Guðbrandsbiblía

Guðbrandsbiblía er fyrsta heildarútgáfa Biblíunnar á íslensku, prentuð á Hólum í Hjaltadal og kennd við Guðbrand Þorláksson biskup þar. Útgáfuár samkvæmt titilblaði er 1584, prentuð voru 500 eintök og tók það tvö ár. Upprunalegt eintak af Guðbrandsbiblíu er til sýnis í Þjóðminjasafni Íslands. Hún var endurprentuð á sama prentverki árin 1644 og 1728.

Undirbúningur

Við undirbúning útgáfunnar notaði Guðbrandur eldri þýðingar eins og hægt var. Hann tók Nýja testamenti Odds Gottskálkssonar (1540) upp nálega óbreytt. Hvað Gamla testamentið snerti notaði hann þýðingar Gissurar Einarssonar á Orðskviðunum og Síraksbók, og e.t.v. Samúelsbókunum. Þá notaði hann þýðingar Odds Gottskálkssonar á Davíðssálmum og líklega Spámannabókunum og Makkabeabókunum. E.t.v. hefur hann haft aðgang að fleiri þýðingum. Annað þýddi Guðbrandur sjálfur, eða fékk menn til þess. Þá samræmdi hann textann og færði málfar til betri vegar, því að hann var málvöndunarmaður.

Vorið 1579 er undirbúningur útgáfunnar hafinn. Í apríl það ár gaf Friðrik 2. Danakonungur út tvö bréf, þar sem Guðbrandur fékk leyfi til að láta prenta Biblíuna. Einnig voru allar sóknarkirkjur á Íslandi skyldaðar til að kaupa eintak, og leggja fyrst fram einn dal til undirbúnings. Þar með var fjárhagslegur grundvöllur lagður.

Auka þurfti útbúnað prentverksins, auk þess sem Guðbrandur aflaði myndamóta frá útlöndum. Sumt bókarskrautið skar hann út sjálfur ásamt Grími Eiríkssyni í Viðvík. Sagt var að 7 menn hefðu prentað bókina á tveimur árum, og hefur prentunin líklega hafist 1582. Talið er að tvær pressur hafi verið notaðar til þess að flýta prentuninni. Yfir verkinu var Jón Jónsson prentari frá Breiðabólstað í Vesturhópi, og meðal aðstoðarmanna hans var Guðmundur Erlendsson, síðar prestur á Felli í Sléttuhlíð.

Prentun

Aftast í bókinni segir að prentun hennar hafi verið lokið 6. júní 1584. Biblían var öll prentuð í svörtum lit, nema hluti titilsíðu í rauðu. Brotið var stórt (folio) og blaðsíður 1242. Bókin var skreytt um 30 myndum sem var nýjung í íslenskri bókagerð. Upplagið var 500 eintök. Útlendur bókbindari, Jurin að nafni, var fenginn til að binda helming upplagsins, 120 eintök voru send til bands í Kaupmannahöfn, en afgangurinn bundinn af íslenskum manni, Jóni Arngrímssyni, sem lært hafði handverkið af Jurin. Var bandið hið vandaðasta, oftast með spennslum og doppum til skrauts. Nokkur eintök voru í sérstöku skrautbandi, sem skipt var í tvö bindi.

Guðbrandsbiblía mun ekki hafa farið að koma úr bandi fyrr en árið 1585. Hún var dýr, hvert eintak kostaði 8-12 ríkisdali eftir því hve mikið var lagt í bandið. Þetta voru tvö til þrjú kýrverð, eða rausnarleg mánaðarlaun á nútímamælikvarða. Biskup gaf 20 fátækum kirkjum í Hólastifti Biblíur, og eru slík eintök enn til með áritun hans.

Ef raðað er eftir þjóðtungum, er Guðbrandsbiblía 17. heildarútgáfa Biblíunnar í heiminum. Guðbrandsbiblía er talin gersemi íslenskrar bókagerðar, vegna handverks og frágangs, og um leið einhver mesti skerfur til íslenskrar menningarsögu fyrr og síðar. Útgáfa hennar var ómetanleg til að festa íslenska tungu í sessi í starfi íslensku kirkjunnar eftir siðaskiptin, og hamla þannig gegn dönskum áhrifum, sem þá fóru mjög vaxandi.

Guðbrandsbiblía hefur tvisvar verið ljósprentuð sem næst í upprunalegri mynd. Lithoprent sá um fyrri útgáfuna árið 1956, og var upplagið 500 eintök. Bókaútgáfan Lögberg gaf bókina út aftur árið 1984, þegar minnst var 400 ára afmælis Guðbrandsbiblíu, og var upplagið 400 eintök.

Heimild

Magnús Már Lárusson: Formáli að ljósprentun Guðbrandsbiblíu 1956.
Sigurður Ægisson: Grein í Morgunblaðinu 27. ágúst 2006.
Oskar Bandle: Die Sprache der Guðbrandsbiblía. Orthographie und Laute. Formen. Filolog. doktorsritgerð à Zürich. Kaupmannahöfn 1956 (Bibliotheca Arnamagnæana XVII).

Tenglar

https://biblian.is/gudbrandsbiblia/
Guðbrandsbiblía, grein í Morgunblaðinu eftir Sigurð Ægisson 27. ágúst 2006
Guðbrandsbiblía - áhrif hennar á trú og menningu Íslendinga; grein í Morgunblaðinu 1984^{[óvirkur tengill]}
Lykilgripur á Þjóðminjasafninu Geymt 1 mars 2013 í Wayback Machine
Bókasafnið, tímarit 24. árg., Kristín Bragadóttir - Tréskurðarmyndir til bókaskreytinga Geymt 7 júlí 2007 í Wayback Machine, um myndskreytingar í Guðbrandsbiblíu
„Hver var fyrsti prentarinn á Íslandi?“. Vísindavefurinn.