Jump to content

Հան Ֆեյ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Հան Ֆեյ
չինարեն՝ 韓非
Ծնվել էմոտ մ. թ. ա. 280[1][2][3]
ԾննդավայրՀան, Ճոու, Չինական կայսրություն
Մահացել էմ. թ. ա. 233[1][2][3]
Մահվան վայրՑին, Ճոու, Չինական կայսրություն
ՔաղաքացիությունՀան
ԵրկերՀան Ֆեյզի
Մասնագիտությունփիլիսոփա և քաղաքական գործիչ
 Han Fei Վիքիպահեստում

Հան Ֆեյ (մոտ մ. թ. ա. 280[1][2][3], Հան, Ճոու, Չինական կայսրություն - մ. թ. ա. 233[1][2][3], Ցին, Ճոու, Չինական կայսրություն), հնագույն չինական լեգիզմի[4] և Օրենքի դպրոցի (Ֆա-ցզյա) առաջատար իդեալիստ, որը պաշտպանել է բռնապետությունը որպես կառավարման ձև[5]։ Իր գաղափարախոսությունները արտացոլվել են «Հան Ֆեյ-ցզի» տրակտատում և դարձել Չինաստանը միավորող Ցին Շի Հուանդի կայսեր քաղաքական աշխարհայացքի հիմքը[6]։

Կենսագրություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հան թագավորական տան ժառանգ Հան Ֆեյը Լի Սիի հետ միասին սովորել է իրենց ժամանակի առաջատար կոնֆուցիական Սյուն Ցզիի մոտ։ Կա՛մ խոսքի արատի, կա՛մ էլ Հանի թագավորի կողից նրա հայացքների նկատմամբ հետաքրքրության պակասի պատճառով, Հան Ֆեյը սկսել է ստեղծագործել։ Նրա ընթերցողների շարքերում է եղել նաև ապագա թագավոր Ցին Շի Հուանդին[7]։

Երբ Ցին Շի Հուանդին ներխուժել է Հանի թագավորության տարածք, Հանի թագավորը Ֆեյին ուղարկել է կայսրի հետ բանակցությունների։ Չնայած Ցին Շի Հուանդին հմայված էր փիլիսոփայի ուշադրությամբ և ցանկացել է նրան ավելի մոտ պահել իրեն, Լի Սին, վախենալով մրցակցությունից, կարգադրել է ձերբակալել Հան Ֆեյին դավաճանության մեղադրանքով և ստիպել է թույն խմել[7]։

Իր հիմնական աշխատության մեջ՝ «Հան Ֆեյ-ցզի» տրակտատում, որը բաղկացած է 55 գլուխներից, Ֆեյը քննադատել է կոնֆուցիականության դոգմաները[8]։ Նրան զզվեցրել էին պահպանողական կողմնորոշումները։ Վարքի նորմերն ամենևին էլ անփոփոխ չեն, դրանք կախված են տնտեսական հանգամանքներից։ Արգասաբեր տարում բոլորը առատաձեռն ու հյուրընկալ են, իսկ սովի տարում յուրաքանչյուրը մտածում է իր մասին։

Կոնֆուցիոսը սովորեցրել է, որ կառավարչի իշխանական լիազորությունները կանխորոշված են նրա առաքինությամբ։ Ոչ ոք պարտավոր չէ ենթարկվել անարժան կառավարչին։ Այս հարցում Հան Ֆեյը նույնպես շեղվել է իր նախնիներից։ Իշխանությունը չպետք է ձգտի արդարության և առաքինության հաստատմանը։ Կառավարչի բարոյական որակները ոչ մի կերպ չեն արտահայտվում հպատակների՝ իր հրամաններին ենթարկվելու պարտավորության վրա։

Հան Ֆեյը ասել է, որ ըստ աշխարհակարգի նախասկզբնական և չփոփոխված սկզբունքների՝ հպատակները ծառայում են իշխողին, տղան՝ հորը, իսկ կինը՝ ամուսնուն։ Միևնույն ժամանակ կառավարչին ենթարկվելն ավելի կարևոր է, քան ընտանեկան պարտականությունները։

Հասարակության մեջ կարգուկանոնը պահպանվում է օրենքների միջոցով, որոնք թագավորն է որոշում։ Մինչ օրենքի չեղարկումը՝ յուրաքանչյուրը, նաև նույն ինքը թագավորը, պետք է հետևի դրան, անկախ նրանից այդ օրենքը արդարացի է, թե ոչ։

Հան Ֆեյի տեսության առանցքային հասկացությունը «կառավարման տեխնիկան է» (шу)։ Եթե թագավորը չի ցանկանում կորցնել իշխանությունը և դառնալ սեփական հպատակների պատանդը, նա պետք է չվստահի ոչ ոքի։ Թագավորի և հպատակների հետաքրքրությունները համատեղելի չեն։ Պետք է զերծ մնալ մեկ պաշտոնյայի ձեռքում իշխանության ավելորդ կենտրոնացումից։ Եթե պաշտոնյան չի կատարել կամ գերակատարել է թագավորի հրամանը, նա պետք է պատժվի ենթարկվի։

Երբ պետության ներսում խաղաղ և հանգիստ է, թագավորը իրավունք ունի պետության սահմանները ռազմական գործողություններով ընդլայնել։ Ռազմական հզորությունը ձևավորվում է այնտեղ, որտեղ զարգանում է հողագործությունը։ Հենց այդ պատճառով թագավորը պետք է իր հպատակների համար ամենաօգտակար զբաղմունքը համարի գյուղատնտեսությունը։ Մյուս զբաղմունքները, հատկապես գիտությունը, պետք է դադարեցվի։

Չքավորներին ողորմություն տալը անմիտ է և անարդար, նույնքան ինչքան հարուստների եկամուտը վերաբաշխելը աղքատների միջև։ Հան Ֆեյի խոսքերով դա հավասարազոր է ժրաջաններին և ջանասերներին կողոպտելուն՝ ծույլերին և շռայլներին բավարարելու նամար[7]։

Ազդեցություն լեզվի վրա

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Չինարենում գոյություն ունի չենյուն «ձևացնել, թե խաղում է Յուի վրա» (չինարեն՝ 滥竽充数), որը փոխաբերական արտահայտությունը է տգետ մարդուն դիմելու համար, որը մտել է փորձառուների շարքերը։ Սա վերցված է «Հան Ֆեյ-ցզի» տրակտատի «Ներքին դատողությունների առաջին գլխից» (չինարեն՝ 内储说上)։ Ավանդության համաձայն՝ Կռվող թագավորությունների ժամանակաշրջանի Ցի իշխանության Վան Սյուանյը հավաքել է նվագախումբ 300 երաժիշտներից, որը նվագում էր փողային երաժշտական գործիք՝ յու։ Նվագախմբի կազմում է եղել նաև ոմն Նանյգոն, որը նվագել չի կարողացել և միայն ձևացրել է, որ տիրապետում է գործիքին[9]:812[10]:94—96։

Տրակտատի «Հինգ արատները» (չինարեն՝ 五蠹) գլխից է բխում «հետևել կոճղին նապաստակին սպասելու ընթացքում» (չինարեն՝ 守株待兔) չենյուն, որը նշանակում է ոչ մի ջանք չներդնել, բայց հույսը դնել հաջողության վրա, սպասել պատահական օգուտի։ Սրա հիմքում ընկած է Կռվող թագավորությունների ժամանակաշրջանի Սուն թագավորության մի գյուղացու մասին պատմությունը, որը, տեսնելով կոճղին բախվող ճագարին, թողել է իր գյուղատնտեսական գործը և սպասել մեկ այլ նման պատահարի[9]:1257[10]:189—191։

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Большая российская энциклопедия (ռուս.)М.: Большая российская энциклопедия, 2004.
  2. 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Hsiao K., Ames R. T. Encyclopædia Britannica
  3. 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.
  4. Watson, Burton (2003). Han Feizi – Basic Writings. Columbia University Press. էջ 2. ISBN 9780231521321. OCLC 796815905.
  5. 2018 Henrique Schneider. p.1. An Introduction to Hanfei's Political Philosophy: The Way of the Ruler.
  6. Kenneth Winston p. 315. Singapore Journal of Legal Studies [2005] 313–347. The Internal Morality of Chinese Legalism. http://law.nus.edu.sg/sjls/articles/SJLS-2005-313.pdf
  7. 7,0 7,1 7,2 Tae Hyun KIM 2010 p.15, Other Laozi Parallels in the Hanfeizi
  8. Pines, Yuri, "Legalism in Chinese Philosophy", The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Winter 2014 Edition), Edward N. Zalta (ed.),
    • (Goldin 2013)
  9. 9,0 9,1 现代汉语词典 (Сяньдай ханьюй цыдянь). — 5-е изд. (2005). — Пекин: Шану иньшугуань, 2010. — ISBN 9787100043854
  10. 10,0 10,1 Zhang Ciyun Chinese Idioms and Their Stories. — Shanghai Translation Publishing House, 2015. — (Ancient Chinese Wisdom). — ISBN 978-7-5327-6889-9
  • Хань Фэй в Британской энциклопедии
  • Ксензов, П. В. Цитаты из Лао-Цзы в трактате «Хань Фэй-Цзы» и их соотношение с полными версиями «Дао-дэ цзина» // Вестник Московского университета: Сер.13:Востоковедение . — 07/2003 . — N3 . — С.95-102 .
  • Корешкова Ю. О. Отражение культуры государственного управления Древнего Китая в трактате «Хань Фэй-Цзы» // В сборнике: Древо познания и дерево знания. Магистерские исследования Иркутск, 2015. С. 232—241.
  • Burton Watson (1964). Han Fei Tzu: Basic Writings. New York: Columbia University Press. ISBN 978-0-231-08609-7.