесский мифологийым келгын шымлен, да шке ойырымашым тыге умылтарен-Плутон акрет акрет Грецийысе мландейымалсе кугыжанышын юмыжо, а тиде планетылан лачак тыгай лӱм велшен толеш тудо Кече дечын тораште верланен.

Официально Плутон лӱм планетылан 1930 ий 24 мартыште пеҥгыдемдалтын. Но тылеч ончыч Миенрва, Кронос, да Плутон лӱм-влак шотышто сайлысмаш эртен Лоуэлл обсерваторийысе пашаеҥ-влак коклаште.

Плутонын астрономий ӱжваталан P ден L йӱкпале гычын шогышо монограмме шотлалтеш. Астрологий могырым Пултоным Нептунын ӱжватажым ушештара: кум пӱан сар курал (Трезубец). Лачак покшел пӱй олмеш оҥго.

Китай, Японий, Корей, Вьетнамысе йылмылаште Плутон "Мланде йымалсе кугыжанышын шӱдыр" семын кусаралтеш. Тиде вариантым 1930 ийыште япон астроном Хоэй Нодзири темлен.

"X" планетым кычалмаш

Плутоным почмеке,шуко шанчыеҥ-влак умбакыжым вес планетым кычалаш тӱҥалыныт. Вет изи нелытлан да изи кугытлан кӧра Плутон нигузе Уранын орбитыжым чот тыге вашталтен кертын огыл. 1978 ийыште Плутонын спутникшым-Хароным почмеке, планетын нелытшым висаш йӧн лектын. Тыге Плутон Мланде нелытын 0,2% веле лийын.

"Х" альтернатив планетым умбакыже кычалыныт, но тиде кычалмаш сеҥымашым конден огыл. 1989 ийыште Нептун воктечын "Вояджер-2" сандалык аппарат чоҥештен эртен. Мландышке колтымо даный почеш пале лийын, лачак Нептун планете Уранын орбитыжым чот ваштлатен шога. Тыге "Х" планетым кычалме кӱлешлык йомын.

Хронологий

• 1906 ий Пургыж 4. Клайд Уильям Томбо шочын. Американ астроном, Плутон планетым почын.
• 1916 ий кылме 12. Персиваль Лоуэлл колен. Тудо Плутон планетын Кече системыште улмо нерген айдеме тукымлан шижтарен.
• 1930 пургыж 18. Клайд Томбо Кече системын 9 планетыжым почын.
• 1930 ий ӱярня 13. Клайд Томбо астроном-влаклан 9 планетым почмо нерген официально увертарен.
• 1930 ий ӱярня 24. У планетылан Плутонын лӱмжым пуымо.
• 1997 ий шорыкйол 17. Клайд Уильям Томбо колен.
• 2006 ий сорла 24. Пултон Кече системысе планете тушка гычын лектын карлик планете тӱшкашке реестр почеш кусаралтын.
• 2113 ий сорла. Плутон икымше гана почмо дечын вара шке Кече системе дечын торасе точкышко шуеш.
• 2178 ий. Плутон Кече системе йыр тичмашнек пӧрдын савырна.

Плутонын орбитыже

Плутонын орбитыже моло планете-влак дене таҥастарымаште чот ойыртемалтеш. Тудо эклиптике деке чот савырныще да кугу градцсан эллипсым ушештара. Кече системыште моло планете-влакын орбитышт йыргешке эклиптике деке изишак веле савырынше. Кече дечын Плутон марте кокла кужыт 4,425 гычын 7,375 миллиард километр марте. Сандалык кужыт дене ончаш гын тиде 29,6 гычын 49,3 астрономический единице марте лиеш. Кече гычын волгыдо Пултон марте 5 шагат наре кая, тынарак жап Плутон воктечын сандалык аппарат гычын колтымо радиотолкынын Мланде мартек миен шуаш кулеш. Плутон южгунам Нептун дечын Кече деке лишкырак мия. Пытартыш гана тыгай Плутон дене 1979 ий пургыжын 7 кечыж гычын 1999 ий пургыжын 11 кечыже марте лийын.