Kaartsjpel
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Valkebergs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
'n Kaartsjpel ies 'n soort sjpel dat gesjpeeld weurt mèt sjpeelkaarte. Neve 't sjpel dat solitair (bv. patience) gesjpeeld weurt, weurt 'r gekaart mèt z'n twièje, drieje, vere, vieve of zèsse.
Sjpeelkaarte
[bewirk | brón bewèrke]De sjpeelkaarte höbbe 'n ónderverdeiling in veer "kleure". De twiè roaj kleure zint harte en roete en de twiè zjwarte heisje sjöppe en kliè. 'n Set kaarte besjteit oet 'n aantal variërend van 32, 52 of 54 kaarte.
- Harte(s) (♥)
- Roete(s), roeëte (♦)
- Sjöppe(s) (♠)
- Kliè, klieë, klie, klavere(s), kruuts (♣)
In eder kleur ziette de cieferkaarte 2 t/m 10 en de printsjes: de boer, de dam(e), de keuning en de aos. Wiejer ziette d'r nog ein of twiè jokersj in de ganse set.
Veurdat eder sjpelke begoes weurt, were de kaarte meistal gemingeld (doorein gesjöddeld).
Foetele beteikent valssjpele.
Historie
[bewirk | brón bewèrke]Algemein weurt aangenómme dat 't kaarte in China ies óntsjtange, in de tied nao de oetvinging van 't papier. Dat gebeurde in de 7e ièw mèt papiere sjpeelkaarte. 't Ouds bekènde Chinees kaartsjpel dateert oet de 17e ièw.
In Europa ies 'n vermelding van kaarte bekènd vanoet Italië in 1299. 'n Catalaans document oet 1371 refereert 'naipes', wat noe nog 't Sjpaans woord ies veur sjpeelkaarte. 'ne Monnik in Bazel besjrief e sjpel in 1377. De sjtad Florence in 1376 en de Duutsje sjtad Regensburg in 1378 verbeje 't kaarte. De oudste vermelding in de lièg leng ies van 1379.
De ièrsjte Europese sjpeelkaarte woorte mèt de hand gemaak. Dat maakde ze duur en exclusief. Mèt 't oetvinge van de bookdrökkuns woort 't meugelik um in groate hoeveelhede te producere.
Kaartsjpeller
[bewirk | brón bewèrke]Me kint diverse kaartspeule, die me kin gróppere nao aontal speulers, 't deil vaan 't book wat gebruuk weurt en de weerde vaan de kaarte. Sommige speule deit me allein (dèks ouch op de computer), aandere kinne mèt e variabel aontal speulers en nog aandere vereise twie pare tegeneuverein aon de taofel. Doel vaan sommege speule is sumpelweg um de kaarte kwiet te rake, meh dèks is ouch de weerde vaan de kaarte vaan belaank. Sommege speule kinne 't begrip 'troef', boebij 'n specifieke kaartkleur mie weerd is es de aandere drei. Soms gebruuk me allein de pikètkaarte (32 kaarte, e book zoonder de weerdes 2 t/m 6); aander speule veuge zjus weer eine of mie jokers touw. Soms ouch zien twie of nog mie speule vereis.
De femilie vaan tarokspeule gebruuk neve de 52 standaardkaarte nog de kaartweerde vaan ruter (tösse boer en vrouw in), 21 (genommerde) troufkaarte en de 'gek' ('n kaart die liek op de joker). Ouch skaat weurt vaanajds mèt aander kaarte gespäöld, meh dit kin me wel mèt 't standaard ('Frans') kaartspeul doen.
| Speul | Kaarte | Speulers | Soort speul | Doel vaan 't speul |
|---|---|---|---|---|
| Amerikaans hartejage | 52 | 4 | oetspeule | Speul in eder runde de hartekaarte en de sjöppevrouw ('Black Lady') oet. |
| Baccarat | 410 | 2 | kansspeul | Perbeer oet e slof vaan miestal ach beuk kaarte 't hoegste aontal punte te trèkke. |
| Boerebridge | 52 | var. | sleeg | De speulers zègke eder veur ziech wieväöl sleeg ze dinke te hole. Wee dat lök, wint die sleeg es punte en nump die mèt nao de volgende runde. |
| Bridge | 52 | 4 | sleeg | De speulers bepaole bij opbod aof wieväöl sleeg me moot hole. Es d'n hoegste beejer dao-aon voldeit, heet 't paar boe 'r in zit de runde gewonne. |
| Einendaartege | 32 | var. | weerde | Wee es ierste aon 'n combinatie vaan kaarte die 31 maak kump, wint de pot. |
| Einentwintege (blackjack) | 52 | var. | weerde | Wee es ierste aon 'n combinatie vaan kaarte die 21 maak kump, wint de pot. |
| Ezele | var. | var. | Perbeer in hoeg tempo door kaarte te doen roondgoon veer kaarte vaan dezelfde weerde in han te kriege. | |
| Freecell | 52 | 1 | patience | Arranzjeer de wèllekäörege rije in stepelkes nao kaartkeur, meh verplaats noets mie es vief kaarte. |
| Jokere | 104 | var. | kwietspeule | Speul dien kaarte zoe snel meugelek kwiet door ze in rijkes vaan gelieke kleur of weerde op taofel te lègke. |
| Klaverjasse | 32 | 4 | sleeg | Perbeer per runde zoeväöl meugelek punte te hole. |
| Kruusjasse | 32 | 4 | sleeg | Perbeer per runde zoeväöl meugelek punte te hole. |
| Miezele | 32 | var. | kwietspeule | Speul zoe snel meugelek dien 25 punte kwiet. |
| Nederlands hartejage | 32 | 4 | oetspeule | Speul in eder runde de hartekaarte, de sjöppevrouw en de klavereboer oet. |
| Patience | 52 | 1 | patience | Arranzjeer de wèllekäörege rije in stepelkes nao kaartkleur. |
| Peste | 55 | var. | kwietspeule | Speul zoe snel meugelek dien kaarte kwiet en perbeer intösse aander speulers kaarte te doen ete. |
| Poker | 54 | var. | weerde, kansspeul | Win de pot door 'n zoe good meugeleke combinatie te tuine en bluf oonderweeg mètspeulers aof. Besteit in diverse variante. |
| Skaat | 32 | 3 | kwietspeule | De speulers bepaole bij opbod wieväöl sleeg eine kin hole. Lök 't d'n hoegste beejer, daan wint 'r de runde. |
| Tarok | 78 | 4 | sleeg | Speulers beeje op tot 't hoegste aontal sleeg; en d'n hoegste bejer dat haolt, wint 'r de runde. Besteit in diverse variaties; de Fransen tarok is de populairste. Gebruuk kaarte die de aander kaartspeule neet kinne (zuug bove). |
| Toepe | 32 | var. | weerde | In diverse rundes perbeert me zoe wieneg meugelek straofpunte te hole en eventueel te winne. Rundes kin me winne door spontaan de kaarte ope te lègke. |
| Wieze (whist) | 52 | 4 | sleeg | Me sprik bij opbod aof wieväöl sleeg gehaold mote weure. Wee dat aontal haolt, heet gewonne. |
| Zwartepiete | 31 | var. | oetspeule | Späöl dien kaarte kwiet zoonder mèt de sjoppeboer (zwartepiet) te indege. |
Kaarttaal
[bewirk | brón bewèrke]Oetdrökkinge gebruuk bie 't kaartsjpel:
- 'n kaartkleur: harte, roete, sjöppe of kliè
- veurhand: daegeen dae links van de deiler ziet
- achterhand, dae rechs van de deiler ziet
- kaartmoor: emes dae fanatiek en gaer kaart
- ratsje: de tegepartie ónder de taofel sjpele, euverwinne
- kapot sjpele: in eine trèk winne
- kaartvrund: partner bie 't kaarte
- foetele: valssjpele
- 'ne trèk: 'ne sjlaag, 't winne van e sjpelke
- mingele: kaarte doorein sjöddele
- de kaart sjteke: neet good gemingeld höbbe, foetele mèt de kaartvolgorde
- ziech verkaarte: 'n verkièrde kaart sjpele
- sjräöme: lett. grens aangeve, aafhouwe, kloppe bie 't toepe?
- troeve: troefkaart opsjpele
- euvertroeve: 'n hoager troefkaart opsjpele
- geve: kaarte deile
Ander soorte kaartsjpeller
[bewirk | brón bewèrke]Daoneve besjtoon d'r kaartsjpelkes mèt ander en eige soort sjpeelkaarte en reigelsj. bv. kwartetsjpeller, 't tarotsjpele, sjtap-op enz.