Պարոս (կղզի)

Պարոս;
Տեսակ	կղզի
Երկիր	Եվրոպա
Վարչատարածքային միավոր	Paros Municipality?
Վայր	Եգեյան ծով
Տեղադրություն	Էգեյան ծով
Մասն է	Կիկլադներ
Երկարություն	21 կմ
Լայնություն	16 կմ
Մակերես	194,5 կմ²
Բնակչություն	13 715 մարդ (2011)

Պարոս (հուն․՝ Πάρος), հունական կղզի Էգեյան ծովի կենտրոնում։ Կիկլադյան կղզեխմբի կղզիներից մեկն է։ Այն գտնվում է Նաքսոսից արևմուտք, որից բաժանվում է շուրջ 8 կիլոմետր լայնությամբ մի նեղուցով։ Այն գտնվում է Պիրեյոսից մոտավորապես 150 կիլոմետր հարավ-արևելք^[1]։ Պարոսի շրջանը ընդգրկում է բազմաթիվ անմարդաբնակ կղզիներ՝ ընդհանուր 196,308 կմ² տարածք։ Ամենամոտը Անտիպարոսի շրջանն է, որը գտնվում է դրանից հարավ-արևմուտք։ Հին Հունաստանում կղզու վրա էր գտնվում Պարոս քաղաք-պետությունը։

Պատմականորեն, Պարոսը հայտնի էր իր հիանալի սպիտակ մարմարով։ Այդ պատճառով կա «Պարիան» տերմինը, որը նկարագրում է լավ, բարձրորակ մարմարը կամ ճենապակին^[2]։ Այսօր լքված մարմարի հանքներն կարելի է գտնել կղզում, բայց Պարոսը հիմնականում հայտնի է որպես հանրաճանաչ զբոսաշրջային վայր։

Աշխարհագրություն

Կղզին կլոր, տանձաձև է, որը ձևավորվել է մեկ լեռան (724 մ) վրա՝ բոլոր կողմերից հավասարաչափ թեքվելով դեպի ծովափ։ Կղզու մակերևույթը կազմված է մարմարից, թեև գնեյս և թերթաքար են գտնվել մի քանի վայրերում։ Պարոսի արևմուտքում ընկած է նրա փոքր քույր-կղզին՝ Անտիպարոսը։ Իրարից բաժանող նեղուցի ամենանեղ հատվածում հեռավորությունը 2 կմ է։ Մեկ տասնյակից ավելի փոքր կղզիներ շրջապատում են Պարոսը։ Պարոսը ունի բազմաթիվ ծովափեր, այդ թվում` Գոլդեն Բիչ, Լոգարաս, Պիսո Լիվադի, Նաուսա Բեյ, Պարիկիա և Ագիա Իրինի։ Պարոսի և Նաքսոսի միջև եղած նեղուցի մշտական ուժեղ քամին այն դարձնում է բարենպաստ հողմասահք սպորտի զարգացման համար։

Կղզիներ

Գայդուրոնիսի - Խիֆարայից հյուսիս
Պորտես կղզի - Պարոսից արևմուտք
Տիգանի կղզի - Պարոսից հարավ-արևմուտք
Դրիոնիսի - Պարոսից հարավ-արևելք

Պատմություն

Հին ժամանակներ

Ասում են, որ կղզու հնագույն անունները եղել են Պլատիա (կամ Պակտիա), Դեմետրիաս, Ստրոնգիլ (նշանակում է կլոր, կղզու կլոր ձևի պատճառով), Հիրիա, Հիլիզա, Մինոա և Կաբարնիս^[3]։

Պարսկական պատերազմից քիչ առաջ Պարոսը, կարծես, կախվածություն ուներ Նաքսոսից^[4]։ Առաջին հույն-պարսկական պատերազմի (մ.թ.ա. 490) ժամանակ Պարոսը անցավ պարսիկների կողմը և Մարաթոն ուղարկեց տրիրեմ պարսիկներին աջակցելու համար։ Ի պատասխան սրան՝ Աթենքի նավատորմը Միլտիադեսի գլխավորությամբ պաշարեց նրանց մայրաքաղաքը։ Նրանք պահանջում էին 100 տաղանդ տուգանք։ Բայց քաղաքը ուժեղ դիմադրություն ցույց տվեց, և աթենացիները պարտավոր էին ետ նահանջել 26 օրյա պաշարումից հետո։ Պարոսի Դեմետրայի Թեսմոֆորոսի տաճարում էր, որ Միլտիադեսը վիրավորվեց, որից նա մահացավ^[5]։ Գրության միջոցով Ռոսը կարողացավ նույնացնել տաճարի տեղը. այն ընկած է, ինչպես Հերոդոտոսն է ասում, ցածր բլրի վրա քաղաքի սահմանի մոտ։

Պարոսը երկրորդ հուն-պարսկական պատերազմի (մ․թ․ա․ 480-479) ժամանակ անցավ Քսերքսես I-ի կողմը, բայց Արտեմիսիումի ճակատամարտից հետո դադարել է մասնակցել պատերազմին՝ տեսնելով դրա զարգացումները^[6]։ Պարսիկներին իրենց աջակցության համար կղզիաբնակները հետագայում պատժվեցին Աթենքի պատերազմի առաջնորդ Թեմիստոկլեսի կողմից, ով ծանր տուգանք էր նշանակել^[7]։ Ըստ Օլիմպիոդորուսի՝ Աթենական ծովային միության (մ.թ.ա. 477–404) մեջ Պարոսը վճարում էր ամենաբարձր տուրքը՝ տարեկան 30 տաղանդ^[8]։ Սա ենթադրում է, որ Պարոսը Էգեյան ամենահարուստ կղզիներից մեկն էր։ Պարոսի սահմանադրության մասին քիչ բան է հայտնի, բայց մակագրությունները, կարծես, ցույց են տալիս, որ այն մոդելավորվել է աթենական ժողովրդավարության հիման վրա, որտեղ պետության կարևոր որոշումները բուլեն (սենատ) էր կայացնում^[9]։ Մ.թ.ա. 410 թվականին Աթենքի զորավար Թերամենեսը հայտնաբերեց, որ Պարոսը ղեկավարվում է օլիգարխի կողմից։ Նա կործանեց օլիգարխիան և վերականգնեց ժողովրդավարությունը^[10]։ Պարոսը ընդգրկվեց Աթենքի երկրորդ միությունում (մ.թ.ա. 378–355թթ)։ Մ.թ.ա. 357 թվականին Քիոսի հետ միասին խզեց իր կապը Աթենքի հետ։

Ադուլեի գրվածքից հասկացվում է, որ Կիկլադաները, որոնք ենթադրաբար ընդգրկում են Պարոսը, ենթարկվում էին Պտղոմեացիներին՝ հելլենիստական դինաստիան (մ.թ.ա. 305–30), որը ղեկավարում էր Եգիպտոսը։ Այնուհետև Պարոսը դարձավ Հռոմեական կայսրության և հետագայում նաև Բյուզանդական կայսրության մի մասը։

Խաչակրաց արշավանքներ

1204 թվականին չորրորդ խաչակրաց արշավանքի զինվորները գրավեցին Կոստանդնուպոլիսը և տապալեցին Բյուզանդական կայսրությունը։ Թեև մնացած Բյուզանդական պետությունը, որը հայտնի էր որպես Նիկեայի կայսրություն, փրկվեց խաչակիրների հարձակումից և, ի վերջո, վերականգնեց Կոստանդնուպոլիսը (1261 թ.): Պարոսը դարձավ ենթակա Նաքսոսի դքսությանը, որը ֆեոդ էր կազմված տարբեր էգեյան կղզիներից, որտեղ իշխում է վենետիկյան դուքսը՝ որպես խաչակիր պետությունների իրավահաջորդ վասալ։ Գործնականում, այնուամենայնիվ, դքսությունը միշտ Վենետիկի Հանրապետության հաճախորդ պետությունն էր։

Օսմանյան դարաշրջան և անկախություն

1537 թվականին Պարոսը նվաճվեց օսմանյան թուրքերի կողմից և մնաց Օսմանյան կայսրության տիրապետության տակ մինչև Հունաստանի անկախության պատերազմը (1821–1829): 1770–1775 թվականներին ռուս-թուրքական պատերազմի (1768–1774) տարիներին Նաուսան հանդիսանում էր Ռուսաստանի կղզեխմբի ջոկատի հրամանատար Ալեքսեյ Օրլովի նախնիների քաղաքը։ Կոստանդնուպոլսի պայմանագրով (1832) Պարոսը դարձավ նորանկախ Հունաստանի թագավորության մի մասը, առաջին անգամ պարոսցիները ղեկավարվեցին հույների կողմից ավելի քան վեց դարվա դադարից հետո։ Այս ժամանակ, Պարոսը դարձավ ազգայնական շարժման հերոսուհի՝ Մանտո Մավրոգենուսի ծննդավայրը, որը և՛ ֆինանսավորում էր, և՛ պայքարում էր անկախության համար։ Նրա տունը, որը գտնվում է Եկատոնտապիլիանի եկեղեցու մոտ, այսօր պատմական հուշարձան է։

Պարիկիա

Կենտրոնը՝ Պարիկիան, որը գտնվում է կղզու հյուսիս-արևմտյան կողմում գտնվող մի ծոցի վրա, զբաղեցնում է հնագույն մայրաքաղաք Պարոսը։ Պարիկիայի նավահանգիստը Էգեյան կղզիների լաստանավերի և կատամարանների հիմնական հանգույցն է, որտեղ ամեն օր մի քանի նավարկություն տեղի է ունենում Պիրեուսի, Աթենքի նավահանգստի, Հերակլիոնի, Կրետեի մայրաքաղաքի և այլ կղզիների համար, ինչպիսիք են Նաքսոսը, Իոսը, Միկոնոսը և Սանտորինին։

Պարիկիա քաղաքում տները կառուցվում և զարդարված են կիկլադական ավանդական ոճով․ տանիքներ, սպիտակ պատեր և կապույտ ներկած դռներ, պատուհանի շրջանակներ և փակոցներ։ Ստվերավորված շքեղ որթերով և շրջապատված նարնջի և նռան պարտեզներով, տները քաղաքին տալիս են գեղատեսիլ տեսք։ Ծովափնյա ճանապարհի կենտրոնական հատվածի վերևում գտնվում են միջնադարյան դղյակի մնացորդները, որոնք կառուցված են Ապոլլոնին նվիրված հին տաճարի գրեթե ամբողջ մասի մարմարե մնացորդներից։ Բացի այդ, ժամանակակից նավահանգստի մոտակայքում տեսանելի են հին գերեզմանատան մնացորդները, որոնք հայտնաբերվել են վերջերս ոչ հնագիտական պեղումների ժամանակ։

Վերադառնալով նավահանգիստ՝ շուրջ 400 մ Պարիկիայի գլխավոր հրապարակից ձախ գտնվում է քաղաքի գլխավոր եկեղեցին՝ Պանագիա Եկատոնտապիլիանին, որը բառացի նշանակում է «հարյուր դռների եկեղեցի»։ Ասում են, որ այն հիմնադրվել է հռոմեական կայսր Կոստանդիանոս Ա Մեծի մոր՝ Սուրբ Հելենայի կողմից, Սուրբ Երկիր կատարած իր ուխտագնացության ընթացքում։ Կան երկու հարակից մատուռներ։

Պարիկիա քաղաքն ունի փոքր, բայց հետաքրքիր հնագիտական թանգարան, որտեղ տեղակայված են Պարոսի վայրերից հայտնաբերված շատ գտածոներից մի քանիսը։ Լավագույն կտորները, այնուամենայնիվ, Աթենքի Ազգային հնագիտական թանգարանում են։

Այլ բնակավայրեր

Կղզու հյուսիսային կողմում գտնվում է Նաուսայի կամ Ագուսայի ծոցը, որն ապահովում է անվտանգ և ընդարձակ նավահանգիստ։ Հնում այն փակվել էր շղթաներով։ Եվս մեկ լավ նավահանգիստ է Դորիոսի նավահանգիստը, որը գտնվում է կղզու հարավ-արևելքում։ Այստեղ Օսմանյան տիրապետության տարիներին (1537-1832) թուրքական նավատորմը խարիսխ էր գցում Էգեյան ծովում իր ամենամյա նավարկության ժամանակ։

Դրագուլաս, Մարմարա և Ծիպիդոս գյուղերը, որոնք գտնվում են կղզու արևելյան կողմում գտնվող բաց հարթավայրում և հարուստ են հնէաբանական գտածոներով, հավանաբար գրավում են հին քաղաքի տեղանքը։ Նրանք միասին հայտնի են որպես «Քեֆալոսի գյուղեր»` Քեֆալոսի բլուրի անունով։ Այս բլրի գագաթին կանգնած է Ագիոս Անտոնիոսի վանքը (Սբ. Անտոնի)։ Դրա շուրջը գտնվում են միջնադարյան դղյակի ավերակները, որոնք պատկանում էին ուշ միջնադարում Վեների վենետիկյան ազնվական ընտանիքին։ Նրանք գաղտնի, բայց ապարդյուն պաշտպանում էին այն թուրք ծովակալ Բարբարոսայի հարձակումից 1537 թվականին։

Պարոս կղզու մեկ այլ բնակավայր է Լեֆկեսը (Λεύκες): Լեֆկեսը ներքին լեռնային գյուղ է, որը 10 կմ հեռու է Պարիկիայից։ 19-րդ դարի վերջին Լեֆկեսը եղել է Իրիա շրջանի կենտրոնը, որը եղել է Նաքսոս գավառի կազմի մեջ մինչեւ 1912 թվականը։ Շրջանի Իրինա անունը Պարոսի հնագույն անուններից մեկն է։ Լեֆկեսը եղել է Իրիա շրջանի շրջկենտրոնը, որը ներառում էր Անգիրիա կամ Ագերիա, Ալիկի, Աներացիա, Վունիա, Կամարի, Կամպոս, Լանգադա, Մալթես և Մարաթի գյուղերը։ Իրիան դարձավ Լեֆկես համայնքը` «Շրջանների մասին» DNZ/1912 օրենքի համաձայն։ Այդ ժամանակ գյուղին հաջողվեց գրանվել մեծ տնտեսական աճ։ 1970-ականներին շատ բնակիչներ տեղափոխվեցին Աթենք, Մարուսի և Մելիսիա։ Այնուամենայնիվ, վերջին մի քանի տարիներին զբոսաշրջությունը եկամտի նոր աղբյուր էր հանդիսանում տեղացիների համար, ինչը հանգեցրեց տների վերակառուցմանը և կանաչապատմանը։ Վերջին մարդահամարի (2011 թ.) տվյալներով` բնակչությունը կազմում էր 545 մարդ։

Մարմարի հանքեր

Կղզու համար հարստության գլխավոր աղբյուրն էր պարիական մարմարը, որը սպիտակ և կիսաթափանցիկ։ Մարմարը, որը արտահանվում էր մ.թ.ա. 6-րդ դարից և դրանից հետո, օգտագործվել է Պրաքսիտելեսի և հույն այլ մեծ քանդակագործների կողմից։ Այն ձեռք է բերվել ստորգետնյա հանքների միջոցով։ Դրանցից մեկի մուտքի մոտ գտնվում է Պանին և նիմփաներին նվիրված խորաքանդակը։ Մարմարը մշակելու մի քանի փորձեր կատարվել են մեր օրերում, բայց այն չի արտահանվել մեծ քանակությամբ։ Մնացած սպիտակ մարմարի հիմնական մասը այժմ պետական սեփականություն է հանդիսանում և օգտագործվում է միայն հնագիտական հետազոտությունների համար։

Նշանավոր մարդիկ

Հին ժամանակներ

Ագորակրիտուս (մ.թ.ա. 5-րդ դար), քանդակագործ
Արքիլոքոս (մ.թ.ա. 680 - մ.թ.ա. 645), քնարերգու
Սկոպաս (մ.թ.ա. 395–350), քանդակագործ և ճարտարապետ
Թեոկտիստե Լեսբոսցի (9-րդ դար), ճգնավոր սուրբ
Թրասիմեդեսը (մ.թ.ա. 4-րդ դար), քանդակագործ
Թիմարիդաս (մ.թ.ա. 400 - 350), մաթեմատիկոս

Արդի ժամանակներ

Նուրբանու Սուլթան (Սեսիլիա Վենիեր-Բաֆո) (1525–1583) օսմանյան սուլթան Մուրադ III-ի մայրը
Վասիլիս Արգիրոպուլոս (1894–1953) դերասան
Նիկոլաս Մավրոգենես (1738-1790), Վալախիայի իշխան
Աթանասիոս Պարիոս (1721 / 22–1813), աստվածաբան
Մանտո Մավրոգենուս (1796–1848), հերոսուհի Հունաստանի Անկախության պատերազմում
Յաննիս Ռագուսիս (1965–), քաղաքական գործիչ
Յաննիս Պարիոս (1946-), երաժիշտ

Ծանոթագրություններ

↑ «Population & housing census 2001 (incl. area and average elevation)» (PDF) (հունարեն). National Statistical Service of Greece.
↑ «Parian – definition of Parian by the Free Online Dictionary, Thesaurus and Encyclopedia». Thefreedictionary.com. Վերցված է 2009 թ․ մայիսի 6-ին.
↑ Ստեփանոս Բյուզանդացի
↑ Հերոդոտոս, Պատմություն V, էջ 31
↑ Herodotus op.cit. VI.133–136
↑ Herodotus op.cit. VIII.67
↑ Herodotus op.cit. VIII.112
↑ Olympiodorus 88.4
↑ Corpus Inscriptionum Graecarum 2376–2383; Ross, Inscr. med. II.147, 148
↑ Diodorus Siculus XIII.47

[stat01-1] «Population & housing census 2001 (incl. area and average elevation)» (PDF) (հունարեն). National Statistical Service of Greece.

[2] «Parian – definition of Parian by the Free Online Dictionary, Thesaurus and Encyclopedia». Thefreedictionary.com. Վերցված է 2009 թ․ մայիսի 6-ին.

[3] Ստեփանոս Բյուզանդացի

[4] Հերոդոտոս, Պատմություն V, էջ 31

[5] Herodotus op.cit. VI.133–136

[6] Herodotus op.cit. VIII.67

[7] Herodotus op.cit. VIII.112

[8] Olympiodorus 88.4

[9] Corpus Inscriptionum Graecarum 2376–2383; Ross, Inscr. med. II.147, 148

[10] Diodorus Siculus XIII.47

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]