Սրբություն (քրիստոնեություն)

Սրբություն, քրիստոնեության հիմնարար գաղափարներից մեկը։ Ըստ քրիստոնեության «սրբությունը» բնորոշ է Աստծուն, սերվում, գոյանում է Նրանից, արդյունք է Աստծո ներկայության կամ Աստվածային շնորհի։ «Սրբությունը» որպես վիճակ հակադրվում է «երկրայինին», «մեղավորին»։ Լայն իմաստով «սուրբ», «սրբազան» է բնորոշվում նաև բարձրագույն բարոյական մաքրության և վեհանձնության վիճակը մարդկային գործողություններում կամ մտքերում, այսպես՝ «սուրբ նպատակ», «սուրբ ճշմարտության», «սուրբ գործ», «սրբազան եղբայրություն», «սրբազան պարտք» և այլն։

Սրբության սահմանումը

Հայկազեան բառարանը «սուրբ» բառը բացատրում է. Մաքուր, անարատ, յստակ, նուիրական, աստուածային, սրբազան, աստուածարեալ, վեհ, վսեմ, արգոյ, ընտրեալ, ողջախոհ, պարկեշտ, նազելի, արդար, անմեղ և երանեալ։

«Սուրբ գրոց բառարանը» սուրբեր եզրի տակ ունի բարեպաշտ անձնիք, սիրելիք Աստուծոյ թէ երկրի վրայ և թէ յերկինս։ «Քրիստոնյա Հայաստան» հանրագիտարանը սուրբ բառի տակ հետևյալ բացատրությունն է տալիս՝ «եկեղեցու կողմից սրբացված անձ»։ Սուրբը կատարյալ քրիստոնյային հատուկ անբասիր կյանքով, վարքով ապրած, ապաշխարությամբ մեղքից ազատագրված, արդարացված ու հավատով փրկված, առաքինություններով հատկանշված, Սուրբ Հոգու շնորհն ընդունած, Աստծո ներգործությունն իր մեջ կենդանի պահած և նրա հետ մշտապես հաղորդության մեջ եղած մարդն է։ Իսկ Սուրբեր Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու արտահայտության տակ ունի« եկեղեցու կողմից սուրբ ճանաչված անձինք՝ մարգարեներ, առաքյալներ, մարտիրոսներ, քարոզիչներ, վկաներ, ճգնավորներ, նահատակներ, աստվածաբաններ, եկեղեցու հայրեր և առհասարակ Սուրբ Հոգով մկրտված սրբակյաց հավատացյալներ, որ անվանվում են նաև Աստծո ժողովուրդ, Աստծո բանակ, Հիսուս Քրիստոսի զինվորներ և այլն։

Սրբության ըմբռնումը Աստվածաշնչում

Աստծու և երկնային էակներին վերապահված «սուրբ» եզրը քրիստոնեական առաջին դարերի գրականաության մեջ տրվում է նաև երկրային արարածներին՝ շնորհիվ Պողոս առաքյալի։

Ս. Գրքում սուրբ մակդիրը տրված է Ս. Գրերին (Հռոմ. 1:2), քրիստոնեական կոչմանը (Բ Տիմ. 1:9), հավատքին (Հուդա 1:20), պատարագին (Հռոմ. 12:1), մարգարեներին (Ղուկ. 1:70), Հովհ. Մկրտչին (Մրկ. 6:20), նախաքրիստոնեական սրբերին (Մտթ. 27:52), քրիստոնյաներին (Եբր. 3:1), քրիստոնյա մանուկներին (Ա Կորնթ. 7:14), Քրիստոսին (Գործք 4:27և 4:30), հրեշտակներին (Մրկ. 8:38), և Աստծուն (Հովհ. 17:11), Երուսաղեմի քրիստոնյա համայնքի անդամներին (Գործք. 9:13, Հռոմ. 8:27, Ա Կորնթ. 6:1):

Առաքելական շրջանում և II դ. բոլոր քրիստոնյաները սուրբ բառով էին բնորոշվում, քանզի քրիստոնեական երկրի վրա էին ապրում, բայց երկնքին էին պատկանում։ Ահա, թե ինչու առաջին դարերի բոլոր քրիստոնյաները մահը քաջությամբ և սաղմոսներով էին ընդունում՝ որպես երկնային հավիտենական կյանքի կամուրջ։ Ինչպես սաղմոսերգուն է ասում. Սուրբ սիրտ հաստատիր իմ մեջ Աստված և արդար հոգի նորոգիր իմ որովայնում (Սաղ. 50։12)։ Այստեղից կարելի է եզրակացնել, որ սրբությունը մարդկային կյանք ևս կարող է թափանցել։ Ինչպես ամեն մարդ ենթակա է մեղքի սայթաքումներին, այնպես էլ սրբացման լուսապսակին։ Եթե անգամ սրբությունը դիտում ենք մեզանից արտաքին մի բան, այնուամենայնիվ կապված ենք նրա հետ։

Սրբության ըմբռնման և մեկնաբանման մեջ ժամանակագրական և պատմական բաժանումներ գոյություն չունեն, քանի որ սրբությունը հոգևոր վիճակ է։ Gedosh (եբր. սուրբ) և նույն արմատ ունեցող բառեր Հին կտակարանում գործածվել են շուրջ 650 անգամ։ Նոր կտակարանում Հոգեգալուստից հետո սուրբ բառը առավել գործածական է դառնում։

Զանց առնելով հինկտակարանյան ըմբռնումները՝ հարկավոր է ուշադրություն դարձնել մարդկանց սուրբ մակդիրով որակելու նորկտակարանյան և հատկապես Պողոս Առաքյալի մոտ հանդիպող հատվածների վրա։

Կողոսացիներին, փիլիպեցիներին ուղղված նամակի, ինչպես նաև կորնթացիներին ուղղված երկրորդ նամակի հենց սկզբում՝ ողջույնի հատվածում, հասկացվում է, որ առաքյալը, սրբեր ասելով, նկատի ունի հենց Եկեղեցու անդամներին (Բ. Կորնթ. 1։1, Փիլ. 1.1, Կող. 1։2)։

Հին և Նոր կտակարաններից հետո նախնական Եկեղեցու սրբության ըմբռնումը բանաձևված ենք տեսնում Didachei-ի՝ Ուսուցումն Երկոտասան Առաքելոց, Բառնաբասի Նամակի, Կղեմեսի Բ թղթի և առաքելական դարաշրջանի այլ գրությունների մեջ։

Սրբերի մեծարանքը քրիստոնեության մեջ

Սրբերի մեծարանքը արևմտյան եկեղեցիների մեջ պաշտոնապես վավերացված է Նիկիայի 787 թ. II ժողովով, ինչը փաստում է, որ միայն Քրիստոս կարող է պաշտվել, իսկ սրբերը՝ միայն մեծարվել։ Արևելյան ուղղափառ եկեղեցիների մոտ սրբերի պաշտամունքը եկեղեցու պատմության և ավանդության մաս է կազմում (Հույն ուղղափառ եկեղեցու մեջ սրբերը Աստծո բարեկամներ են համարվում)։

Եվսեբիոս Կեսարացին, Որոգինեսը, Իգնատիոս Անտիոքացին և այլ քրիստոնեական հեղինակներ առատ տեղեկություններ են հաղորդում հալածանքների, նահատակությունների և սրբերի պաշտամունքի մասին։ Հռոմեական բիրտ ու անհանդուրժող քաղաքականությանը քրիստոնյաները պատասխանեցին նահատակների հերոսացումով և բարեպաշտությամբ։ Տերտուղիանոսի բառերով՝ Մարտիրոսների արյունը դարձավ Եկեղեցու սերմը։ Քրիստոսից հետո Եկեղեցու առաջին մարտիրոսը Ստեփանոս Նախասարկավագն է համարվում (Գործք 6։5)։ Մարտիրոս նշանակում է վկա, վկա քրիստոնեական ճշմարտության, որի նկատմամբ հարգանքը միայն հետմահու չէր։

Քրիստոնեական մարտիրոսագրության առաջին գրավոր վկայությունը թվագրվում է 155 թ.-ով։ Սկզբում հեթանոս և քրիստոնեական հուղարկավորությունները նույնանման էին։ Սակայն հետզհետե քրիստոնեական թաղումների կերպը երկու առանձնահատկություններով բնորոշվեց՝

1. Մահացածի ծննդյան թվականի փոխարեն մահվան թվականը սկսվեց հիշատակվել` որպես երկնքում նրա նոր ծննդյան և Քրիստոսի հետ միավորման դեպք։
2. Մարտիրոսների հուղարկավորության ժամանակ և նրանց տարելիցին սկսեցին մասնակցել ոչ միայն անմիջական հարազատները, այլ նաև ամբողջ համայնքը` Եկեղեցին։

Սրբութեան կատեգորիաներ

Իսկ երկյուղածությունն ու հարգանքը նրանց մասունքների նկատմամբ ավելի մեծացավ՝ ավանդույթ դարձավ մասունքների բաշխումն ու շրջագայությունը. դրանք սկսեցին զետեղվել Ս. պատարագի խորանի վրա, իսկ III դ. դրանք արդեն շոշափելի փաստեր էին՝ սրբերի բարեխոսության աճող հարգանքի։ Սրբերի մասունքները սկսեցին բաշխել մինչև անգամ ամենահեռավոր եկեղեցիները։ Հալածանքի դադարմանը զուգահեռ՝ Եկեղեցին սկսեց իր սրբերը փնտրել վանականների և առանձնակյացների մոտ։ Սրբության հասկացողության մեջ նոր երանգ ավելացավ կուսակրոնության որդեգրումով։ Վանական և անապատական սրբությունը ցոլացումը դարձավ ավետարանական աղքատության պատգամի (Մտթ. 10։9-10)։

Նահատակներ

Նահատակությունը Աստծո զոհագործում է։ Քրիստոսի անվան համար այդ գերագույն զոհաբերությունը վկային ժառանգորդ է դարձնում հավիտենական կյանքի։ Ամեն նահատակ սուրբ էր նորակազմ Եկեղեցու համար և բարեխոս՝ ապրողների համար։ Առաջին դարերի Եկեղեցու կյանքի մեջ, նահատակությանը զուգահեռ, գտնուն ենք խոստովանությունը։ Խոստովանել, նշանակում է հրապարակավ դավանել Քրիստոսին և նրա վարդապետությունը։ Հաճախ նահատակը նաև խոստովանող է, իսկ խոստովանողը միշտ չէ, որ նահատակ է։ Նա սուրբ է և, առանց ձեռնադրության իշխանություն ունենալու, կարող է մեղավորներին թողություն տալ։

III դարից սկսած` քրիստոնյա կոչումը դադարում է սուրբ բառի հոմանիշ լինել և ընկալվում է որպես սրբության կոչված։

Ճգնավորներ

Երբ ճգնությունը դառնում է իսկական քրիստոնյայի տիպար, ճգնավորը ևս ընդունվում է որպես սուրբ, սակայն մարտիրոսներին ոչ հավասար։ Ժամանակի ընթացքում ճգնակեցությունը փոխակերպվեց վանական դպրության։ Վանականները ճանաչվեցին սրբակայաց, սակայն ոչ անպայման սուրբ (Սրբակյաց վանականներից ոմանք էլ անցան տոնելի սրբերի շարքը՝ Գր. Նարեկացի՝ X դ., Հովհան Որոտնեցի՝ XIII դ., Գրիգոր Տաթևացի՝ XIV-XV դդ.)։ Սակայն սրբակայցներն ու սրբերը միայն վանքերի մեջ չէին՝ սրբերը պատկանում են հասարակության ամենատարբեր խավերին։

Սրբության ընկալումը

Սրբերի պաշտամունքն ու նրանց բարեխոսությանը դիմելու կարգը հիշատակվում է արդեն ll դարից։ Այս շրջանում քրիստոնյաների թվի ավելացումով արդեն Եկեղեցին ընկալվում էր ոչ իբրև զուտ սրբերի հաստատություն, այլ իբրև փրկության միջոց, ուր քրիստոնյաները՝ բոլորն անխտիր, սուրբ» չէին ընկալվում, այլ սրբության կոչված, որոնցից առանձնանում էին անհատներ՝ ի դեմս անապատական ճգնավոր հայրերի և վանականների, հայրապետների, իշխանազունների, Աստվածամոր, խոստովանողների, նահատակների, կույսերի, մարտիրոսների, առաքյալների, նախահայրերի և այլն։

III դարից սկսած` քրիստոնյա կոչումը դադարում է սուրբ բառի հոմանիշ լինել և ընկալվում է որպես սրբության կոչված։

Այսուհետ սուրբը Եկեղեցու կողմից սրբացված անձն է։ Սուրբը կատարյալ քրիստոնյային հատուկ անբասիր կյանքով, վարքով ապրած, ապաշխարությամբ մեղքից ազատագրված, արդարացված ու հավատով փրկված, առաքինություններով հատկանշված, Ս. Հոգու շնորհն ընդունած, Աստծո ներգործությունն իր մեջ կենդանի պահած և նրա հետ մշտապես հաղորդության մեջ եղած մարդն է։ Տարբեր եկեղեցիներում սուրբ են հռչակվել նաև այն հոգևորականները, հայրապետները, աշխարհիկները, պետական գործիչները, որոնք իրենց գործունեությամբ նպաստել են քրիստոնեական հավատի պահպանմանն ու տարածմանը, նաև մեծ հետք թողել ազգային կյանքի տարբեր ասպարեզներում։ Որևէ մարդ չի կարող սուրբ կոչվել ըստ մարդկային չափանիշների և կամ ինքն իրեն սուրբ հռչակել։

Սրբությունը և՛ ներանձնական ապրում է, և՛ արտաքին դրսևորում, այսինքն՝ օրինակ մյուսների համար։ Դա առանձնաշնորհում չէ, այլ կոչում և կարելիություն։

Սուրբը հակիրճ սահմանվում է 4 իմաստով.

• Աստվածային մարդիկ,
• Երկնքում բնակվող օրհնյալներ,
• Եկեղեցու կողմից սրբադասված անձինք,
• Արդարացածներ, որոնք հակադրվում են մեղավորներին։

Սրբերի պաշտամունքը

Սրբերի հրապարակային պաշտամունքը քրիստոնեական եկեղեցում սկսվել է II դարից։ Տեղական համայնքները (եկեղեցիները) սրբերի նահատակության տարելիցներին հավաքվել են նրանց գերեզմանների շուրջ և աղոթել, որ վերջիններս իրենց համար բարեխոս լինեն երկնքում։ Հետագայում Եկեղեցին սրբերի շիրիմների վրա, վկայության վայրերում կառուցել է վկայարաններ, մատուռներ, մեծարել մասունքների և նշխարների պաշտամունքով, ուխտագնացություններով, ծիսական արարողություններով և ս. Պատարագի ժամանակ։

Ամեն շրջանի եկեղեցի իր Տոնացույցն ուներ, որտեղ արձանագրված էր յուրաքանչյուր նահատակի տարեդարձի թվականն ու վայրը։ Տոնացույցները նախապես ունեին տեղական եկեղեցիների մարտիրոսների անունները, որոնց վրա հետզհետե ավելացան նոր անուններ, որ հիշատակվում էին մյուս եկեղեցիներում։

Հայոց եկեղեցին էլ ուներ իր Տոնացույցը՝ տոնելի սրբերի իր անուններով, որոնց թվում՝ նաև ոչ հայ քրիստոնեական մարտիրոսներ և նահատակներ։

Սրբերի օրերին հիշատակում ենք նրանց, ովքեր սուրբ են հայտարարված, որովհետև նրանք ապրել են քրիստոնեական սուրբ և մաքրաբարո կյանքով։

Վաղ քրիստոնեական Եկեղեցու պատմությունը վկայում է, որ ll-lll դդ. արդեն, Տերունական տոներից բացի, տոնվում էին նաև հալածանքների հետևանքով իրենց արյամբ Քրիստոսին վկայած նահատակների հիշատակի օրերը։

Մարտիրոսների և նահատակների նկատմամբ հարգանքն ու պաշտամունքն սկզբում արտահայտվում էր նրանով, որ նրանց հիշատակի տոնը կատարվում էր հենց նահատակության օրը, նրանց գերեզմանների մոտ աղոթքով և պատարագներով։ Հատկանշական է, որ նրանց նահատակության օրն ընկալվում էր որպես ծննդյան օր, այս աշխարհից հավիտենական կյանք հաղթական կերպով մուտք գործելու օր։

Վերոհիշյալ իրողությունը հետագայում իր զարգացումն է ապրում, և արդեն նահատակների գերեզմանների վրա վերգետնյա շինություններ են կառուցվում, որոնք սովորաբար փոքր էին և անկարող էին որպես ժողովատեղի գործածվել համայնքի կողմից։ Սրանք մեզանում շատ տարածված մատուռների նախօրինակներն են։ Հետաքրքիր է, որ մեր իրականության մեջ նահատակ և վկա նույնիմաստ բառերի հետ զուգահեռ գործածվել է հունարենից փոխառված մարտիրոս բառը (հուն՝ marturion, որից է նաև՝ մատուռը)։

Հետագա դարերում քրիստոնեկան եկեղեցու ներքին կյանքն ու պաշտամունքը կանոնակարգվում են։ Սահմանվում են պահոց և տոնական օրեր՝ ողջ տարվա կտրվածքով։ Քրիստոսի, Աստվածածնի, Խաչի և Եկեղեցու հիշատակներին նվիրված տոները կոչվում են տերունի, իսկ նահատակների կամ վկաների հիշատակի օրերը՝ սրբոց կամ մարտիրոսաց տոներ։ Այս վերջինների դեպքում համայնական աղոթքից առաջ կարդում էին օրվա սրբի վարքը կամ վկայաբանությունը, սաղմոսներով և օրհներգություններով պատվում նրանց հիշատակը։ Բարեպաշտական այս ոգով տոնախմբումը հավատացյալներին խրախուսում էր իրենց կյանքով ու գործով նմանվել սրբերին, որոնց մեծ մասն իրենց արյամբ Քրիստոսին վկայած նահատակներ էին կամ Քրիստոսի անվան համար անասելի տանջանքներ և չարչարանքներ կրած խոստովանողներ։

Աղբյուրներ

• Նոր Բառգիրք Հայկազեան լեզուի, Երևան, 1981, հ. բ։
• Բառարան Սուրբ Գրոց, Երևան, 1992։
• Քրիստոնյա Հայաստան հանրագիտարան, Երևան, 2002։
• Ա.Դանիելյան, Ո±վ է սուրբը, Սուրբերը և մենք, Նյու-Յորք, 1993։
• Մ. Թաշճյան, Սրբացում, Սուրբերը և մենք, Նյու-Յորք, 1993։
• Վաչէ ծ. վրդ. Իգնատիոսեան, Բարեխօսութիւն սրբոց, Երևան, 1993։
• Ե. վրդ. Տէր-Մինասեանց, Ընդհանուր Եկեղեցու Պատմութիւն, հ. Ա., Ս Էջմիածին, 1908։
• Մ. արք. Օրմանեան, Տեղիք աստուածաբանութեան, Երուսաղէմ, 1985։