Картаюу
Картаюу – организмде жашка жараша закон ченемдүү өзгөрүүлөр жүрүп, анын ыңгайлануу мүмкүнчүлүктөрүнүн акырындап төмөндөшү. Картаюуда адамдын териси жукарып, бырыш кирип, чачы агарат, түшөт, бою кичирейип, бүкүрөйөт. Адамдын ишке жөндөмдүүлүгү, психикасы жана башка өзгөрөт. Түрдүү ички жана сырткы жагымсыз факторлор организмди тез картайтат (патологиялык картаюу). Физиологиялык картаюунун алгачкы белгилери 60 жаштан кийин пайда боло баштайт. Картаюу процесси ар кайсы органдар менен ткандарда ар башка мезгилде жүрөт. Улгайгандарда орган менен системалардын функциясы акырындап төмөндөйт, көздүн тунук кабыгынын тунаруусу күчөп, катаракта пайда болот, көрүү начарлайт, кулак каңырыштайт. Көкүрөк деформацияга учурайт (кифоз). Булчуңдардын күчү начарлайт, нерв, жүрөк-кан тамыр системасында өзгөрүүлөр байкалат. Борбордук нерв системасынын атеросклерозунан болгон өзгөрүүлөрү акыл-эстин, мээнин начарлашына алып келет. Кан басымы бир аз жогорулайт, жүрөктүн кагуусу жайлайт. Улгайган сайын тамак сиңирүүчү ферменттердин активдүүлүгү, май, амин кислоталарын, глюкозаны сиңирүү начарлап, боор иши төмөндөйт. Тиштер саргарып, түшөт. Аялда этек кир токтойт, эркекте сперматозоиддерди чыгаруу начарлайт. Муунда кыймыл азайып, остеопороз, остеохондроз пайда болот. Картаюуну ар түрдүү өнөкөт оорулар тездетет. Ошондуктан оорулардын алдын алуу эрте картаюуну кечеңдетет. Картаюунун өөрчүшүндө тукум куугучтук чоң мааниге ээ. Жашы өткөн адамдарга гимнастика, туура тамактануу маанилүү, себеби анда энергия азыраак жумшалып, зат алмашуу басаңдайт. Ошондуктан ферменттик системаларга күч келтирбей, тамакты аз ичүү керек.
Карылык жана өлбөс болуу
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Адамдар жана башка түрлөрдүн өкүлдөрү, өзгөчө жаныбарлар, карып, өлүшөт. Башка организмдер сыяктуу эле, козу карындар дагы карышы мүмкүн. Алардан айырмаланып, көптөгөн түрлөрдү потенциалдуу өлбөс деп эсептөөгө болот: мисалы, бактериялар бөлүнүп, тукум клеткаларын пайда кылат, кулпунай муруттарын чыгарып, өзүнүн клондорун өндүрөт, ал эми гидра тукумдары карылык менен өлбөө жөндөмдүүлүгүнө ээ.
Изилдөөлөр
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Социалдык факторлор
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Метанализ көрсөткөндөй, жалгыздык өлүм коркунучун чылым чегүүгө караганда көбүрөөк жогорулатат.[1][2]
Диета
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Орто жер деңиз диетасы жүрөктүн кан тамыр оорулары жана мезгилинен мурун өлүм коркунучун азайтат деп эсептелет.[3] Өлүм коркунучун азайтуу факторлорунун негизгиси жашылчаларды, балыктарды, жемиштерди, жаңгактарды жана бир түрдүү каныкпаган май кислоталарын көп колдонуу, мисалы, зайтун майын колдонууда.[4]
2021-жылга карата калорияларды чектөө же башка кандайдыр бир диета карылык процесске таасир эткени тууралуу клиникалык далилдер жетишсиз.[5]
Машыгуу
[түзөтүү | булагын түзөтүү]Орточо жана жогорку интенсивдеги физикалык машыгуулар менен алектенген адамдарда спорт менен алектенбеген адамдарга караганда өлүм көрсөткүчү төмөн.[6] Физикалык машыгуулардын пайдасы жуманын ичинде болжол менен 3500 метаболикалык эквивалентти (МЭ) аткарганда көрүнөт.[7] Мисалы, баскычка чыгуу үчүн 10 мүнөт, чаң соруу үчүн 15 мүнөт, бакчада иштөө үчүн 20 мүнөт, чуркоо үчүн 20 мүнөт, күн сайын басуу же велосипед тебүү үчүн 25 мүнөттөн аткарылган иш-аракеттер биригип, жумасына 3000 МЭ өздөштүрүп бере алат.
Ошондой эле физикалык машыгуулар нерв-муун системасынын карылык таасири менен козголгон өзгөрүүсүн дарылоонун эффективдүү каражаты экени аныкталган.[8] Метанализ көрсөткөндөй, эластикалуу ленталар же гантелдер менен күч көнүгүүлөр карылыктын күчүн жакшыртат, басуу ылдамдыгын жана скелет булчуң массасын сактап калуу үчүн эффективдүү болсо болгонун көрсөткөн.
Колдонулган адабияттар
[түзөтүү | булагын түзөтүү]- “Кыргызстан” улуттук энциклопедиясы: 4-том. Башкы редактору Асанов Ү. А. К 97. Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2012. 832 бет, илл. ISBN 978 9967-14-104 -9
Шилтемелер
[түзөтүү | булагын түзөтүү]- ↑ Loneliness Might Be A Bigger Health Risk Than Smoking Or Obesity. www.forbes.com. Текшерилген күнү 14 -февраль (бирдин айы) 2025.
- ↑ The Association of Loneliness, Social Engagement, and Social Activity with All-Cause Mortality. www.rgare.com. Текшерилген күнү 14 -февраль (бирдин айы) 2025.
- ↑ Adherence to Mediterranean diet and health status: meta-analysis. pmc.ncbi.nlm.nih.gov. Текшерилген күнү 14 -февраль (бирдин айы) 2025.
- ↑ Mediterranean diet associated with lower risk of early death in cardiovascular disease patients. www.sciencedaily.com. Текшерилген күнү 14 -февраль (бирдин айы) 2025.
- ↑ Anti-aging diets: Separating fact from fiction. pmc.ncbi.nlm.nih.gov. Текшерилген күнү 14 -февраль (бирдин айы) 2025.
- ↑ Beyond Broad Categories. www.unaging.com. Текшерилген күнү 14 -февраль (бирдин айы) 2025.
- ↑ Physical activity and risk of breast cancer, colon cancer, diabetes, ischemic heart disease, and ischemic stroke events: systematic review and dose-response meta-analysis for the Global Burden of Disease Study 2013. pmc.ncbi.nlm.nih.gov. Текшерилген күнү 14 -февраль (бирдин айы) 2025.
- ↑ Age-Associated Changes and Biology of Aging. now.aapmr.org. Текшерилген күнү 14 -февраль (бирдин айы) 2025.