II Елизабет

ІІ Елизабет ағылш. Elizabeth ІІ
Ресми портреті, 1959
Лауазымы
Ту Ұлыбритания және Солтүстік Ирландия Патшайымы Ту
6 ақпан 1952 жыл — 8 қыркүйек 2022 жыл
Тәж кигізу жорасы	2 маусым 1953 жыл
Ізашары	VI Джордж
Ізбасары	III Чарльз
Ту Ұлттар достастығының басшысы
6 ақпан 1952 жыл — 8 қыркүйек 2022 жыл
Ізашары	VI Джордж
Ізбасары	III Чарльз
Өмірбаяны
Діні	Англикандық
Дүниеге келуі	21 сәуір 1926 (1926-04-21) Лондон, Ұлыбритания
Қайтыс болуы	8 қыркүйек 2022 (2022-09-08) (96 жас) Балморал қамалы, Шотландия, Ұлыбритания
Династия	Виндзорлар
Туған кездегі есімі	Елизабет Александра Мария
Әкесі	VI Джордж
Анасы	Елизабет Боуз-Лайон
Жұбайы	Филипп Маунтбаттен
Балалары	III Чарльз, Анна, Эндрю, Эдуард
Монограммасы
Марапаттары
ІІ Елизабет Ортаққорда

ІІ Елизабет (ағылш. Elizabeth ІІ), толық аты-жөні — Елизабет Александра Мария (ағылш. Elizabeth Alexandra Mary; 21 сәуір 1926 жыл, Лондон – 8 қыркүйек 2022 жыл, Балморал қамалы, Шотландия) — 1952 жыл мен 2022 жыл аралығында Ұлыбритания патшайымы, 70 жыл және 214 күн билік еткен II Елизабет ел тарихындағы ең ұзақ билік еткен монарх және әлем тарихындағы ең ұзақ билік құрған әйел монарх болды.

Патшайым II Елизабет Виндзор әулетінен шыққан. Таққа 1952 жылдың 6 ақпанында, яғни 25 жасында, әкесі VI Джорджтың өлімінен кейін отырды. Таққа отырғанда II Елизабет 32 тәуелсіз мемлекеттің патшайымы болған және өмірінің соңына қарай бұл сан 11 ел болып азайды, Ұлттар достастығының төрайымы және Англия шіркеуінің басшысы, Ұлыбританияның қарулы күштерінің Жоғарғы Бас қолбасшысының қызметін атқарды.

Елизабет ханшайымның басқару кезеңінде британия монархиясы үшін көптеген тарихи оқиғалар орын алды: Британ империясының ыдырап, Ұлттар достастығының құрылғандығын айқындайтын — деколонизация үрдісі аяқталды.

Балалық және жастық шағы

Лилибет ханшайым «Тайм» журналының мұқабасында. 29 ақпан, 1929 ж.

Йорк герцогі — Альберт ханзаданың (келешек VI Джордж есімді корольдің, 1895—1952 жж.) және леди Елизабет Боуз-Лайонның (1900—2002 жж.) үлкен қыздары. Оның ата-әжесі: әкесі жағынан — король V Джордж (1865—1936 жж.) және Мария патшайым, Текстік ханшайым (1867—1953 жж.); анасы жағынан — Клод Джордж Боуз-Лайон, Стратмор графы (1855—1944 жж.) және Сесилия Нина Боуз-Лайон (1883—1938 жж.).

Елизабет ханшайым Александра Мария Лондонның Мейфэр ауданында, Брютон-стриттегі № 17-үйде, яғни Стратмор графының резиденциясында дүниеге келген. Қазіргі таңда аудан қайта тұрғызылғандықтан, үйді бұзған, алайда оның орнында мемориалдық тақта қойылған. Өзінің атын анасының (Елизабет), апасының (Мария) және арғы әжесінің (Александра) құрметіне алған.

Әкесі алғашқы қыздарының есімін герцогиния құрметіне Виктория деп атамақ болады, алайда соңында ол ойларынан қайтады. Ол туралы V Джордж өзі былай деген екен:

...Берти менімен қыздың есімі жайлы талқылаған. Ол үш есімді атады: Елизабет, Александра және Мария. Мен оған есімдердің барлығының жақсы екендігін айттым, ал Виктория есімі жайлы мен онымен толықтай келістім. Бұл енді артық еді... V Джордж

.

Елизабеттің шоқындару жорасы 25 мамыр күні Букингем сарайының шіркеушесінде өтті.

1930 жылы Елизабет патшайымның жалғыз сіңілісі — Маргарет ханшайым дүниеге келді.

Елизабет негізінен гуманитарлық бағытта білім алды — конституция тарихын, құқықтану, дінтану, өнертану негіздерін оқып, ешкімнің көмегінсіз француз тілін меңгерді. Жастық шағынан бастап Елизабет аттарға қызығып, салтпен жүруді үйренді. Бұл қызығушылықпен патшайым онжылдық бойы айналысуда.

Ханшайым Елизабет 1933 жылы

Туған күнінен бастап Елизабет ханшайым Йорктің герцогиниясы атанып, ағасы - Эдуард Уэльс ханзадасы (келешек Ұлыбритания королі — VIII Эдуард) мен әкесінен кейін үшінші мұрагер болды. Эдуард ханзада айтарлықтай жас, әрі жанұя құрып, балалы болуға тиіс болғандықтан, бастапқы кезде Елизабет таққа отыратын үміткер ретінде қарастырылмады. Алайда 1936 жылы V Джорджтың қайтыс болуына байланысты он бір айдан кейін тақтан бастартуға мәжбүр болды. Патша тағына Альберт (VI Джордж) отырды, ал 10 жастағы Елизабет тақ мұрагері атанып, ата-анасымен Кенсингтоннан Букингем сарайына көшіп келеді.

Дегенмен, Елизабет ханшайым «heir presumptive» («болжалды мұрагер») ретінде қарастырылды, себебі VI Джорджтың баласы туған жағдайда, хан тағына бірден-бір үміткер сол болды.

Екінші дүниежүзілік соғыс басталғанда Елизабет 13 жаста еді. 1940 жылдың 13 қазанында ол алғаш рет радиодан соғыс апатынан зардап шеккен балалар алдында сөз сөйлейді. 1943 жылы гвардиялық гренадерлардың полкімен кездесу жүргізгенде алғаш рет жамағат алдында көрінеді. 1944 жылы Елизабет бес «мемлекеттік кеңесшінің» (король ісін атқаруға құқығы бар адамдар) бірі болады.

1947 жылы Елизабет ата-анасын Оңтүстік Африкаға шығарып салады да 21 жасқа толу мейрамында радиодан өзінің өмірін Британ монархиясы үшін арнайтындығын айқын ашып көрсетті.

Тура сол жылы 21 жастағы Елизабет 26 жастағы британ флотының офицері, грек және даттық корольдік жанұядан шыққан, сондай-ақ Виктория патшайымның шөпшегі (шөбереден туған бала), Филипп Маунтбеттенге, тұрмысқа шығады. Олар 1934 жылы танысады да, араларындағы тығыз қарым-қатынас Елизабеттің 1939 жылдары Филипп оқыған Дартмуттегі әскери-теңіз колледжіне баруымен жалғасады. Ханшайымның жұбайы атанған — Филипп ханзада "Эдинбург герцогі" деген атаққа ие болады.

Үйлену тойынан соң, яғни бір жылдан кейін 1948 жылы Елизабет мен Филипптің тұңғышы, Чарльз ханзада (қазіргі III Чарльз), дүниеге келеді. Ал 1950 жылдың 15 тамызында қыздары, Анна ханшайым, дүние есігін ашады.

Ұлыбритания патшайымы

Тәж кигізу рәсімі және басқаруын бастауы

II Елизабет 1953 жылы тәж кигізу жорасынан кейін

Елизабеттің әкесі — VI Джордж патша 1952 жылдың 6 ақпанында дүниеден өтеді. Сол күні Елизабет жұбайымен Кениядағы демалыста болғанына қарамастан, оны Ұлыбритания патшайымы деп жариялайды. Әкесінің өлімі күні патшайым алып фикус ағашының үстінде орналасқан «Tree Tops Hotel» атты мейманханада болған. Тура сол кезде мейманханада тұрып жатқан Эдуард Джеймс Корбетт өзінің тіркелу кітапшасында былай деп жазып, қалдырып кеткен екен:

Әлемдік тарихта алғаш рет ағаш үстіне мінген жас ханшайым келесі күні патшайым болып түскен екен — Құдайым, өзің жар бола көр! Эдуард Джеймс

II Елизабет патшайымның тәж кигізу рәсімі 1953 жылдың 2 маусымында Вестмин аббаттығында болды. Британ монархының бұл тәж кигізу рәсімі алғаш рет телевидениеден тікелей трансляция түрінде көрсеткен.

Осыдан кейін жаңа патшайым 1953—1954 жж. аралығында Достастыққа мүше елдерге, британдық отарларға және әлемнің басқа да елдеріне алты айлық іс сапар жасап қайтады. II Елизабет Аустралия мен Жаңа Зеландияда болып қайтқан алғашқы монарх болды.

1950 жж. екінші жартысы — 1990 жж. басы

Премьер-министр — сэр Энтони Иденнің 1957 жылы қызметтен кеткеннен кейін, Консеравторлар партиясында лидерді таңдауда еш бір ереженің болмауына байланысты II Елизабет жаңа премьер-министрді консерваторлардың арасынан таңдауға тиісті болды. Партияның көрнекі өкілі және экс-премьер-министр — Уинстон Черчилльмен ақылдаса отырып, үкімет басшысы болып Гарольд Макмиллан тағайындалды.

Тура осы жылы Елизабет алғаш рет іс-сапармен Америка Құрама Штаттарына және Канада патшайымы ретінде Канадаға барады. Сондай-ақ осы жылы алғаш рет БҰҰ Бас ассамблеясының сиссиясына қатысып, сөз сөйлейді. Канадалық үкіметтің сессиясының ашылу салтанатына қатысты. Өз саяхатын 1961 жылы жалғастырды, ол кезде патшайым Кипр, Ватикан, Үндістан, Пәкістан, Непал, Иран, сондай-ақ Гана елдеріне барды.

Елизаветы II 1960 жылы Достастыққа мүше елдердің басшыларымен кездесуі

.

1960 жылы патшайымның екінші ұлы — Эндрю ханзада, ал 1964 жылы үшінші ұлы — Эдуард ханзада дүниеге келеді.

1963 жылы премьер-министр — Макмилланның қызметінен кетуіне байланысты, Елизабет патшайым өзімен ақылдаса отырып Александр Дуглас-Хьюм премьер қылып тағайындады.

Нәтижесінде бірде-бір партия толық дауыс жинай алмаған парламент сайлауынан кейін 1974 жылы елбасына саяси дағдарыс төне бастады. Парламенттің ең ірі партиясы — Консерваторлар партисы болғанымен, премьер-министр болып лейбористтердің лидері — Гарольд Вильсон тағайындалды.

1976 жылы II Елизабет салтанатты түрде (Канада патшайымы ретінде) Монреалдағы Жазғы XXI Олимпиадалық ойындардың ашылу салтанатын өзі ашты.

1977 жыл патшайым үшін елеулі жыл болды. Бұл жылы Елизаветы II патшайымның британ тағында 25 жыл отырғандығы тойланды. Достастық елдерінде патшайымның құрметіне көптеген салтанатты іс-шаралар өткізілді.

1970 жылдардың соңы мен 1980 жылдардың басында патшайымның жанұясына бір қатар қастандықтар жасалынды. Оның ішінде, атап айтқанда: «Уақытша Ирландия республикалық әскерлерінің» террористері 1979 жылы Филипп ханзаданың ағасы, беделді мемлекеттік қайраткер және әскербасы — лорд Луис Маунтбаттеннің өлтірілуі. Ал 1981 жылы патшайымның «ресми туған күніне» арналған әскери шеруде II Елизабет патшайымға сәтсіз қастандық жасалынды.

1981 жылы кейінірек корольдық жанұяның үлкен проблемасына айналатын Елизабет патшайымның ұлы Чарльз ханзада мен Диана ханшайымның үйлену тойы болды.

II Елизабет Рональд Рейганмен Виндзор сарайының қасында серуендеуде (1982)

Осы кезде 1982 жылы Канада конституциясында біршама өзгертулер еңгізілгендіктен, британ парламенті канадалық істерде өз үстемдігін жоғалтады, алайда британдық патшайым Канада мемлекетінің басшысы болып қала берді. Тура осы жылы соңғы 450 жыл елге келмеген рим папасы — II Иоанн Павел Ұлыбританияға сапармен келді (англикан шіркеуінің басшысы болып табылатын патшайым оны жеке өзі қарсы алды).

Түркия президенті Абдулла Гюль және II Елизабет патшайым. Лондон. 2010 жыл.

II Елизабет және Обама ерлі-зайыптылары.

Р. Рейган және патшайым өздерінің өмірлік жолдастарымен бірге

1990 жж. басы — 2000 жж.

II Елизабет

1992 жыл ІІ Елизабеттің айтуынша «сұмдық (масқара) жыл» болды. Төрт баласының екеуі — Эндрю ханзада және Анна ханшайым — жолдастарымен ажырасып, ал Чарльз ханзада Диана ханшайыммен ажырасты. Сонымен қатар, Виндзор сарайы өрттен қатты зақымданды, патшайымға табыс салығын төлеу міндеттелінді.

1996 жылы патшайымның талабымен, Чарльз ханзада мен Диана ханшайымның ресми ажырасуына қол қойылды. Бір жылдан кейін, 1997 жылы, Диана ханшайым Парижде көлік қақтығысына ұшырап, қайтыс болады. Бұл жайт патшайым жанұясымен қатар миллиондаған британдықтарды күйзеліске ұшыратты.

Бұрынғы келінінің өліміне сабырлық танытып, ешқандай реакция көрсетпеген патшайымның қылығы жайлы халық арасында әңгіме тарай бастады.

Патшайымның Алтын мейрейтойы (2002)

2002 жылы Елизабет патшайымның тақта отырғанының 50 жылдығына (Алтын мерейтой) орай салтанатты іс-шаралар өткізілді. Бірақ тура сол жылы патшайымның сіңлісі — Маргарет ханшайым. және анасы — Елизабет Боуз-Лайон қайтыс болды

Қазіргі заман

2010 жылы екінші рет БҰҰ Бас Ассамблеясының отырысында сөз сөйледі. БҰҰ Бас хатшысы Пан Гим Мун Елизабетны меңзей отырып, патшайымды «біздің дәуіріміздің зәкірі» деп атады.

Патшайым мен Филипп ханзада Уильям ханзада мен Кэйт Миддлтонның үйлену тойында қатысуы (2011)

2011 жылы тәуелсіз Ирландияға британдық монархтың тарихта алғаш рет мемлекетік сапармен барып қайтты. Тура осы жылы Уильям ханзада мен Кэйт Миддлтонның үйлену тойы болып өтті.

2012 жылы Лононда XXX жазғы Олимпиада ойындары болды. Олимпиада ойындарының ашылу салтанатына II Елизабет өзі қатысып ашты, сондай-ақ таққа отыру ретін өзгертетін жаңа заң қабылданды. Бұл заң бойынша мұрагер-ер адам әйел алдындағы басымдылықтан айырылды.

Тура осы жылы Ұлыбританияда және басқа да елдерде Елизабеттің таққа отыруының 60 жылдық (гауһар) мерейтойы салтанатты түрде атап өтті. Мерекелік іс-шаралардың шарықтау шегі — 2012 жылдың 3-4 маусым күндеріндегі демалыс болды:

• 3 маусым күні Темза өзенінде су үсті шеруі өтіп, шеруге мыңнан астам кемелер мен қайықтар қатысты. Бұл жайт тарихта ең ауқымды сулы шеру болып қалды;
• 4 маусым күні Букингем сарайының алдында келесі әлем және британдық жұлдыздардың қатысуымен концерт болып өтті: Пол Маккартни, Робби Уильямс, Клифф Ричард, Элтон Джон, Грейс Джонс, Стиви Уандер, Энни Леннокс, Том Джонс және т.б. Кештің ұйымдастырушысы —Take That тобының солисті — Гэри Барлоу болды.

2013 жылы II Елизабет 40 жыл ішінде алғаш рет Шри Ланкада өткен Британ Достастығының саммитіне қатыспады. Саммитте Британияны Чарльз ханзада ұсынды, бұл жайт Елизабеттің өкілеттілікті ұлына бере бастауының айғағы болды.

Саяси және қоғамдық өмірдегі маңызы

Конституциялы монархияның британдық дәстүріне сәйкес, II Елизабет негізінен тек мемлекетті халықаралық аренада ұсынып қана отырады, яғни атқару ісіне қатыспаған. Алайда, өзінің билік құрған кезеңінде ол британ монархиясының беделін қолдан тайдырмай берік ұстап отырды. Патшайым әр түрлі мемлекеттерге дипломатиялық сапарлармен бару, елшілерді қабылдау, жоғары қызметтегі мемлекеттік тұлғалармен (әсіресе премьер-министрлермен) кездесу жүргізу, жыл сайынғы парламентке арналған жолдауды оқу, марапаттау сияқты және тағы да басқа маңызды қызметтерді атқарады. Сондай-ақ, патшайым әр күн сайын келіп отыратын британдық үнжарияларды оқып, қызметкерлерінің көмегімен көптеген хаттардың (күн сайын 200—300 дана) кейбіреулеріне жауап жазып, жіберіп отырды.

Өзінің тақта отырған кезеңінің барлығында патшайым барлық премьер-министрлермен жақсы қарым-қатынаста болды. Сонымен қатар, ол саяси қақтығыстарға жол бермеуге бар күшін салып, бұрынғы жаңа заман патшаларының дәстүрін жалғастыруда. II Елизабет конституциялы монарх болғандықтан, ол өзінің саясатқа деген симпатиялық немесе антипатиялық көзқарасын жариялауына болмайды. Патшайым бұл ережені әрдайым орындап жүрді, сондықтан оның саясатқа деген көзқарасы ешкімге белгісіз болып қалуда.

Өзінің билік құру кезеңінде патшайым британдық үкіметтің ауысуында үш рет конституциялық мәселелерге тап болды. 1957 және 1963 жылдары жаңа ізбасарды таңдауда Консерваторлар партиясының бегілі бір заңдары жоқ болғандықтан, Энтони Иден мен Гарольд Макмилланның жұмыстан кетуіне байланысты жаңа үкімет басшысын өзінің таңдауына тура келді. Энтони Иден патшайымға жаңа ізбасарды таңдауда ақыл айтудан бас тарқандықтан, 1957 жылы патшайым сол жылдары жалғыз көзі консерватор премьер-минстр — Уинстон Черчилльге жүгінеді. 1963 жылы Гарольд Макмиллан өзінің ізбасары ретінде Александр Дуглас-Хоумды тағайындауды сұрады. Ал 1974 жылы, Эдвард Хиттің кызметінен кетуінен кейін, оппозиция өкілі — Гарольда Вильсонды тағайындайды. Осы және басқа да жағдайларда патшайым тек британдық конституция негізінде әрекет етті, яғни барлық маңызды шешімдерді өзінің министрлерінің және құпия кеңесшілерінің кеңесінен кейін ғана қабылдады.

Бұлардан бөлек, британ премьерлері әр апта сайын патшайыммен кездесу өткізіп отырады. Патшайым бір көргенде ел саясаты туралы хабарсыз болып көрінгенімен, ол осы көздесудің арқасында елдегі соңғы саяси өзгерістермен хабарландырылып отырады.

Негізінен, патшайым саясатқа араласпауы керек, алайда ол өзінің көптеген жылдар бойы билік еткен кезеңінде көптеген премьерлермен және басқа да елдердің басшыларымен жұмыс істегендіктен, оның кеңестеріне жіті көңіл аударады. Өзінің мемуарларының бірінде Маргарет Тэтчер өзінің патшайыммен кездесулері туралы жазған екен:

Бұны [кездесу] — жай ғана нысаншылық не болмаса әлеуметтік шарттылық деп ойлайтын адамдар өте қатты қателеседі. Шындығына келсек, бұл кездесулер тыныш атмосферада өтеді, сондай-ақ, Жоғары Мәртебелім әрқашан өзінің ауқымды проблемаларды қамти алатындығын және өзінің үлкен тәжірибесі бар екендігін көрсетіп отырады Thatcher, Margaret. The Path to Power. — HarperCollins, 1997.

Сондай-ақ, II Елизабет белсенді түрде қайырымдылық пен қоғамдық қайраткерлікпен айналысады. Британия патшайымы 600-ден астам қоғамдық және қайырымдылық ұйымдарының қамқоршысы екені белгілі.

Өзінің осы және тағы да басқа қызметтерімен қоса II Елизабеттің монархиня (айрықша құзырет) сияқты ажыратылмайтын құқықтары бар. Мысалы, ол парламентті таратуға, сондай-ақ, премьер-министрдің кандидатурасын алып тастауға құқығы бар.

Патшайымды қаржыландыру мәселесі

Патшайымды қаржыландыру азаматтық парақша аталатын белгілі бір мемлекеттік қаражаттан іске асырылады.

• Букингем сарайының мәліметтері бойынша 2008—2009 жылдары монархияны қаржыландыруға әр британдық 1 доллар және 14 центтен жұмсады, бұл жиналған қаражаттың қосындысы — 68,5 млн доллар болды.
• 2010—2011 жылдары жаңа экономикалық бағдарламаның еңгізілуіне байланысты, патшайым шығынды 51,7 млн долларға дейін шектеуге мәжбүр болды.
• Алайда, 2012 жылдан бастап патшайымның табысы қайта өсе бастады (шамамен, жылына 5 %-дық жылдамдықпен).

Бұндай ақпараттар Ұлыбританияның республика-құрушы халқының көңілінен шықпайды. Олардың мақсаты табыс дәрежесін азайту, не болмаса тіпті болдырмау.

Отбасы және балалары

1947 жылдың 20 қарашасында Елизабет грек ханзадасы Андрейдің ұлы — лейтенант Филипп Маунтбеттенмен (ту. 10 маусым 1921) некеге отырады. Кейін Филипп «Эдинбург герцогі» атағын алады.

Отбасында төрт бала бар:

Аты-жөні	Туған күні	Неке		Балалары	Немерелері
III Чарльз	14 қараша 1948	Леди Диана Спенсер	29 шілде 1981 (ажырасу: 28 тамыз 1996)	Уильям, Уэльс ханзадасы	Кембридждік Джордж ханзада, Кембридждік Шарлотта ханшайым
				Гарри, Сассекс герцогі	Лорд Арчи Харрисон Маунбеттен-Виндзор Граф Дамбартон
		Камилла	9 сәуір 2005	—	—
Анна	15 тамыз 1950	Марк Филлипс	14 қараша 1973 (ажырасты 28 сәуір 1992)	Питер Филлипс	Саванна Филлипс Айла Елизабет Филлипс
				Зара Тиндалл	Миа Грейс Тиндэлл
		Тимоти Лоренс	12 желтоқсан 1992
Эндрю, Йорк герцогі	19 ақпан 1960	Сара Фергюсон	23 шілде 1986 (ажырасты 30 мамыр 1996)	Йорктік Беатрис
				Йорктік Юджиния	Август Филипп Хоук Бруксбанк
Эдуард, Эдинбург герцогі	10 наурыз 1964	Софи Рис-Джонс	19 маусым 1999	Луиза Маунтбеттен-Виндзор
				Джеймс, Уэссекс графы

Ресми титулдары, марапаттары және гербтері

II Елизабет титулының толық нұсқасы мынадай:

«Жоғары мәртебелі ІІ Елизабет, Ұлыбритания және Солтүстік Ирландия Біріккен Патшалығының және басқа да өзінің патшалықтары мен территорияларының Қайырымды Тәңірдің шапағатына бөленген Патшайымы, Достастық Басшысы, Сенім қорғаушысы»

II Елизабет басқарған және басқаратын мемлекеттер

Картада Ұлттар достастығына мүше елдер көрсетілген

1952 жылы патша тағына отырғаннан кейін Елизабетке әкесі — VІ Джорджтан жеті мемлекет, атап айтқанда: Ұлыбритания, Канада, Аустралия, Жаңа Зеландия, Оңтүстік Африка, Пәкістан және Цейлон мұра ретінде қалдырылды. Ұлыбритания қол астында болған бірқатар елдер тәуелсіздігіне қол жеткізгеннен кейін II Елизабеттің билігі бірқатар жаңа мемлекеттерге тарады. Осылайша II Елизабет өзінің 52 жылдан астам уақыт ішінде 32 мемлекеттің монархы болып үлгерді. Қазіргі кезде II Елизабет жалпы саны 128 миллион адамды құрайтын Еуропа, Америка, Кариб бассейні және Океания аумағында 16 мемлекеттің басшысы болып табылады.

Елизаветы II бастапқы иеліктерінде монархияның жойылуы:

•  — 1956 жылы (бұрынғы Пәкістан доминионы)
•  — 1961 жылы (бұрынғы ОАО)
•  — 1972 жылы (бұрынғы Цейлон доминионы)

Көк түспен монархия сақталған мемлекеттер көрсетілген

Монархияны сақтап қалған, жаңа тәуелсіз мемлекеттер:

•  Антигуа және Барбуда
•  Багам аралдары
•  Барбадос
•  Белиз
•  Гренада
•  Папуа — Жаңа Гвинея
•  Сент-Винсент және Гренадиндер
•  Сент-Китс және Невис
•  Сент-Люсия
•  Соломон аралдары
•  Тувалу
•  Ямайка

Монархиядан бас тартқан, жаңа тәуелсіз мемлекеттер:

•  Гайана
•  Гамбия
•  Гана
•  Кения
•  Маврикий
•  Малави
•  Мальта
•  Нигерия
•  Сьерра-Леоне
• Танганьика
•  Тринидад және Тобаго
•  Уганда
•  Фиджи

Елтаңба

• Әр түрлі кезеңдердегі және мемлекеттердегі елтаңбалар
• 
  Ұлыбританияның корольдық елтаңбасы (Шотландиядан басқа)
• 
  Шотландиядағы корольдық елтаңба
• 
  Канададағы корольдық елтаңба
• 
  Елизабет ханшайымның елтаңбасы (1944—1947)
• 
  Елизабет ханшайым, Эдинбург герцогиниясының елтаңбасы (1947—1952)

Қоғамдағы түйсік

Қазіргі таңда британдықтардың басым көпшілігі II Елизабеттің қайраткерлігіне оң баға береді (жұрттың 69 % монархиясыз ел жағдайы жаман болар еді дейді; 60 % монархия елдің беделін, яғни имиджін басқа әлем елдерінің алдында көтереді деп ойлайды, тек 22 %-ы монархияға қарсы болды).

Сын

Қоғамда патшайымды қолдап, оңды баға беретіндердің саны көп болғанымен, әлденеше рет сынға түскен, атап айтқанда:

• 1963, яғни Британияда саяси дағдарыс өріс алған жылы Елизабет патшайым өз бетімен Ұлыбританияның премьер-министрлігіне Александр Дуглас-Хьюмді тағайындауы халықтың сынына қалды.
• 1997 жылы Диана ханшайымның өлімін сабырмен қабылдап, ешбір әрекет етпеуі, тек қоғамның сынына түспей, сондай-ақ британдық БАҚ-тың (мысалы, The Guardian) сынды талқылауына түскен жайт болды
• 2004 жылы аңшылыққа шыққан II Елизабеттің қырғауылды таяғымен өлгенше сабап тастағаны, бүкіл ел ішінде, әсіресе табиғатты қорғаушылардың ашуын келтірді

Хоббиі және жеке өмірі

II Елизабет барған елдер

Патшайымның тағы да бір қызығушылықтарының бірі — ит асырау (оның ішінде корги, спаниелдер және лабрадорлар), фотосурет, атқа міну, сондай-ақ саяхаттау II Елизабет өзінің иеліктеріне жиі саяхаттап отырады, сондай-ақ әлемнің басқа да мемлекеттерінде болған (мысалға, 1994 жылы көршілес Ресей Федерациясына келген.)). Патшайым барған мемлекеттердің саны — 325 (ал басқару кезеңінде болған саяхаттарының саны — 130).

2009 жылдан бастап бау-бақша күтімімен айналысқан.

Ағылшын тілінен бөлек, патшайым француз тілінде еркін сөйлейтін.

II Елизабет — қалпақтардың патшайымы

Патшайым өзінің егде жастығына қарамастан кербез талғамда киінеді, сондай-ақ әрдайым үстіндегі киіміне дәлме-дәл түсте таңдалған сәнді қалпақтарын тастамайды. Патшайымның киімі мен қалпақтарын өзіндік жеке тігіншілері тігеді. II Елизабет көбінесе сары, ашық жасыл, күлгін, көгілдір сияқты ашық түстерді ұнатады. Тіпті бәйге болатын күндері букмекерлік орталықтар патшайымның осы жылы киіп келетін қалпағының түсін де ұтысқа тігеді.

• 
  Патшайым II Елизабет. 2015 жылдың наурыз айы
• 
  Патшайым. Берлин. 2015 жыл
• 
• 
• 
  Патшайымның гауһар тойы
• 
  Қасиетті Георгий күні
• 

Денсаулығы

Өзінің 88 жасқа толған шағына қарамастан патшайымның денсаулығы өте жақсы, соған сәйкес ол күні бүгінге дейін денсаулық жағдайына шағымданып, белгіленген кездесулерін немесе сапарларын ешқашан кейінге қалдырып көрген емес. Тек 2013 жылдың желтоқсанында ол арқасындағы шаншуларға байланысты көпшілік алдында сөз сөйлеуге шыға алмай қалған.

2013 жылдың 4 наурызында патшайым II Елизабет аш ішек пен асқазанның қабынуы — гастроэнтерит ауруының симптомтарымен VII Эдвард патшаның атындағы елордалық ауруханаға түсті. Патшайымды келесі күннің кешінде ауруханадан шығарды, дегенмен Елизабет патшайым өзінің кездесулерін кейінге қалтыруға мәжбүр болды.

Патшайым сақтық ретінде ауруханаға жеткізілді, себебі дәрігерлерге оны осылай қарау жеңіл болады. Сондай-ақ патшайым II Елизабет өзін қалыпты сезінеді

— деп хабарлайды BBC телерадиокомпаниясының корреспонденттері. Сондай-ақ BBC патшайымның соңғы отмечает, что королева всегда отличалась очень жыл ішінде алғаш рет ауырып ауруханаға түскендігін айтады. Соңғы рет 2003 жылдың қаңтар айында тізе буынына кішігірім ота жасауға ауруханаға жатқызған. Ота кезінде II Елизабет 45 минут бойы жалпы наркозда жатты.

Ұлыбританиядағы жанжал — патшайым өлімі

2010 жылдың 19 мамырында бүкіл Ұлыбританияны дүр сілікндірген жанжал орын алды. BBC телерадиокомпаниясы патшайым II Елизабеттің өлімі жайлы хабарлады

Ұлыбритания әнұранымен жүргізуші — Дэнни Келли Елизабет патшайымның өлімі жайлы суық хабарды хабарлады. Соңында бұл ақпараттың жалған екендігі айқындалып, BBC басшылығы ресми түрде халықтан кешірім сұрады деп хабарлайды.

Келлидің бұл қылықты жасауының екі нұсқасы бар: бірі — оның бұл жаңалықты интернет-порталдардың бірінен оқып, тез арада эфирден таратуы болса, екіншісі — сәтсіз әзіл болғандығы айқындалды. Оның айтуынша ол патшайым туралы емес, өзінің «II Елизабет» деген лақап атты досы туралы айтқан.

2022 жылы 8 қыркүйекте Ұлыбритания патшайымы Елизабет II Шотландиядағы Балморал қамалында 96 жасында қайтыс болды.

Еуроодақтан бас тартқан Ұлыбритания

Еуроодақ құрамындағы мүшелік ететін елдердің ішінде Ұлыбритания мен Германия ең ауқаттылары. Қазірге Грекиядағы экономикалық дағдарыс ЕО мүшелеріне, әсіресе Ұлыбритания мен Германияға шығын келтіруде. Сондықтан қос мемлекет «Біз гректерді неліктен асыруымыз қажет?» деген себеппен Одақтан шығатындығын мәлімдеді. Осыған байланысты Ұлыбритания патшайымы II Елизабет жақын арада Еуропалық Одақтан шығу туралы референдумды өткізуге рұқсат беретін заң шығатындығын жариялады. Британ парламентінде сөз сөйлеген Елизабет патшайым Ұлыбританияның Еуроодаққа мүше ретінде қалуы-қалмауы туралы бүкілхалықтық дауыс беруді 2017 жылдың соңына дейін өтетіндігін жариялады. Reuters ағылшын ақпарат агенттігінің хабарлауы бойынша, патшайым өз сөзінде былай деген екен:

Менің үкіметім Біріккен Патшалық пен Еуропалық одақ арасындағы қарым-қатынас жайлы жаңа талқылау өткізеді

Түпнұсқасы  (ағыл.)  

My government will renegotiate the United Kingdom’s relationship with the European Union and pursue reform of the European Union for the benefit of all member states.

— II Елизабет

Қазақстан және Ұлыбритания

Н.Ә.Назарбаев және Елизабет патшайым. 4 қараша 2015

Қазақстан мен Ұлыбритания арасындағы дипломатиялық қатынастар 1992 жылдың 19 қаңтарында орнады.

1991-2014 жылдар аралығындағы кезеңде: 1991, 1992, 1994, 1997, 2000, 2006, 2012 және 2013 жылдары Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың Ұлыбританияға сегіз сапары жасалды. Соның ішінде атап айтатын болсақ:

II Елизабет Қазақстан Президенті Н.Назарбевпен 1991 жылдың қазан айы мен 1994 жылдың 22 наурызында кездесті. Келесі кездесуі — 2002 жылдың 15 қарашасында Букингем сарайында болды. Осы кездесуде Елизабет ханшайым Елбасына ядролық қарудан бастарту жолындағы қызметі үшін «Әулие Михаил мен Әулие Георгийдің Орденінің Үлкен Крестімен» (ағылш. The Most Distinguished Order of St. Michael and St. George) марапаттады.

2012 жылдың 27 шілде айынла Ұлыбританияда басталған XXX жазғы Олимпиада ойындарының қарсаңында Елбасы патшайыммен кездесті.

Патшайымнан бөлек, оның балалары Анна ханшайым мен Чарльз ханзада, сәйкесінше 1993 жылдың шілде айы мен 1996 жылдың қараша айында Қазақстанда болып қайтты

Сонымен қатар, Елбасы әрқашан патшайымды айтулы оқиғалармен (туған күні, үйлену тойы т.с.с) құттықтап отырады. Атап айтқанда, 2011 жылдың 29 сәуірінде Елбасы — Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев II Елизабетны туған күнімен және Ульям ханзаданың үйлену тойымен құттықтады

2015 жылдың 20 сәуірінде Қазақстан Республикасының Ұлыбританиядағы Елшісі Ержан Қазыханов Н.Ә. Назарбаевтың сәлемін жеткізе отырып, сенім грамотасын тапсырды. Рәсім барысында Қазақстан Елшісі екіжақты саяси, экономикалық, білім беру және мәдени қарым-қатынастардың дамуының жоғары қарқынын атап өтті. Өз кезегінде, Патшайым ІІ Елизабет екі ел арасындағы байланыстарды нығайтудың және кеңейтудің маңыздылығына тоқталды.

Назарбаев 2015 жылдың 3 және 4 қараша аралығында болған Ұлыбританиядағы ресми іс-сапарының барысында Елизабет патшайыммен кездесті. Кездесу барысында Нұрсұлтан Назарбаев іс-сапардың қортындыларымен және өзінің іс-сапардан алған әсерімен бөлісті. ІІ Елизабет патшайым да өз сөзінде Нұрсұлтан Назарбаевтың Лондонға ресми сапарының қорытындыларына жоғары баға беріп, оның нәтижелері екі ел арасындағы достық қарым-қатынастарды одан әрі нығайтуға және Қазақстан мен Біріккен Корольдік халықтарының өркендеуіне қызмет ететініне сенім білдірді.

Елизабет патшайымның хатын алған Қазақстандық оқушы

Рождество мейрамына қарсы бір қызық оқиға орын алды: Қазақстанның Павлодар қалысының тоғызыншы сынып оқушысы тікелей Букингем сарайынан хат алды. София есімді бүлдіршін қыз бала ағылшын тілін меңгеріп, Ұлыбритания тарихымен қызығады, сондай-ақ II Елизабеттің жанкүйері. Бұл жайлы София бір парақ дәптер қағазға жазып, Лондонға ешбір мекенжай көрсетпей жіберген екен, алайда хат Букингем сарайының канцелериясына түсіп, II Елизабет патшайымның тікелей қолына барған екен. Жақында Қазақстанға Жоғары Мәртебелінің канцелериясынан Букингем сарайының штемпельі басылған хат келіп түсті. Хатта Елизабет патшайымның хатпен тікелей өзі танысқандығы және Софияның Ұлыбританияға деген қызығушылығының патшайымға оң әсер қалдырғандығы жайлы жазылған. Сонымен қатар хаттың ішіне патшайым Букингем сарайының көркем суреттерін қосы жіберіпті. Осы оқиғадан кейінгі жас Софияның арманы — Ұлыбритания елордасында болып қайту.

Қызықты мәліметтер

1. Патшайымды Лилибет деп атаған

Отбасының төңірегінде кішкентай ғана тақ мұрагері Лилибет деген лақап атқа ие болған, себебі ол өзінің толық есімін көп уақытқа шейін дұрыс айта алмайтын. VI Джордж жиі өзінің қыздары жайлы «Лилибет – менің мақтанышым, ал Маргарет – қуанышым» деп айтатын.

2. Патшайым өзінің он жасында бүкіл Ұлыбританияның және оның иеліктерінің патшайымы болуға мұрагер атанды

Елизабеттің өмірінің алғашқы жылдары Виндзор әулетінің көпетеген ұрпақтарының бірі ғана болды, сондықтан билік құратындай ешқандай болжам болмады. Алайда оның ағасы VIII Эдуард ажырасқан әйелге үйлену мақсатында тақтан бас тарқандықтан (себебі, англикан шіркеуінің басшысы ретінде патшаға бұндай некеге тұру тиым салынған еді), билік VI Джорджқа өтті, ал бұл келешекте монархия билігінің ауыртпалықтары Елизабеттің қолында болатынын дәлелдеді.

3. Екінші дүниежүзілік соғыс жылдары механик болып қызмет істеді

Өз елінің азаматтарының рухын көтеру мақсатында Елизабет патшайым ақсүейктік танытпай 1945 жылдары кіші офицер Елизабет Александра Мария Виндзор резервтік батальонда механик және жүргізуші болып қызмет атқарады. Сондақтан да, осындай әжелері бар Уильям мен Гарри ханзада әскери борышын өтеуден бас тартуы ұят нәрсе болар еді.

4. Патшайым өзінің немере ағасына тұрмысқа шыққан

Елизабет грек ханзадасы — Филиппен заңды некеге отырған. Филипп ханзада Елизабетке төрт атадан қосылған немере ағасы еді, олардың ортақ үш аталы арғы аталары Виктория патшайым мен Альберт ханзада болып табылады, олар өз кезегінде бір-біріне немере бөле болған.

5. Ол Кенияда сапарда жүргенде патшайым атанды

1952 жылдың 6 ақпан айында, ханшайымның Кениядағы сапары кезінде оған әкесінің өлімі жайлы қайғылы хабар келеді. Бұл мезетте Ұлыбританияның жаңа патшайымы ағаш үстінде, яғни інжір ағашының кронасын назарлауда еді.

6. Патшайымның басты қызығушылығы — жылқы және иттер

Қысқа аяқты жирен түсті вельш корги тұқымды иттер британ монархиясының төрт аяқты символына айналды. Сонымен қатар патшайымның ең әсерлі әуесқойлығы — салт атта серуендеу. Ол өзінің сексеннен асқан жасында атта жақсы отырып, өзін жайлы сезінеді.

7. Бұл кісінің басты қасиеті — сабырлық пен табандылық

Патшайымның туған күніне орай жыл сайын Британияда салтанатты қарауылды тарату (ағылш. Trooping of Colour) жүргізіледі. 1981 жылы бір қаскүнем патшайым мінген аттың қасына алты оқсыз ату жасады, алайда патшайым жиналған қауымның алдында сабырлық сақтап аттың үстінде өзін мінсіз ұстап, ат үстінде өзіне арналған «от шашуды» қабылдап тұрды. Осыдан бір жылдан кейін тағы ды бір британдық қаскүнем сарай күзетшілерінен және дабылдамадан тығылып сарай ішіне өтіп кетеді. Бұл қаскүнемді көрген патшайым табандылық танытып сақшы қызметкерлері келгенше алдандырып сөзге тартқан екен.

8. Патшайым қауым алдында ернін бояйды

Барлығына ағылшын этикетінің қатал екендігі мәлім, алайда патшайым өзіне кейбір жеңілдіктер жасап алады. Ағылшын папарацци қызметкерлері патшайымның жиналған қауым алдында, жиынды іс-шараларда өзінің макияжын жөндеу үстінде бірнеше рет ұстап алған.

Осы жайлы халықаралық саясатта күлкілі оқиға бар. АҚШ президенті Джордж Буштың әйелі жиналған қауым алдында ернін бояғаны үшін айтып таққан кезде, Лора Буш жай ғана

Елизабет патшайымнан сұраңыздар. Ол өзі мұның ешқандай ерсілігі жоқ екендігін айтқан

9. Ол өзінің баласының бақыты үшін этикеттен бас тартты

Бірнеше онжылдықтарға созылған Уэльстік Чарльз бен үйленген Камила Паркер-Боулздың махаббаты патшайымның алдында тосқауыл болды, сондай-ақ қоғам алдында көптеген жанжалдарға алып келді. Бұл жағдай қоғамның монархияға деген көз-қарастарын өзгертті. Алайда, соңында Елизабет барлық патшайым алдындағы этикеттерді ысырап тастап ұлының екінші некесіне өз ақ батасын береді.

10. Патшайым немерелерімен әлеуметтік желілер арқылы тілдеседі

Өзінің ұлғайған жасына қарамастан, Екінші Елизабет − техникалық тұрғыдан көзі ашық, «әлемнен тыс қамаған» әже. Facebook парақшасындағы жаңа мәліметтер мен Туиттердегі жаңа хабарламаларды пресс-хатшылар мен пиар-менеджерлердің қызметі деп ысырап тастауға болғанымен, патшайым немерелерімен әлеуметтік желі арқылы өзі теріп, тілдесіп отырады. Патшайымның хатшылары оның немерелерімен СМС арқылы тілдесетіндігін де жасырмайды.

Патшайымның құрметіне жасалған мәдени естеліктер

Мәдениетте

ІІ Елизабет жайлы фильмдер

• 2004 жылы жарыққа — «Черчилль соғысқа аттанады!» атты кинотуынды шығады. Бұл фильмде Елизабеттің рөлін Нив Кэмпбелл сомдайды.
• 2006 жылы «Патшайым» атты өмірбаяндық фильм жарыққа шығады. Патшайымның рөлін Хелен Миррен атты Ұлыбританиялық актриса сомдайды. BAFTA сыйлығының «Үздік фильм» санатындағы лауреаты болып табылады. Басты рөлді сомадаған актриса — Хелен Миррен бұл фильм үшін «Оскар», «Алтын глобус», BAFTA сыйлықтарының, сондай-ақ Венеция кинофестивалінде Вольпи кубогының иесі атанды.
• 2009 жылы британиялық телевидениенің 4-канлы (Channel 4) «Патшайым» («The Queen», режиссёрлері Эдмунд Култхард, Патрик Римс) атты 5 сериялы көркем мини-сериал түсірді. Патшайымды әр кезеңде 5 актриса сомдап шықты: Эмилия Фокс, Саманта Бонд, Сьюзан Джеймсон, Барбара Флинн, Диана Куик.
• 2012 жылдың 27 шілдесінде өткен Лондандағы Жазғы Олимпиада ойындарының ашылу салтанаты Джеймс Бондтың (Дэниел Крэйг) және Патшайымның (камео) қатысуымен түсірілген бейнебаянмен басталды. Бейнебаянның соңында олар тікұшақтан парашютпен Олимпиада стадионының аренасына секіреді.

Сәулет өнерінде

• Патшайымның құрметіне Сингапурдағы эспаланаданың тұсында орналасқан Елизабет Аллеясы аталған.
• Лондонның символына айналған әйгілі Биг-Бен II Елизабет мен оның билік құру мерейтойына орай 2012 жылдың қыркүйек айынан бастап ресми түрде «Елизабет мұнарасы» деп аталады.
• Сондай-ақ патшайымның құрметіне 1991 жылы Дафордтағы II Елизабеттің көпірі салынды.
• 2013 жылдың 1 тамызында Лондонда II Елизабеттің Олимпиадалық саябағы ашылды.

Өмірлік ескерткіштер

• Өмірлік ескерткіштер
• 
  Оттавада II Елизабет құрметіне тұрғызылған мүсін. Парлэмент-Хилл, Канада
• 
  2005 жылы бой көтерген Регинадағы мүсін
• 
  Үлкен Виндзор саябағында тұрғызылған мүсін

Өсімдіктану саласында

II Елизабеттің құрметіне раушан гүлінің жаңа сортын — Rosa 'Queen Elizabeth' атаған.

Мәнеттер мен филателияларда

• Мәнеттер және пошта маркалары
• 
  Канадалық маркада, 1953 жыл
• 
  Патшайымның тәж кигізу жорасына орай жасалған аустралиялық марка
• 
  Солтүстік Ирландия маркасында, 1958 жыл
• 
  1953 жылғы мәнтетте
• 
  1961 жылғы мәнетте

Фотосуреттер

• 
  Елизабет патшайым жұбайы — Эдинбург герцогі Филиппен бірге, 1953 жылдың маусым айы.
• 
  Елизабет ханшайым АҚШ президенті Ричард Никсон мен әйелі — Пэт Никсонмен бірге, 1970.
• 
  II Елизабет АҚШ президенті Джордж Бушпен бірге
• 
  Елизабет патшайым ат үстінде, 1986.
• 
  II Елизабет мен Филипп британдық әйежайда.
• 
  Елизабет және Филипп, 1992 жылдың қараша айы.
• 
  II Елизабет мен Филипптің Германия президенті Рихард фон Вайцзеккермен кездесуі, 1992.
• 
  Патшайым және Барак пен Мишель Обама.

Сыртқы сілтемелер

	II Елизабет Ортаққорда?
	II Елизабет Уикихабарда?

• Патшайым отбасының ресми сайты

Қолданылған әдебиеттер

• «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9
• Jennie Bond (2006). Elizabeth: Eighty Glorious Years. London: Carlton Publishing Group. ISBN 1-84442-260-7
• Bousfield, Arthur; Toffoli, Gary (2002). Fifty Years the Queen. Toronto: Dundurn Press. ISBN 1-55002-360-8
• Sarah Bradford (2012). Queen Elizabeth II: Her Life in Our Times. London: Penguin. ISBN 978-0-670-91911-6
• Gyles Brandreth (2004). Philip and Elizabeth: Portrait of a Marriage. London: Century. ISBN 0-7126-6103-4
• Asa Briggs (1995). The History of Broadcasting in the United Kingdom: Volume 4. Oxford: Oxford University Press. ISBN 0-19-212967-8
• John Campbell (2003). Margaret Thatcher: The Iron Lady. London: Jonathan Cape. ISBN 0-224-06156-9
• Marion Crawford (1950). The Little Princesses. London: Cassell & Co.
• Hardman, Robert (2011). Our Queen. London: Hutchinson. ISBN 978-0-09-193689-1
• Tim Heald (2007). Princess Margaret: A Life Unravelled. London: Weidenfeld & Nicolson. ISBN 978-0-297-84820-2
• Hoey, Brian (2002). Her Majesty: Fifty Regal Years. London: HarperCollins. ISBN 0-00-653136-9
• Robert Lacey (2002). Royal: Her Majesty Queen Elizabeth II. London: Little, Brown. ISBN 0-316-85940-0
• Harold Macmillan (1972). Pointing The Way 1959–1961 London: Macmillan. ISBN 0-333-12411-1
• Andrew Marr (2011). The Diamond Queen: Elizabeth II and Her People. London: Macmillan. ISBN 978-0-230-74852-1
• Andrew Neil (1996). Full Disclosure. London: Macmillan. ISBN 0-333-64682-7
• Harold Nicolson (1952). King George the Fifth: His Life and Reign. London: Constable & Co.
• Jonathan Petropoulos (2006). Royals and the Reich: the princes von Hessen in Nazi Germany. New York: Oxford University Press. ISBN 0-19-516133-5
• Ben Pimlott (2001). The Queen: Elizabeth II and the Monarchy. London: HarperCollins. ISBN 0-00-255494-1
• Andrew Roberts; Edited by Antonia Fraser (2000). The House of Windsor. London: Cassell & Co. ISBN 0-304-35406-6
• William Shawcross (2002). Queen and Country. Toronto: McClelland & Stewart. ISBN 0-7710-8056-5
• Margaret Thatcher (1993). The Downing Street Years. London: HarperCollins. ISBN 0-00-255049-0
• Pierre Trudeau (1993). Memoirs. Toronto: McClelland & Stewart. ISBN 0-7710-8588-5
• Woodrow Wyatt Edited by Sarah Curtis (1999). The Journals of Woodrow Wyatt: Volume II. London: Macmillan. ISBN 0-333-77405-1