Separatisme
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
Separatisme is de wuns vaan 'n bevolkingsgróp (etnisch separatisme) daan wel e gebeed (territoriaol separatisme) um ziech aof te sjije vaan 't land boe me oonder vèlt. Soms weurt ouch 't doel vaan wiedgoonde otonomie oonder separatisme gezat. De groondrei veur separatisme is tot de bevolkingsgróp häör identiteit neet door de staot vertegenwoordeg veult en daorum 'n eige staot wèlt beginne; separatisme is daorum 'ne vörm vaan identiteitspolitiek. Gemeinelek is separatisme 'n uting vaan nationalisme (perceizer gezag: centrifugaol nationalisme); soms is 't evels in de ierste plaots religieus gemotiveerd, dewijl zelfs segregatie op groond vaan geslach (separatistisch feminisme) kin weure gepropageerd. Ouch weure mie es eine kier economische belaange es rationalisatie ingerope; e geveul vaan economische oongeliekheid allein is evels neet genóg veur separatisme.
Separatisme kin euver politieke weeg, mèt geweldloes acties of door oorlog weure bereik. Evezoe versjèlt de respons vaan de staot boevaan me ziech aof wèlt sjeie sterk.
Separatisme moot neet weure dooreingehaold mèt irredentisme, de visie tot e gans land of e bepaold gebeed um historische of cultureel reies beter bij 'nen aandere staot zouw hure.
Historie
[bewirk | brón bewèrke]In de feodaolen tied waor nationalisme 'n oonbekind fenomeen. In de vreugmodernen tied evels kaome volker wel in opstand tege absolute heersers vaan groete rieke, wie de Nederlanders in d'n Tachtegjaoregen Oorlog en de Zwitsers es oonderdeil vaan d'n Daartegjaoren Oorlog. Op groete sjaol kaom 't pas op gaank bij de dekolonisatie vaan de bei Amerika's, boe me ziech mèt geweld verzat tege de belastingdrök oet d'n Awwe Wereld. Umtot gedorende de negentienden iew 't nationalisme tot zien groete bleuj kaom, naom ouch 't separatisme 'n vlöch, zeker umtot len in dezen tied allein nog mer groetsjaoleger woorte. E vreug veurbeeld waor de aofsplieting vaan 't Belsj vaan Nederland in 1830. Belaankrieker woort d'n opstand vaan de Hongare tege 't inlieve vaan 't Hongaars staotsapparaot bij dat vaan Oosteriek. In 1867 woort dat opgelos mèt 't herstèl vaan de Hongaarse otonomie, wat de Hongaarse natie mèt de Oosteriekse op gelieke huugde zat (Ausgleich). Ouch in Pole gaof 't opsten (tege 't Russisch bewind), zoewie op de Balkan, boe 't oonder mie Servië en Griekeland lökde ziech oet 't Osmaans Riek los te make.
Nao d'n Ierste Wereldoorlog veel Oosteriek-Hongarije oeterein door separatistische krachte, die nao de val vaan de monarchie vrij speul kraoge. Dit leide tot nui, al-evel multi-etnische meh oet verwante volker opgebouwde staote wie Tsjecho-Slowakije en Joegoslavië, zoewie tot 'n oet geweze Duits en Russisch gebeed gestiech Pole. Kort nao d'n Twiede Wereldoorlog kaom 't obbenuits tot dekolonisatie, iers in Azië (Brits Indië, Indochina, Nederlands-Indië), daonao (roond 1960) in Afrika. Dees dekolonisatie waor typisch 't gevolg vaan territoriaol separatisme: me sjeide ziech aof vaan 'ne gemeinsjappeleke vijand (de kolonisator), dewijl in de len zelf vaan etnische einheid dèks gein spraoke waor. Zoe kaome later in väöl vaan die len zelf separatistische gróppe op.
In de jaore 1990 sloog 't fenomeen obbenuits touw in (Oos-)Europa, mèt 't oetereinvalle vaan de Sovjet-Unie en Joegoslavië en de splitsing vaan Tsjecho-Slowakije. In Bosnië-Herzegovina en Kosovo leide dit astrein tot nui spanninge en oorlog, umtot ouch de nui staote multi-etnisch waore samegestèld. Ouch in väöl aander deile vaan de wereld zien separatistische beweginge actief. Miestal evels erkint de internationaol gemeinsjap hun doel neet en hèlt ze vas aon 't volkerechtelek princiep tot de internationaol erkinde grenze vaan e land allein mèt instumming vaan alle partije kinne weure veranderd. 'n Belaankrieke oetzundering waor Kosovo, wat in 2008 de oonaofhenkelekheid oetreep; dit zörgde veur groete verdeildheid wereldwied. Len boevaan recint (nao de revoluties in Oos-Europa) de oonaofhenkelekheid is erkind, zien Eritrea (1993), Oos-Timor (2002) en Zuid-Soedan (2011).
Actief separatistische beweginge
[bewirk | brón bewèrke]Separatistische beweginge mèt 'ne substantiëlen aonhaank zien te vinde in oonder mie:
Europa
[bewirk | brón bewèrke]- Azerbeidzjan, boe Nagorno-Karabach sinds jaore oonder Armeense control is (hei späölt zoewel separatisme es irredentisme);
- 't Belsj, boe versjèllende partije (N-VA, Vlaams Belang, LDD) veur de oonaofhenkelekheid vaan Vlaondere zien;
- Bosnië-Herzegovina, boe de Servische bevolking ziech 't leefste zouw aofsjeie of ziech bij Servië aonslete;
- Cyprus, boe Noord-Cyprus, nao al sinds 1974 door Turkije te zien bezat, in 1983 de oonaofhenkelekheid oetreep;
- Fraankriek, in 't bezunder Frans Baskeland en Bretagne, al kump de wuns vaan allein cultureel otonomie dao mie veur;
- Georgië, boe de staote Abchazië en Zuid-Ossetië de facto oonaofhenkelek zien en door o.m. Rusland zelfs erkind weure;
- Italië, boe de Lega Nord gans Noord-Italië tot 'nen oonaofhenkeleke staot wèlt umvörme;
- Moldavië, boe 't gooddeils Slavisch Transnistrië ziech de facto aofsjeide;
- Rusland, versjèllende deilrippublieke meh veural Tsjetsjenië, wat ziech in twie oorloge tege de Russe verzat;
- Spaanje, veural in 't Baskeland, ouch wel in Catalonië (en in minder maot Galicië);
- Turkije, boe de Koerde vechte veur 'n oonaofhenkelek Koerdistan;
- 't Vereineg Keuninkriek, in 't bezunder Sjotland (ouch wel Wales).
Afrika
[bewirk | brón bewèrke]In versjèllende len, boe oonder:
- Mali, de Toeareg (Azawad, 't noordelek deil vaan 't land);
- Somalië, in 't bezunder Somaliland in 't noorde;
- Zuid-Afrika, de Zoeloes (KwaZulu) en Boere (Boerestaot).