Sâta a-o contegnûo

Bèrta (Pica pica)

Quésta pàgina a l'é scrîta in zenéize
Da Wikipedia
ZE
Quésta pàgina a l'é scrîta in zenéize, segóndo a grafîa ofiçiâ
Ina bèrta a Barçelónn-a (Catalògna)
Ina bèrta a Barçelónn-a (Catalógna)

A Bèrta (Pica pica Linnaeus, 1758), Gàssa in vintimigiôzo[1], a l'é 'n öxello da famìggia Corvidae. A l'é consciderâ un di öxélli ciù inteligénti.

O l'é 'n öxéllo lóngo 46 cìtti, di quæ o 50% de côa, co-ina avertûa alâre de 60 cìtti e péizo de 200 gràmmi.

A tésta, o còllo e o pêto en de cô néigro lùcido con sfumatûe vèrde metàlico e éndego. Pànsa, schénn-a, atacatûa de âe de cô giànco. E âe són de cô néigro con sfumatûe vèrde ò grîxo-âsâ, e remigànti primâie de cô giànco co-a pónta e l'òrlo grîxo; a côa de cô néigro con rigatûe brónzo-verdexìn. Bécco e sànpe de cô néigro ascì.

Fêua che po-u gianco da pànsa e di sciànchi, a l'é squæxi pægia a-e cornàgge.

Si la Pie n'avoit rien de blanc fur elle, le refte du corps ferait femblable à une corneille[2]

A mangia tùtto o çibbo ch'o l'é disponìbile a-o moménto, da-e granàgge, frûta (çêxe e fìghe) a êuve, coleòteri, ràgni, sgrîgoe, ràtti de canpàgna, e in scê stràdde bisce ò atro sciacòu da-e àoto.

A distriboçión da Bèrta
E bèrte che se ghe son aviæ da picinn-e no àn poîa de l'òmmo (Barçelónn-a; 2020)

A predilìgge spàççi avèrti con èrboi izolæ, proéi, cànpi coltivæ, frutêti ma ànche pàrchi çitadìn. A no témme l'òmmo, e a l'é a-o segûo da cröi e farchétti.

Pica pica pica

O nîo voluminôzo o l'é costroîo da tùtti doî in sciâ çimma de 'n gròsso èrbo, o l'é formòu da 'na cóppa de ràmmi sécchi intresæ, fodrâ de fì d'érba. Gh'é 'n'avertûa laterâle e 'na cópola protetîva fæta da 'n intrésso de ràmmi pìn de spìnn-e.

A fémina a depónn-e 6-8 êuve, l'incobaçión a dûa 20-21 giorni. I polìn òrbi e sénsa ciùmme èn inbecæ sôlo da-a fémina con o çìbbo fornìo da-o màsccio. Dòppo 8-9 giorni àrvan i éuggi e àn in ræo ciùmìn, e végnan inbecæ ànche da-o màsccio; xêuan a 29-30 giorni ma aréstan co-i genitoî e contìnoan a domandâ l'inbecâ do résto sénpre ciù cazoâle pe 3-4 setemànn-e prìmma d'êse do tùtto indipendénti.

Clasificaçión

[modìfica | modìfica wikitèsto]

O Linneo o l'à clasificòu a Bèrta into génere Corvus - quello de cornàgge - e o gh'à dæto o nómme scentìfico Corvus pica. L'é stæto Jacques Brisson, do 1760, a creâ ´n génere Pica destacòu da quéllo Corvus[3].

A Bèrta a l'é Eoro-aziatica: e seu sêi sottaspêce òcupan o territöio de squæxi tùtta l'Eoröpa -levòu l'Islanda e quarche îzoa do Mediterànio (Sardégna, Còrsega, Baleari)-, e e zone temperae d'Azia.

Fra tùtte e sottaspêce che se diferénçian inte dimenscioìn e proporçioìn de cô giànco e néigro, 6 son stæte pasæ a spêce, prezénpio l'oxello ch'o triga into Nòrd Africa o l'é a Pica mauritanica, descrîta do 1845[4].

O nómme Bèrta

[modìfica | modìfica wikitèsto]
Fresco inta Casa del Bracciale d'oro a Ponpei. De d'âto in sciô centro gh'é 'na Bèrta

O nómme Bèrta aplicòu a Pica pica o s'atreuva ascì inte l'Emìlia, a Lonbardîa e o Piemónte - scinn-a inti pàixi da parlâ francoprovensâ[5].

Pica rustica [...] Berta, Ajassa, Gassa (Piem.) [...] Berta Checa, Cecca, Gazza (Lomb.) [...] Berta (Genova), Gaza (Spezia)[6]

Gh'é a-o mànco dôe teorie in sce l'òrigine do nómme. O vegnieiva da 'na pòula celtica Bréac "amaciòu/â"[7]. Òpûre da-o nómme pròprio Berta:

Berta diventa il prototipo della donna infedele [...] e ladra; di qui il nome di Berta alla "gazza ladra"[8]

Le leggende popolari [...] fecero abbastanza presto cadere questo nome "in peius" e gli fecero assumere un significato spregiativo; e di qui partono non solo berta "gazza" dell´Alta Italia e berta "beffa, inganno, scherno" (nella frase dar la berta), ma anche bertuccia "scimmia"[9]

L'espresción Dâ a bèrta a l'existe ascì in ligure[10].

  1. (LIJIT) Enrico Malan, Auxeli int’u parlà ventemigliusu (PDF), in sce impariamoilventimigliese.altervista.org, 2013. URL consultòu o 1º zùgno 2022.
  2. (FR) Pierre Belon, L'Histoire de la nature des oyseaux, Parìggi, Benoist Preuost, 1555, pp. 291-292.
  3. (FR) Mathurin Jacques Brisson, Ornithologie ou méthode contenant la division des oiseaux en ordres [...], vol. 1, Parìggi, Jean-Baptiste Bauche, 1760.
  4. Alfred Malherbe; Revue zoologique: Description de quelques espèces nouvelles d´oiseaux de l´Algérie :"Pica mauritanica [...] Cette nouvelle espèce de Pie que j´ai reçue de l´Algérie en 1843, ressemble, au premier aspect, à notre pie commune d´Europe [...] mais elle en diffère par les caractères suivants: 1º au-dessous et en arrière de l´oeil, la peau est entièrement nue et d´un bleau foncé [...] 2º La bande blanche de l´abdomen qui, dans notre pie commune d´Europe, a 7 à 9 centimètres de hauteurs [...] n´a que 4 à 6 centimètres de hauteur chez la pie de Mauritanie"
  5. (FRPIT) Francesco Pautasso, Il francoprovenzale di Mocchie e Laietto, Tricase, Youcanprint, 2013, p. 360, ISBN 88-91-15116-5.
  6. (IT) Enrico Hillyer Giglioli, (Secondo) resoconto dei risultati della inchiesta ornithologica in Italia, Firénse, Tipografia S. Giuseppe, 1907, pp. 11-12.
  7. (IT) Tracce, vol. 21, Tracce Edizioni, 2001.
  8. (IT) Giulio Bertoni, Archivum Romanicum, vol. 19, Bibliopolis, 1936.
  9. (IT) Carlo Tagliavini, Un nome al giorno, vol. 2, Edizioni Radio Italiana, 1957.
  10. G. Casaccia; Dizionario Genovese-Italiano. Âtri nómmi adeuviæ pe descrîve quéllo ch'o saieiva o conportaménto no goæi afidàbile de l'öxello én Gazza ladra e Putta (ved. Giuseppe Ginanni; Delle uova e dei nidi degli uccelli, 1737)

Âtri progètti

[modìfica | modìfica wikitèsto]
Contròllo de outoritæLCCN (ENsh85101915 · GND (DE4152042-7 · NDL (ENJA00712647