Jump to content

Էթնոս

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
(Վերահղված է Էթնիկական խումբից)

Էթնոսը կամ ազգագրական խումբ (հուն․՝ ἔθνος - ժողովուրդ), որոշակի տարածքում ապրող մարդկանց՝ պատմականորեն ձևավորված կայուն համախմբություն, որն օժտված է ընդհանուր, համեմատականորեն կայուն լեզվական, մշակութային ու հոգեկան առանձնահատկություններով, ինչպես նաև սեփական միասնության և նման այլ կազմավորումներից տարբերվելու գիտակցությամբ (ինքնագիտակցությամբ), որը պահպանել է տեղային մշակույթի, լեզվի, սովորույթների որոշ առանձնահատկություններ։ Ազգագրական խումբն առաջանում է պատմական տարբեր պայմանների ազդեցությամբ և կարող է հարատևել (օրինակ, ռուս ժողովրդի կազմում այժմ էլ կան հյուսիսային, միջին և հարավային ազգագրական խմբեր, հայ ժողովրդի կազմում՝ արևմտյան և արևելյան) կամ ձուլվել, անհետանալ մայր ժողովրդի ընդհանրության մեջ (օրինակ, բրիտանցիները՝ Ֆրանսիայում)։

Ծագումնաբանություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հայերենում ազգ բառը փոխառություն է պահլավերեն «azg» ճյուղ բառից, որը ծագում է հնդեվրոպական նախալեզվի azgho «ճյուղ» ձևից[1]։ Հայերենում ազգային պատկանելությունը նշող բառերը կոչվում են ազգական անուններ կամ ազգականական բառեր (հունարեն՝ ἐυνιχόν ὄνομα)[2]:

Պատմական ձևեր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Էթնոսի պատմական ձևերից է ազգը, որը ձևավորվում և վերարտադրվում է տարածքի ընդհանրության, տնտեսական կապերի, լեզվի, մշակույթի, հոգեկերտվածքի հիմքի վրա(որոշ դեպքերում ազգը դիտվում է որպես մարդկանց համախմբություն հանդիսացող յուրահատուկ քաղաքական ուժ, որը միավորվում է հայրենիքի և նրա շահերի պաշտպանությամ ընդհանուր հիմքի վրա)։

Տերմինաբանություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Էթնոսը պատմականորեն ձևավորված բավական կայուն մարդկանց հանրույթ է, որոնք ունեն ընդհանուր պատմական տարածք, ընդհանուր նախնու մասին պատկերացում, ընդհանուր լեզու, մշակույթ, պատմական ընդհանուր ճակատագիր, ընդհանուր էթնիկ «ինքնագիտակցություն», պատմական հիշողություն։ Էթնիկ հանրույթներն իրապես գոյություն ունեցող խմբեր են, որոնք ծագում, գործառնում և փոխազդում են միմյանց հետ և վերջապես մեռնում։ Նման հայեցակարգի համաձայն՝ առաջին էթնոսները համարվում են մարդկության սկզբնական բնութագիրը և ծագել են մարդու ժամանակակից տեսակի երևան գալու հետ նախնադարյան հասարակարգի ժամանակաշրջանում։

Ընդունված է էթնոսները բաժանել երեք տեսակներ։ Ամենավաղ տեսակին վերաբերում են տոհմը և ցեղը՝ բնորոշ նախնադարյան հասարակարգին։ Էթնոսի երկրորդ տեսակը ժողովուրդն է, որը սովորաբար կապվում է ստրկատիրական և ֆեոդալական հասարակարգերի հետ։ Էթնոսի երրորդ տեսակը ազգն է, ծագում է կապիտալիստական հարաբերությունների և տնտեսական կապերի համաշխարհային ինտենսիվացման հետ[3]։

Հնարավոր է ազգագրական խմբի ստորաբաժանում ավելի փոքր խմբերի։ Կարող են ազգագրական խմբերի վերածվել տվյալ ազգի հետ ձուլված, բայց իրենց էթնիկական որոշ գծերը պահպանած ցեղեր կամ այլազգի բնակչության առանձին խմբեր, ինչպես նաև պատմական հանգամանքների բերումով մայր ժողովրդից մեկուսացած որոշ հատվածներ։ Վերջիններս ձեռք են բերում լեզվական, սովորութային, կրոնական կամ զբաղմունքային նոր երանգներ ու առանձնահատկություններ։ Այդպիսի ուրույն ազգագրական խմբեր են, օրինակ, տարբեր վայրերում հաստատված հայկական ֆռանգները, զոկերը, ռուսական կազակները, մալականները և այլն։ Սակայն, ազգագրական խումբը էթնիկական կայուն ամբողջություն չէ։

Իհարկե, էթնոսների նման բաժանումը չի արտացոլում Երկրի վրա գոյություն ունեցող էթնիկ հանրույթների ողջ բազմազանությունը, և չի նշանակում, որ նրանց ձևավորման գործընթացը պարտադիր հասնում է վերջնական փուլին։

Լև Գումիլյովն էթնոսը դիտարկում է որպես աշխարհագրական, բնական, բայց ոչ սոցիալական երևույթ։ Այս հետազոտողի համար էթնոսը մարդկանց այս կամ յան կոլեկտիվն է (դինամիկ համակարգ), որը հակադրում է իրեն բոլոր համանման կոլեկտիվներին («մենք» «ոչ մենք»), որն ունի իր առանձնահատուկ ներքին կառուցվածքը և վարքի յուրօրինակ կարծրատիպը։ Այս կերպ, էթնոսի հատկանիշները նա համարում է հոգեբանական բնութագրեր՝ ինքնագիտակցություն կամ նույնականություն և վարքի ստերոտիպ՝ որպես անհատների միջև հարաբերությունների կարգավորման նորմ։ Վարքի ստերեոտիպերը ձևավորվում են երեխայի մոտ կյանքի առաջին տարիներին, այսինքն՝ էթնոսին պատկանելիությունը բնածին չէ, այլ ձեռք է բերվում սոցիալականացման ընթացքում[4]։

Ըստ Գումիլյովի՝ էթնոսի գոյության մասին վկայող ոչ պարտադիր հատկանիշներ են՝ սոցիալական, հասարակական, տնտեսական, գաղափարախոսական, մշակութային և լեզվական կատեգորիաները։ Էթնոսները կարող են ձևավորվել տարբեր միջոցներով՝ կրոնի ազդեցության արդյունքում, տարածական ձուլման հետևանքով։ Էթնոսը որպես համակարգ կարող է կարող է վերլուծվել ընտանիքի՝ որպես համակարգի միջոցով, որումմ իրապես գոյություն ունեցող և գործող գործոններ են ոչ թե առարկաները, այլ առանձին մարդկանց միջև կապերը։ Համակարգում կապերը կարող են լինել և՛ դրական, և՛ բացասական։

Գումիլյովն առանձնացնում է էթնոսի՝ որպես համակարգի, հետևյալ բնութագրերը.

  • այն երբեք ստատիկ չէ, գտնվում է կամ դինամիկ հավասարակշռության կամ շարժման մեջ՝ պայմանավորված այդ համակարգից դուրս գտնվող իմպուլսով։
  • ունի կայունության իր սեփական չափը, որը որոշվում է ոչ թե բնակչության քանակով, այլ կապերի միջին վիճակագրական հավաքով։

Այս առանձնահատկությունների շնորհիվ էթնոսը դառնում է առավել առաձգական, այսինքն՝ ընդունակ մեղմացնելու կամ երբեմն վերականգնելու արտաքին ազդեցությունները։

  • հասկացվում է որպես ճաշակով և ընդունակություններով տարբեր անձանց համակարգ. նրանց գործունեության արդյունքներ, ավանդույթներ, աշխարհագրական միջավայրի առանձնահատկություններ, էթնիկ միջավայր, ինչպես նաև որոշակի միտումներ, որոնք տիրապետում են համակարգի զարգացման մեջ։
  • Ունի կառավարող համակարգ, որը փոխանցում է էներգիան էթնոսի ներսում և դրսում. վերջինիս դերում հանդես է գալիս ավանդույթը[5]։

Յուլիան Բրոմլեյը էթնոսը սահմանում է որպես որոշակի տարածքում պատմականորեն հաստատված մարդկանց կայուն համագումար՝ մշակույթի, լեզվի և հոգեկանի՝ հարաբերականորեն կայուն առանձնահատկություններով, ինչպես նաև իրենց միասնության և նման այլ կազմավորումներից տարբերության գիտակցմամբ՝ ամրագրված ինքնագիտակցության մեջ։ Բացի նեղ իմաստով էթնոսից՝ Բրոմլեյն, առանձնացնում է նաև էթնոս՝ լայն իմաստով. «էթնոսոցիալական օրգանիզմ, որի օրինակ է ազգը՝ օժտված քաղաքական և տնտեսական հանրույթով»[6]։

Ֆրեդրիկ Բարտն էթնոսը դիտարկել է որպես սոցիալական կազմակերպության հատուկ ձև, որի կառուցվածքը ստեղծվում է մարդու կողմից՝ սոցիալական կատեգորիզացիայի գործընթացում՝ ինքն իրեն և ուրիշներին որոշակի կատեգորիաների վերագրում։ Էթնիկ կատեգորիաները հանրույթի էությունն են, որոնք փոխվում են պատմական, տնտեսական, քաղաքական հանգամանքների և իրավիճակային ազդեցությունների արդյունքում, իսկ նրանց միջև սահմանները կրում են «համաձայնեցման» բնույթ[7]։

Էթնիկ հանրույթի վերլուծության գործիքային մոտեցումն այն սահմանում է որպես սոցիալական կառուցվածք, որը ծագում է և գոյություն ւոնի մարդկանց կողմից նպատակաուղղված ջանքերի արդյունքում և նրանց կողմից ստեղծված ինստիտուտներով՝ հատկապես պետությամբ[8]։

Էթնոհոգեբանական մոտեցմամբ՝ էթնոսը մարդկանց խումբ է, հոգեբանական հանրույթ, որոնք իրենց գիտակցում են որպես անդամներ ցանկացած հատկանիշի հիման վրա, որոնք ընկալվում են որպես բնական և կայուն էթնոտարբերակիչ բնութագրեր։ Էթնոսն ունակ է իրականացնելու յուրաքանչյուր մարդու համար կարևոր գործառույթներ.

  • կողմնորոշել շրջապատող միջավայրում՝ տրամադրելով հարաբերականորեն կայուն ինֆորմացիա,
  • առաջադրել ընդհանուր կենսական արժեքներ,
  • պաշտպանել՝ թե՛ սոցիալական, թե՛ ֆիզիկական ինքնազգացողության տեսանկյունից։

Էթնոսը ժամանակի մեջ կայուն միջսերնդային խումբ է, որին բնորոշ է կայունությունը, իսկ յուրաքանչյուր մարդ օժտված է հաստատուն էթնիկական կարգավիճակով, նրան հնարավոր չէ «հանել» նրա էթոսից։ Այս որակների շնորհիվ էթնոսը համարվում է հուսալի աջակից խումբ[3][9]։

Սահմանումներ և հայեցակարգի պատմություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ազգերի համախմբման պրոցեսի խորացման հետ ազգագրական խմբերը, աստիճանաբար կորցնելով իրենց առանձնահատկությունները, ձուլվում են մայր ժողովրդին։ Կյանքի առանձնահատուկ պայմաններում հայ ժողովրդի կազմում հարատևել են բազմազան ազգագրական խմբեր։ Միաժամանակ արտաքին գործոնների ազդեցությամբ դրանք հաճախ տեղաշարժվել, միախառնվել ու ենթարկվել են զանազան ազդեցությունների։

Հայաստանում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Այդ երևույթը հստակորեն արտահայտվել է 19-րդ դարում (արևմտահայերի և պարսկահայերի ներգաղթը Արևելյան Հայաստան), մանավանդ Մեծ Եղեռնից հետո, երբ Արևմտյան Հայաստանից ամբողջությամբ տարագրվեց հայ բնակչությունը, և նրա վերապրող ազգագրական խմբերը, ցրվելով աշխարհով մեկ, նոր միջավայրում աստիճանաբար կորցրին իրենց նախկին տեղային առանձնահատկությունները՝ պահպանելով, սակայն, հայ ժողովրդի գլխավոր էթնիկական գծերը։

Զգալիորեն փոխվել է ազգագրական խմբերի կազմն Արևելյան Հայաստանում։ Ներգաղթերի ու բռնի տեղաշարժերի հետևանքով այստեղ բնակություն են հաստատել վանեցի, սասունցի, մշեցի, բայագետցի և այլ հայեր, ովքեր, խառնվելով տեղական հայերին, ստացել են էթնիկական նոր որակ։ Համեմատաբար «անաղարտ» են մնացել Սյունիքն ու Արցախը։

Յուրօրինակ ազգագրական խմբեր են Սև ծովի Կովկասյան ափերին բնակվող համշենցիները և Հյուսիսային Կովկասի հայերը, ինչպես նաև հայերին ձուլված հայ բոշաները։

Միջէթնիկ հարաբերություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Միջէթնիկ հարաբերություններն առաջին հերթին էթնոսների հաղորդակցական եղանակներն են, որոնք ուղեկցվում են յուրաքանչյուր էթնիկական խմբի և նրա առանձին ներկայացուցիչների անհատական և սոցիալական հատկանիշների փոփոխությամբ։

Ընդհանրապես միջէթնիկ հարաբերությունների ուսումնասիրությունը էթնոսոցիոլոգիայի առանցքային ոլորտներից է, գիտաճյուղի ձևավորման հենց առաջին օրից։ Հենց սոցիոլոգիական ուսումնասիրության զարգացմանը զուգընթաց, հետազոտողները էթնիկական հանրույթների ուսումնասիրությունը կատարեցին մի քանի մակարդակներում՝ ինստիտիուցիոնալ, միջխմբային և միջանձնային։ Իստիտուցիոնալ մակարդակի հարաբերությունները արտահայտում են ժողովուրդների փոխհարաբերությունները, որոնք դիտարկվում են մակրոսոցիոլոգիական մակարդակում և որոնք ազդում են միջանձնային և միջխմբային հարաբերությունների վրա։ Ինստիտուցիոնալ մակարդակի հարաբերությունները ներառում են պետական-կրթական ոլորտները, պետական ինստիտուտները, միջպետական փոխհարաբերությունները։ Նման փոխհարաբերությունները հաճախ անվանում են նաև միջազգային հարաբերություններ։

Էթնիկական խումբը, ժողովուրդը, էթնոսը մեծ և բարդ խմբեր են և ակնհայտ է, որ ամբողջ խումբը անմիջականորեն չի կարող մասնակցել հաղորդակցությանը։ Փոխհարաբերությունների հաջորդ մակարդակը միջանձնային հարաբերություններն են, երբ տարբեր ազգությունների ներկայացուցիչների փոխազդեցությունը կատարվում են տարբեր ոլորտներում։ Միջխմբային հարաբերությունների ազդեցությունը միջանձնային հարաբերությունների վրա կախված է նրանից, թե ինչպես են այդ խմբերում ներառված մարդիկ ընկալում իրենց և ուրիշներին, որպես ինչ-որ խմբի ներկայացուցիչ։ Հատկապես այդ հարաբերությունները վառ արտահայտություն են ստանում հատկապես այն դեպքում, երբ ստեղծվում են կոնֆլիկտային իրավիճակներ[10][11]

Հետազոտական մոտեցումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Էթնիկական հանրույթի ուսումնասիրության դժվարությունն այն է, որ նրանց հարաբերությունները պայմանավորված են ոչ միայն ներկայի շահերով և հանգամանքներով, այլ ունեն նաև նախապատմություն։ Բացի դրանից մեծ խմբերը կազմվում են այլ սոցիալակամ խմբերից, որոնք ունեն իրենց սեփական շահերը և որոնք էլ ընկած են կենսագործունեության այլ հարթություններում։ Ընդհանուր առմամբ, «միջէթնիկ հարաբերություն» հասկացության տակ լայն իմաստով ընկալվում է ազգերի փոխհարաբերությունները քաղաքական, մշակութային ոլորտներում, իսկ նեղ իմաստով՝ որպես տարբեր ազգություններ ունեցող ներկայացուցիչների միջանձնային հարաբերություններ, որոնք կատարվում են աշխատանքային, ընտանեկան-կենցաղային, ինչպես նաև հարևանական, ընկերական և այլ ոլորտներում։ Էթնոսոցիոլոգիայի շրջանակներում միջէթնիկ հարաբերությունները դիտարկվում էին սոցիոլոգիական հարթությունում։ Էթնոսոցիոլոգների ուսումնասիրության կենտրոնում միջէթնիկ գործընթացներն ու երևույթներն են և նրանց մշակութային, քաղաքական, տնտեսական, հոգեբանական պայմանավորվածությունը։ Միջէթնիկ հարաբերությունների ուսումնասիրության հիմքում ընկած է անձի տեսությունը։ Իգոր Կոնը նշում էր, որ անձն ընկալվում է «անհատական հատկությունների և նրա սոցիալական դերի ամբողջության» շրջանակում[12]։ Մինչդեռ այլ հետազոտողներ առաջնային էին համարում սոցիալական այն հատկանիշների ամբողջությունը, որն առաջանում է անհատի և ուրիշների փոխհարաբերության արդյունքում։

Ալեքսեյ Լեոնտևի կարծիքով անհատի գործառնության հիմքում ընկած են մարդկային գործունեության տարբեր տեսակները, այսինքն՝ անձն իրենից ներկայացնում է գործունեության հիերարխիա։ Մինչդեռ գործունեությունը միշտ դրդապատճառված է, որի հիմքում ընկած է նաև դրդապատճառների հիերարխիան և համապատասխանաբար նաև պահանջմունքները։ Անձը, որը ներառված է էթնիկական խմբում, հանդիսանում է ապահովության, խմբի արժեքայնության կարևորագույն ցուցիչ։ Եվ անհատի հոգեբանության հիմնական բաղկացուցիչները արտահայտվում են նաև խմբի հոգեբանության ներսում՝ դրդապատճառային, ճանաչողական, աֆեկտիվ (հուզական) և հաղորդակցական գործընթացների բնութագրերով[13]։ Այս գործընթացներում փոխազդեցությունների արդյունք հանդիսանում են սոցիալական դիրքորոշումները, որոնց միջոցով էլ ուսումնասիրվում է միջէթնիկ հարաբերությունները։ Մ. Սմիթն առանձնացնում է սոցիալական դիրքորոշումների եռամաս համակարգ՝ կոգնիտիվ (ճանաչողական), հուզական, վարքային։ Էթնիկական դիրքորոշումները գործում են այն ժամանակ, երբ մարդը գործում է տարբեր ոլորտներում՝ մասնագիտական, քաղաքական, մշակութային և գնահատում, գործում է որպես անհատ, ով ներառված է էթնիկական խմբի մեջ[14][15]։ Միջէթնիկ դիրքորոշումները հանդես են գալիս էթնիական հանրույթների փոխհարաբերությունների ընթացքում՝ անհատական հաղորդակցությունից միջև առանձին երևույթների ընկալում։ Սոցիալական դիրքորոշումները ներկայացնում են մարդու գործունեությունը։ Էթնիկական և միջէթնիկ դիրքորոշումները արտահայտում են ոչ միայն սեփական, այլ նաև շրջապատողների կենսափորձը, քանի որ դիրքորոշումները հետագայում ամրապնդվում են նորմերում։ Խմբային դիրքորոշումները առանձնանում են իրենց կայունությամբ։ Բայց առավել շատ կայուն են կարծրատիպերը։ Սոցիոլոգները առանձնացնում են միջէթնիկ հարաբերությունների վրա ազդող գործոնների 5 խումբ՝ պատմական, սոցիալական, մշակութային, հոգեբանական և իրավիճակային, ինչպես նաև քաղաքական գործոնները[16][17][18][19][20]

Միջէթնիկ հարաբերությունների վրա ազդող գործոններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ժողովուրդները հաղորդակցվում են հիմնականում պատմական հանգամանքների արդյունքում։ Միջէթնիկ հարաբերությունների ուսումնասիրության մեջ կարևոր է հաշվի է առնել պատմական գործոնները և հատկապես մշակութային անցյալը, ժողովուրդների հետ հաղորդակցության փորձը։ Պատմական իրադարձությունները ոչ միայն ներազգային համերաշխության կարևոր դերակատարում ունեն, այլև միջէթնիկ հարաբերությունների լարվածության պատճառ կարող են դառնալ։ Անցյալի իրադարձությունները ոչ թե պատճառ այլ հետևանք են՝ հատկապես միջէթնիկ հարաբերություններում։ Պատմական խորհրդանիշները կարող են ոչ միայն արտահայտել էթնիկական խմբերի իրական պահանջմունքները, այլ նաև յուբյեկտիվ շահերը։ Պատմական գործոնների համախումբը, որոնք ազդում են միջէթնիկ հարաբերությունների վրա, բաժանվում են 3 տեսակի.

  • Պատմական իրադարձությունների ընթացքը, որոնց արդյունքում ձևավորվում են ժողովուրդների հարաբերությունները։
  • Պատմական իրադարձություններ՝ սիմվոլներ, որոնք պահպանվում են ժողովրդական հիշողության մեջ և ազդում միջէթնիկ հարաբերությունների վրա՝ հաջորդող պատմական ժամանակաշրջաններում։
  • Հաղորդակցվող ժողովուրդների սոցիալ-պատմական զարգացման առանձնահատկություններ[10][21][22]։

Հարաբերությունները, որոնք հիմնավորված են պատմական, աշխարհաքաղաքական տեղակայվածությամբ, ծավալվում են տարբեր ձևով և հետևաբար հենց հարաբերություններն էլ տարբեր բնույթ են ունենում։ Ժողովրդի հիշողությունը, որը պահպանում է բոլոր իրադարձությունները, հենց ուրիշ ժողովուրդներին բաժանող կարևորագույն գործոններից է։ Պատմական հաջորդ կարևորագույն գործոնը ժողովրդի սոցիալ-տնտեսական զարգացումն է, որը ծրագրավորվում է անցյալով։ Քաղաքական գործոնները միջէթնիկ հարաբերություններում իրենց մեջ ներառում են երևույթների 3 տեսակ՝ պետական կազմավորումների ձևերն ու սկզբունքները, քաղաքական դիրքորոշման բնույթը, պետական-ազգային քաղաքականության տեսակները։ Ընդհանուր առմամբ, քաղաքական ոլորտն արտահայտում է մարդկանց սոցիալական շահերը։ Հետազոտողները առանձնացնում են միջէթնիկ համաբերությունների վրա ազդող սոցիալական հետևյալ գործոնները.

  • Սոցիալական և էթնիկական դիրքորոշումների փոխկապակցվածությունը։
  • Սոցիալական փոփոխությունների ազդեցությունը։
  • Սոցիալական մոբիլության էթնիկական գործոնները[23][24][25]։

Միջխմբային հարաբերությունների դիտարկումը անհատական մակարդակում կատարվում է մոտիվացիոն, իրավիճակային, կոգնիտիվ և գործնական մոտեցումներում[10]։

Ըստ որոշ հետազոտողների՝ միջէթնիկ հարաբերություններում գոյություն ունեն դոմինանտ գործոններ։ Յուրաքանչյուր դեպքում միջէթնիկ հարաբերությունների բնույթը ազդեցություն է կրում մակրո և միկրոմիջավայրերի գործոններից.

  • Քաղաքականություն. քաղաքական կայունությունը, երկրի ընդհանուր իրադրությունը, կենտրոնական իշխանության լեգիտիմությունը և կայունությունը։
  • Պատմություն. հաղորդակցվող բնակչության պատմական ժառանգությունը, էթնիկական լարվածության, կոնֆլիկտների առկայությունը կամ բացակայությունը։
  • Տնտեսություն. տնտեսական զարգացման առանձնահատակություները, բնական-տնտեսական պայմանները, տնտեսական անկախությունը, ինֆրաստրուկտուրաները։
  • Մշակույթ. մշակույթների նմանությունը, արժեքային, լեզվական, կրթական պայմանները։
  • Կրոն. հասարակության մեջ դոմինանտող կրոնական համակարգը։

Հենց այս գործոնների հարաբերակցությունն է այս կամ այն չափով ազդում միջէթնիկ հարաբերությունների վրա, արտահայտում էթնիկական խմբերի սոցիալական կառույցների փոխհարաբերությունները[26][27][28][29]։

Միջէթնիկ հարաբերությունների տեսակներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Որոշ հետազոտողներ առանձնացնում են էթնիկական փոխհարաբերության 3 հիմնական տեսակ.

  1. Ներգործությունն առավելապես միակողմանի երևույթ է, որը ունի միաուղղված ազդեցություն մեկ էթնիկական հանրույթից մյուսի վրա, երբ էթնոսներից մեկը դոմինանտ դիրք ունի, իսկ մյուսները պասիվ և չեզոք են այդ փոխհարաբերություններում։
  2. Օժանդակություն, երբ երկու և ավելի էթնոսներ իրավահավասար պայմաններում օգնություն են ցուցաբերում միմյանց, հասնում միասնականության իրենց գործունեության մեջ և օժանդակության բարձրագույն ձև հանդիսանում է համագործակցությունը։
  3. Հակազդեցություն, ինչը ենթադրում է հակասություն դիրքորոշումներում, ենթադրում է արգելքների, խոչընդոտների ստեղծում միջէթնիկ հարաբերություններում[10][23][30][31]։

Թվարկված փոխազդեցության տիպերը միակերպ չեն, դրանց արտահայտման շրջանակն առավել լայն է և միանշանակ չեն մեկաբանվում։

Միլթոն Բեննեթը ներկայացրել է էթնոմշակութային տարբերությունների ընկալման տիպաբանությունը, որի հիմքում ընկած են առաջին հերթին հոգեբանական առանձնահատկությունները։ Նրա մոդելում հիմնական շեշտը դրված է մշակութային տարբերությունների զգայական ընկալման և մեկնաբանման վրա։ Մարդկանց անհրաժեշտ է գիտակցել ոչ թե միմյանց նմանությունները, այլ տարբերությունները, քանի որ միջէթնիկ հարաբերությունների բոլոր դժվարությունները առաջ են գալիս հենց մշակութային տարբերությունների չընդունման պատճառով։ Նա միջմշակութային սենզիտիվությունը դիտարկում է էթնոցենտրիզմի և էթնոռելյատիվիզմի տեսանկյունից, որոնք տարածվում են մշակութային տարբերությունների ամբողջական ժխտումից՝ մինչև հենց այդ տարբերությունների ընդունում և որ ամենակարևորն է, հենց այդ տարբերությունների ներսում սեփական «Ես»-ի պահպանման հնարավորություն[25][32][33][34]։

Առաջին երեք փուլերը ներկայացնում են էթնոցենտրիկ մտածողությունը, իսկ մյուս երեքը էթնոռելյատիվիստական մտածողությունը։ Ընդհանրապես էթնոցենտրիզմ նշանալում է սեփական էթնիկ հանրույթի և նրա մշակույթի մասին պատկերացումները՝ որպես կենտրոնական, գլխավոր ընկալումը՝ այլ մշակույթների նկատմամբ։

Հիմնական հոդված՝ Էթնոցենտրիզմ
  • Բացառում։ Էթնոցենտրիկ մտածողությունը սկսում է հենց բացառումից, երբ մշակութային տարբերություններ ընդհանրապես գոյություն չունեն։ Այս փուլում մարդիկ թե´ ֆիզիկապես, թե´ հոգեպես կարող են մեկուսացվել այլ մշակութային խմբերից կամ էլ կարող են ստեղծել սոցիալական կամ ֆիզիկական արգելքների և տարածություն պահպանել այն ամեն ինչից, ինչը տարբերվում է սեփական մշակույթից։
  • Պաշտպանություն։ Ենթադրվում է, որ մշակութային տարբերությունները գոյություն ունեն, որոնք ընկալվում են որպես վտանգ սեփական գոյության համար և փորձում է դրանց հակադրվել։ Պաշտպանության առաջին ձևը անվանարկումը կամ զրպարտումն է։ Տարբերությունների բացասական գնահատականը կապված է բացասական կարծրատիպերի ձևավորման հետ։ Զրպարտանքի առավել լուրջ ձևեր էլ կան, երբ բացասական կարծրատիպերին փորձ է արվում ռացիոնալ բացատրություն տալ, ապացուցել այս կամ այն խմբի ոչ ամբողջականությունը։ Այս դեպքում մարդը հանգում է գերակայության՝ ընդգծելով սեփական մշակութային կարգավիճակը՝ հերքելով ուրիշ մշակույթի գոյությունը։
  • Նվազեցում։ Այս փուլում մշակութային տարբերությունները ընդունվում են, բայց բացասական չեն գնահատվում, այլ ընդունվում են որպես բնական երևույթներ[25][35][36]։ Ակնհայտ է, որ դրանք գոյություն ունեն, բայց ընկալվում են ոչ նշանակալի՝ ի տարբերություն մշակութային նմանության։ Ենթադրվում է, որ կարելի է ընդունել ընդհանուր, միասնական մարդկային էությունը և ուշադրություն չդարձնել տարբերություններին։ Նվազեցման առաջին ձևը ֆիզիկական ընդհանրացումն է, որը ելնում է նրանից, որ բոլոր մարդիկ, անկախ ռասայական, էթնիկական, մշակութային պատկանելությունից, ունեն ընդհանուր ֆիզիկական բնութագրումներ, որոնք ապահովում են միատեսակ նյութական պահանջմունքներ և վարք։ Սակայն պետք է հաշվի առնել, որ չնայած մարդիկ ունեն նմանատիպ ֆիզիկական պահանջմունքներ, նրանց բավարարումն ամեն անգամ կատարվում է սոցիալական և մշակութային առանձնահատուկ համատեքստում։ Ֆիզիկական ունիվերսալացումը էմպիրիզի արդյունք է։ Սրան համանմանը տրասցենդենտալ ունիվերսալացումն է, ըստ որի բոլոր մարդիկ ինչ-որ միասնական մոտեցման արդյունք են (առավել հաճախ Աստծու)։ Ամենափայլուն օրինակն Աստվածաշնչում է, որտեղ ասվում է. «Մարդն Աստծո պատկերն է երկրի վրա»[25]։

Էթնոռելյատիվիզմի հիմքում ընկած է այն ենթադրությունը, որ մարդու վարքը կարելի է հասկանալ միայն մշակութային իրադրությունից, մշակութային վարքում չկան ճշմարտացի ստանդարտներ։

  • Ընդունում. Էթնոռելյատիվիստական մոտեցման առաջին փուլն է, երբ մշակութային տարբերությունները ոչ միայն ընդունվում են, այլ նաև արժանանում են հարգանքի։ Սկզբում ընդունվում է վարքի տարբերությունները, ապա նաև մշակութային ազդեցությունները։
  • Ադապտացիա. ենթադրում է այլընտրանքային հմտությունների և վարքային մոդելների զարգացում։ Ադապտացիան սկսվում է էմպատիայից (զգայական, հուզական աջակցություն) և ավարտվում պլյուրալիզմի ձևավորմամբ։ Կարեկցանքը չպետք է շփոթել ապրումակցման հետ, որն պահանջում է իրեն դնել մարդու տեղը, որպեսզի հասկանալ նրան։ Ապրումակցումը կամ խղճահարությունը էթնոցենտրիկ կատեգորիան է, որի հիմքում մարդկային միատեսակության գաղափարն է, որոնք նույն բանը պետք է զգան նմանատիպ հանգամանքներում։ Էմպատիայի զարգացումը ստիպում է երկար տարիների ուսումնասիրել օտար մշակույթները, օտար լեզուները, ընդունել հաղորդակցական տարբեր կերպարներ, ինչպես նաև զգայականության բարձրացում տարբեր իրադարձություններում։ Նրա խորը ադապտացիան կապված է պյլուրալիզմի հետ, որի տակ ընկալվում է ոչ միայն տարբեր մշակույթների գիտակցումը, այլ նաև այդ տարբերությունների ընկալումը տարբեր մշակութային իրադրություններում։ Պյլուրալիզմի բնութագրիչն է մշակութային տարբերությունների գիտակցումը՝ որպես ինքնության մի մաս։ Նման մարդկանց համար տարբերությունների հարգանքը սեփական անձի նկատմամբ հարգանքն է։ Սրանով էլ պլյուրալիզմը տարբերվում է էմպատիայից, որի դեպքում աշխարհի մասին պատկերացումները անհատականից դուրս են։ Պլյուրալիզմի արտահայտությունը հենց բազմամշակութայնությունն է[37][38]։
  • Ինտեգրում. Այն ենթադրում է ընտելացում օտար մշակույթին, երբ այն ընկալվում է որպես սեփական։ Ենթադրում է պլյուրալիզմի ընկալում որպես փիլիսոփայություն, ինչպես նաև մշակութային արժենքների համատեքստից գնահատման հնարավորություն։ Տարբերությունները գնահատվում են բազմանշանակության միջոցով, այլ ոչ թե մեկ մշակութային տեսանկյունից։ Սա հանգեցնում է կառուցողական մարգինալության, երբ անհատը մտածված կերպով կարող է ապրել մշակութային բազմաթիվ համակարգերի սահմաններում, հնարավորություն ունի մշակույթը դիտարկել և օբյեկտիվ, և սուբյեկտիվ տեսանկյունից, օգտագործել այս կամ այն մշակույթը առանց կոնֆլիկտների՝ ըստ ցանկության ներառելով նաև լեզվական և մշակութային ծրագրավորման տարբեր համակարգեր։ Այս դեպքում լիակատար ազատությունը արտահայտվում է ինչպես կոգնիտիվ, այնպես էլ հուզական և վարքային ոլորտներում[25][39][40]

Միջէթնիկ հարաբերությունների մակարդակներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Միջէթնիկ հարաբերությունները կատարվում են տարբեր մակարդակներում։ Տարբեր հետազոտողներ առանձնացնում են տարբեր չափանիշներ։ Ալեքսանդր Սադոխինի կարծիքով այն կատարվում է հիմնականում 3 մակարդակում՝ հաղորդակցական, ինտերակտիվ և ճանաչողական։

  • Հաղորդակցական մակարդակը ենթադրում է հաղորդակցություն լեզվի և մշակութային ավանդույթների միջոցով, որը հատուկ է այս կամ այն հանրույթի ներկայացուցչին։
  • Ինտերակտիվ մակարդակի հիմքում ընկած է մարդկանց անհատական առանձնահատկությունները։

Ճանաչողական մակարդակը համատեղ ճանաչողության և մարդկանց համերաշխության հնարավորություն է տալիս ռացիոնալ հիմքի վրա։ Ճանաչողական հմտությունները արտահայտվում են սեփական ընկալումների կառավարմամբ, վերբալ և ոչ վերբալ հմտությունների կիրառմամբ[41][42]։

Բորիս Երասովը միջէթնիկ հրբերություններում առանձնացնում է էթնիկական, ազգային և քաղաքակրթական մակարդակները։

  • Էթնիկական մակարդակը ներկայացնում է էթնոսների, էթնոլեզվաընտանիքների, պատմազգագրական հանրույթների միջև փոխհարաբերությունը։ Սակայն այստեղ մեխանիզմները բավական չեն ինտենսիվ փոխհարաբերության և փոխազդեցության համար։
  • Ազգային մակարդակում ազգային միասնականությունը առաջանում է ինչպես մոնոէթնիկ, այնպես էլ բազմէթնիկ հիմքի վրա։ Սակայն մշակութային կոնսոլիդացիայի գործընթացը հաճախ երկակի ընթացք է ունենում և հանգեցնում է միջէթնիկ հակասությունների։
  • Քաղաքակրթական մակարդակը, ըստ հեղինակի, ամենաարդյունավետ մակարդակն է[43]։

Որոշ հեղինակներ էլ միջէթնիկ հարաբերություններում առանձնացնում են հետևյալ տիպերը.

  • Գենոցիդ. մշակութային և էթնիկական դոմինանտություն և առաջնանություն ունեցող խումբը ոչնչացնում է այլ խմբերի ներկայացուցիչներին, որոնց հետ հաղորդակցության մեջ է մտնում։ Որպես արդարացման միջոց առաջ է քաշվում էթնիկ, ռասայական կամ էլ հոգեկան թերարժեքությունը։ Գենոցիդի հիմնական առանցքը գտնվում է հոգեբանական հարթությունում, հոգեբանական պաշտպանության մեխանիզմները հանգեցնում են ատելության և ագրեսիայի։
  • Ասիմիլացիա. մի մշակույթի կողմից մյուսի մշակութային արժեքների ամբողջական ընդունում։ Դա կարող է լինել ինչպես ինքնակամ, այնպես էլ բռնի։ Ասիմիլացիայի հարկադրանքը հանգեցնում է էթնիկական փոքրամասնության թերարժեքությանը, ինքնաոչնչացմանը։
  • Սեպարացիա. օտար մշակույթի ժխտում սեփական մշակութային ինքնության պահպանման միջոցով։ Այս դեպքում ոչ դոմինանտ խմբերը նախընտրում են մեկուսացում դոմինանտող մշակույթից։ Եթե այդ մեկուսացումը պարտադրվում է դոմինանտ մշակույթի կողմից, ապա այն կոչվում է սեգրեգացիա։
  • Մարգինալացում. նշանակում է մի կողմից՝ սեփական ինքնության և մշակույթի կորուստ, մյուս կողմից նույնականացման բացակայություն դոմինանտող մշակույթի հետ։ Սա տեղի է ունենում սեփական ինքնությունը չպահելու հետևանքով, ինչպես նաև նոր ինքնության նկատմամբ հետաքրքրության բացակայության պատճառով։
  • Ինտեգրացիա. Նույնականացում ինչպես սեփական, այնպես էլ նոր մշակույթի կողմից։

Հետազոտողների կարծիքով միգրանտները, որոնք ժամանում են մշտական բնակության համար, հիմնականում ենթարկվում են ասիմիլացիայի։ Իսկ փախստականները, որոնք հարկադրաբար են լքում իրենց երկիրը, նրանց մոտ ասիմիլացիան բավական երկար է տևում։ Ակուլտուրացիա (ապամշակութայնացում). սկզբում ակուլտուրացիան դիտարկվում էր որպես երկու խմբերի երկար կապ, որոնք ներկայացնում էին տարբեր մշակույթներ։ Ենթադրվում էր, որ այդ գործընթացները ընթանում էին մեխանիկորեն, որի ընթացքում մշակույթները միախառնվում և հասնում են մշակութային և էթնիկական միատարրության մակարդակի։ Ակուլտուրացիայի ընթացքում յուրաքանչյուր անհատ միաժամանակ լուծում է 2 կարևոր խնդիր՝ փորձում է պահպանել սեփական մշակութային ինքնությունը և փորձում է մտնել օտար մշակույթի մեջ[44][45][46][47][48]։

Միջէթնիկ հարաբերություններ և մշակութային կոնֆլիկտներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Միջէթնիկ հարաբերությունների և փոխազդեցության անբաժանելի մասն է համարվում նաև մշակութային կոնֆլիկտների հաղթահարումը։ Մշակութային տարբերակվածությունը հանգեցնում է նրան, որ փոխազդեցության մասնակիցները կարող են ամբողջությամբ չընկալել միմյանց և սեփական ուղերձը պատշաճ կերպով չփոխանցել։ Որոշ տարբերություններ անպայման ակնհայտ են դառնում, հատկապես այն ժամանակ, երբ դրանք բավական տևողություն ունեն։ Մշակութային կոնֆլիկտների հաղթահարմանն ուղղված է հետազոտողների կողմից առաջ քաշված 2 մոդել՝ առաջինը հիմնված է կոնֆլիկտի հաղթահարման փաստերի վրա, իսկ մյուսը՝ հույզերի կառավարման և կարգավորման վրա։ Կոնֆլիկտի հաղթահարումը պահանջում է աշխարհայացքում մշակութային տարբերություններ, վարքի իմացություն և հարգանք։

Միջէթնիկ հարաբերություններում կոնֆլիկտներն ու անհասկացումները անխուսափելի են և մեծ մասմաբ կապված են բացասական հույզերի հետ։ Այն թույլ չի տալիս գնահատել առկա տարբերությունները և կապ հաստատել այն մարդկանց հետ, որոնք մեզ նման չեն։ Անհրաժեշտ է կառավարել սեփական բացասական հույզերը։ Նա, ով կարողանում կառավարել իր հույզերը, ունակ է հարթել միջէթնիկ գործընթացը և լինեն ավելի բաց հաջող միջէթնիկ փոխազդեցության համար։ Իսկ նա, ով ունակ չէ այդ ամենն անել, ոչնչի չի կարող հասնել։ Սեփական հույզերի վերահսկումն առաջնային է անհատական զարգացման համար։ Հույզերի կառավարվումը դուրս գալ սեփական մշակութային սխեմայի շրջանակներից և դիտարկել գոյություն ունեցող տարբերությունների պատճառները[49][50][51]։

Միջէթնիկ հարաբերություններ և հանդուրժողականություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Միջէթնիկ հարաբերություններում առաջնային է հանդուրժողականության ցուցաբերումը։ Ընդհանուր առմամբ, հանդուրժողականություն նշանակում է, որ այս կամ այն հայացքները և դիրքորոշումները իրենց մեջ չեն կարող ներառել մյուս բոլոր պատկերացումները։ Հանդուրժող մոտեցումները ենթադրում են կյանքի նկատմամբ դիրքորոշման առավել ակտիվ մոտեցում, ցանկացած մարդու իրավունքի պաշտպանություն։ Ամերիկացի հետազոտող Թոդդ Պիտտինսկին առաջ է քաշել ալլոֆիլիա տերմինը՝ որպես խմբի նկատմամբ ցուցաբերած վերաբերմունք[52]։ Հետազոտողի կողմից մշակվել է մի համակարգ, որում դիտարկվում է զարգացումը նախապաշարմունքից՝ հանդուրժողականություն և հանդուրժողականությունից՝ ալլոֆիլիա։ Ըստ նրա՝ հասարակության արդյունավետ գործունեության համար հանդուրժողականությունը դեռ բավական չէ, այն պետք է զարգացնել մի աստիճանի, որը կոչվում է ալլոֆիլիա. ոչ թե օտարի ընկալում, գիտակցում և հարգանք, այլ օտարի նկատմամբ սիրո զգացում։ Ցանկացած մեթոդաբանական համալիր, որ ուղղված է հանդուրժողականության հատկանիշների զարգացմանը, պետք է ներառի այս փուլերը.

  • Սեփական կողմնորոշման համակարգի գիտակցում (արժեքների, կարծրատիպերի, նախապաշարմունքների համակարգ), որը ձևավորվում է սոցիալականացման և ինկուլտուրալիզացիայի գործընթացում։
  • Շրջապատող սոցիումի ոչ միատարրության գիտակցում (մասնագիտական, էթնիկական, կրոնական, տարիքային, սեռային տարբերություններ և այլն)։
  • Մշակութայնորեն պայմանավորված տարբերակվածության գիտակցում։

Ուրիշի, օտարի ընկալումը և հարգանքը բնությունից տրված ունակություն չէ, այն ձևավորվում է անհատի նպատակաուղղված ուսուցման արդյունքում և հենց այդ հարգանքը, հանդուրժողականությունը միակ միջոցներն են ստեղծագործման, փոխըմբռման և անհատական զարգացման համար[25][53][54][55][56]։

Էթնիկական կարծրատիպեր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Էթնիկական կարծրատիպերը պատմական հանրույթի կողմից ընդունված ինֆորմացիայի ընկալման, մեկնաբանման տեսակներն են՝ հիմնված սոցիալական փորձի վրա։ Կարծրատիպերը ներկայացնում են հասարակական գիտակցության կառուցվածքը, որը վերաբերում է շրջապատող աշխարհին։ Հանրույթը գործում է՝ ելնելով կարծրատիպերից։ Էթնոսոցիոլոգիայում կարծրատիպ հասկացությունը լայն գործածություն ունի։ Էթնոսի մակարդակում կարծրատիպերն ամենակայուն համակարգն են, երբ նորարությունները պարզապես արհամարհվում են։ Ժողովրդի մակարդակում կարծրատիպերն ավելի են խորանում և ստեղծվում է նոր միջավայր նորարարությունների համար։ Ազգն իր առջև խնդիր է դնում՝ արհեստականորեն ստեղծելու «ռացիոնալ» կարծրատիպեր։ Այն իրականացվում է քաղաքականության, քարոզչության, գաղափարախոսության շրջանակներում[57][58]։

Քաղաքացիական հասարակությունը ձգտում է կարծրատիպերը կոլեկտիվ մակարդակից տեղափոխելու անհատական մակարդակ։ Կարծրատիպերը բաժանավում են ավտոստերոտիպների և հետերոստերիոտիպների։ Ավտոստերիոտիպը խմբի՝ ինքն իր նկատմամբ ունեցած կարծրատիպերի համակարգն է։ Հետերոստերիոտիպը՝ այլ խմբի նկատմամբ ունեցած պատկերացումներն են։ Կարծրատիպերի առաջացմանը նպաստում են միակերպ կենսական իրավիճակների կրկնությունը։ Հենց այդ միակերպությունը մարդկանց գիտակցության մեջ ամրապնդվում է ստանդարտ մտածողության մոդելների տեսքով[59][60]։ Միակերպ օբյեկտները ամրագրվում են համապատասխան պատկերացումների, կերպարների միջոցով, որոնցով մարդիկ հնարավորություն են ստանում փոխակերպելու տեղեկատվությունը և ստեղծելու միակերպ արժեքային համակարգեր։ Կարծրատիպերը ներառում են մարդկանց կենսափորձը և արտահայտում առօրյա կենսակերպը։ Էթնիկական կարծրատիպերը արտացոլում են էթնիկական խմբի առանձնահատկությունները։ Կարծրատիպերը կատեգորիզացիայի անխուսափելի հետևանք են։ Նրանք հետևյալ գործառույթներն են իրականացնում.

  • Շրջակա միջավայրից ստացված տեղեկատվության հստակեցում և համակարգում։
  • Անհատների արժեքային համակարգի պահպանում և պաշտպանություն[10][61][62][63][64] :

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ Հրաչյա Աճառյան, Հայերեն արմատական բառարան, հ. 1, Երևան, «Երևանի Համալսարանի Հրատարակչություն», 1926, էջ 84։
  2. ↑ Հ. Զ. Պետրոսյան, Ս. Ա. Գալստյան, Թ. Ա. Ղարագյուլյան, Լեզվաբանական բառարան (խմբ. Էդ. Բ. Աղայան), Երևան, «Հայկական ՍՍՀ Գիտությունների Ակադեմիայի հրատարակչություն», 1975, էջ 2։
  3. ↑ 3,0 3,1 Этнопсихология: Учебник для вузов / Т. Г. Стефаненко. — 4-е изд., испр. и доп. — М.: Аспект Пресс, 2009.— 368 с.
  4. ↑ Гумилев Л. Н. Этносфера: История людей и история природы. М., 1993.
  5. ↑ Гумилёв Л. Этногенез и биосфера Земли, Издательский дом: Эксмо, 2007.
  6. ↑ Бромлей Ю. В. Очерки теории этноса. М., 1983.
  7. ↑ Barth F. Introduction // Ethnic groups and boundaries: The social organization of culture differ-ence. Bergen-Oslo; London, 1969.
  8. ↑ Тишков В. А. Очерки теории и политики этничности в России. М., 1997.
  9. ↑ Крысько В. Г. Этническая психология: Учеб. пособие для студ. высш. учеб, заведений. — М.: Издательский центр «Академия», 2002.-320с.
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 10,4 Арутюнян Ю.В. и др. Этносоциология, уч. пос. для ВУЗов, М.,1998.
  11. ↑ Ю. Рот, Г. Коптельцева, Межкультурная коммуникация: теория и тренинг, учебное пособие, М., 2006.
  12. ↑ Кон И.С Социологическая психология. — М.: Московский психолого-социальный институт; Воронеж: Издательство НПО «МОДЭК», 1999.—560 с. (Серия «Психологи отечества»)
  13. ↑ А.H.Леонтьев. ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ. СОЗНАНИЕ. ЛИЧНОСТЬ. М.: Политиздат, 1975.
  14. ↑ Шихирев П.Н. Перспективы теоретического развития этнической психологии. // Этничес­кая психология и общество. / СПбГУ. - СПб.: Изд-во СПб ГУ, 1994. - 168 с. - С. 11-17.
  15. ↑ Асмолов А.Г. Ковальчук М.А. О соотношении понятия установки в общей и социальной психологии // Теоретические и методологические проблемы социальной психологии. М., 1977.
  16. ↑ Психология. Учебник для гуманитарных вузов. Под редакцией В. Н. ДРУЖИНИНА. Санкт-Петербург, Москва • Харьков • Минск 2001
  17. ↑ Асмолов А.Г. Деятельность и установка. М., 1979
  18. ↑ Дэвис Дж. Социальная установка // Американская социология. Перспективы. Проблемы. Методы. Пер. с англ. М., 1972.
  19. ↑ Магун B.C. Потребности и психология социальной деятельности личности. Л., 1983.
  20. ↑ Надираишвили Л.А. Понятие установки в общей и социальной психологии. Тбилиси, 1974.
  21. ↑ Шихирев П. Н. Современная социальная психология в Западной Европе: Проблемы мето­дологии и теории / Отв. ред. Е. В. Шорохова. — М., 1985. — 175 с. — С. 109-114.
  22. ↑ Карнышев А.Д. Межэтническое взаимодействие в Бурятии: социальная психология, история, политика / А.Д.Карнышев – Улан-Удэ, 1997. – 184 с. – С. 53.
  23. ↑ 23,0 23,1 Столярова Г.Р. Феномен межэтнического взаимодействия: опыт постсоветского Татар¬стана. - Казань: Иэд-во Казанского университета, 2004. - 343 с. – С. 42.
  24. ↑ Широкогоров С. М. «Этнос. Исследование основных принципов изменения этнических и этнографических явлений» // Избранные работы и материалы, Книга 1. — Владивосток: Издательство Дальневосточного университета, 2001.
  25. ↑ 25,0 25,1 25,2 25,3 25,4 25,5 Bennet M. Basic concepts of Intercultural Communication, Selected Readings, Yarmouth, 1998.
  26. ↑ Гурева С. Д. Установка и формирование системы межэтнических отношений, Вестник, N°6, 2009, с. 282-288.
  27. ↑ Стефаненко Т. Г. Этнопсихология: Учебник. — М.: Ин-т психологии РАН: Академичес­кий проект, 1999. — 320 с.—( Б-ка соц. психологии).
  28. ↑ Стефаненко Т. Г. и др. Методы этнопсихологического исследования.: Спецпрактикум по социальной психологии/ Стефаненко Т.Г., Шлягина Е.И., Ениколопов С.Н.; МГУ. — М.: Изд-во МГУ, 1993. - 79 с.
  29. ↑ Дробижева Л.М. Духовная общность народов СССР. Историко-социологический очерк межнациональных отношений / Л.М.Дробижева. - М.: Мысль, 1981.- 263 с. – С. 25-27.
  30. ↑ Гуриева С.Д. Межэтнические отношения и конфликт. СПб.: Нестор-История. – 2009. - 23 п.л.
  31. ↑ Гуриева С.Д. Психология межэтнических отношений. СПб.: Санкт-Петербургский госуниверситет, 2010. 16,5 п.л.
  32. ↑ Thomas Kochman, Black and White Styles in Conflict (Chicago: University of Chicago Press, 1981), 47
  33. ↑ James A. Banks and Cherry A. McGee Banks, eds., Handbook of Research on Multicultural Education (NewYork: Simon and Schuster, 1995)
  34. ↑ Edward C. Stewart and Milton J. Bennett, American Cultural Patterns: A Cross-Cultural Perspective, rev. ed. (Yarmouth, ME: Intercultural Press, 1991).
  35. ↑ Stewart and Bennett, American Cultural Patterns; Eva S. Kras, Management in Two Cultures: Bridging the Gap between U.S. and Mexican Managers, rev. ed (Yarmouth, ME: Intercultural Press, 1995); John C. Condon, Good Neighbors: Communicating with the Mexicans, 2d ed. (Yarmouth, ME: Intercultural Press, 1997).
  36. ↑ Janet M. Bennett, “Cultural Marginality: Identity Issues in Intercultural Training,” in Education for the Intercultural Experience,2d ed, edited by R. Michael Paige (Yarmouth, ME: Intercultural Press, 1993).
  37. ↑ Perry, Forms of Intellectual and Ethical Development.
  38. ↑ Dinesh D’Souza, The End of Racism: Principles for a Multiracial Society (New York: Free Press, 1995); Arthur M. Schlesinger Jr., The Disuniting of America: Reflections on a Multicultural Society (1991, reprint, New York: W. W. Norton, 1998); Dinesh D’Souza, Illiberal Education: The Politics of Race and Sex on Campus (New York: Random House, 1998)
  39. ↑ Bertrand Russell, Human Knowledge, Its Scope and Limits (New York: Simon and Schuster, 1948).
  40. ↑ Peter L. Berger and Thomas Luckmann, in The Analysis of Subjective Culture, edited by Harry C. Triandis (New York: John Wiley, 1972).
  41. ↑ Грушевицкая Т. Г. Попко В. Д. Садохин А. Л. Основы межкультурной коммуникации, М. 2003, с. 224-228.
  42. ↑ Иконникова Н.К. Механизмы межкультурного восприятия / Н.К.Иконникова // Социс. – 1995. - № 11. – С. 26 – 34.
  43. ↑ Ерасов Б.С. Социальная культурология / Б.С.Ерасов. – М., 2000. – 591 с. – С. 422.
  44. ↑ Хабибуллина А.Р. ИЗУЧЕНИЕ МЕЖЭТНИЧЕСКОГО ВЗАИМОДЕЙСТВИЯ В ИСТОРИЧЕСКИХ НАУКАХ: МОДЕЛИ И ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ ПОДХОДЫ. ЖурналНАУЧНЫЕ ПРОБЛЕМЫ ГУМАНИТАРНЫХ ИССЛЕДОВАНИЙ, Выпуск № 10-2 / 2009
  45. ↑ Кокшаров Н.В. Диалог культур и этнополитика / Н.В.Кокшаров. – Изд-во Санкт-Петербургского университета, 2001. – 322 с.
  46. ↑ Тавадов Г.Т. Этнология / Г.Т.Тавадов. – М: Изд-во «Проект», 2002. – 349 с. – С. 214.
  47. ↑ Кочетков В.В. Социология межкультурных различий / В.В.Кочетков. – М, 2000. – 256 с. – С. 47.
  48. ↑ Крысько В.Г. Этнопсихология и межнациональные отношения / В.Г.Крысько. – М.: Изд-во «Экзамен», 2002. – 447 с. – С. 161.
  49. ↑ Арутюнов С.А. Адаптивное значение культурного полиморфизма / С.А.Арутюнов // Этнографическое обозрение. – 1993. - № 4. – С. 42-45.
  50. ↑ Арутюнов С.А. Народы и культуры: развитие и взаимодействие / С.А.Арутюнов. – М., 1989. – 244 с. – С. 114-157.
  51. ↑ Этнокультурные проблемы Северного Кавказа: социально-исторический аспект Текст. / под ред. д-ра. ист. наук, проф. А.И. Шаповалова. Армавир: Издательство АГПИ, 2002.-366 с.
  52. ↑ Pittinsky T. L., Allophilia and intergroup leadership, In N. Huber and M. Walker (Eds.), Builidng Leadership Bridges: Emergent Models of Global Leadership. College Park, Maryland: International Leadership Association, 2005.
  53. ↑ Макеева И.А. Семантическое поле «Толератность» в теории и практике межкультурной коммуникации.
  54. ↑ Век Толерантности, научнопублицистический вестник, МГУ, М., 2001.
  55. ↑ Л. Ф. Новицкая, Проблема нравственного самоопределения в контексте интерсубъективности, М., 2001
  56. ↑ Ю. Рот, Г. Коптельцева, Межкультурная коммуникация: теория и тренинг, учебное пособие, М., 2006
  57. ↑ Белинская Е.П. Этническая идентичность: понятие, формирование, модели измерений / Е.П. Белинская, Т.Г. Стефаненко // Этническая психология : хрестоматия. – СПб. : Речь, 2003.
  58. ↑ Социальная психология / Под ред. Е. С. Кузьмина, В. Е. Семенова. — Л.: Изд-во ЛГУ, 1973.- 167 с.
  59. ↑ Уфимцева Н. В. Этнический характер, образ себя и языковое сознание русских// Языковое сознание: формирование и функционирование/РАН, Ин-т языкознания; Отв. ред. Н. В. Уфим­цева. - М.: РАН Ин-т языкознания, 1998. - 255 с. - С. 135-170.
  60. ↑ Шихирев П. Н. Современная социальная психология.: Учеб. пособ. для студ. вузов. — М.: ИП РАН, 1999.-447 с.
  61. ↑ Дугин А. Т. Этносоциология, М., 2011, с.43 -46.
  62. ↑ Шихирев П.Н. Современная социальная психология США. М., 1979.
  63. ↑ Ядов В.А. О диспозиционной регуляции социального поведения личности // Методологические проблемы социальной психологии. М., 1975.
  64. ↑ Уразалиева Г. К. Дети перестройки. Формирование этнической идентичности // Двадцать лет перестройке. Эволюция гуманитарного знания в России. Материалы Международного научно-образовательного форума 27-28 апреля 2005 г. — М.: РГГУ, 2005.

Գրականություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  • Abizadeh, Arash, "Ethnicity, Race, and a Possible Humanity" World Order, 33.1 (2001)։ 23-34. (Article that explores the social construction of ethnicity and race.)
  • Barth, Fredrik (ed). Ethnic groups and boundaries. The social organization of culture difference, Oslo: Universitetsforlaget, 1969
  • Beard, David and Kenneth Gloag. 2005. Musicology, The Key Concepts. London and New York: Routledge.
  • Billinger, Michael S. (2007), "Another Look at Ethnicity as a Biological Concept: Moving Anthropology Beyond the Race Concept" Արխիվացված 2009-07-09 Wayback Machine, Critique of Anthropology 27,1:5–35.
  • Craig, Gary, et al., eds. Understanding 'race'and ethnicity: theory, history, policy, practice (Policy Press, 2012)
  • Danver, Steven L. Native Peoples of the World: An Encylopedia of Groups, Cultures and Contemporary Issues (2012)
  • Eriksen, T.H. 1993. Ethnicity and Nationalism: Anthropological Perspectives, London, Pluto Press.
  • Eysenck, H.J., Race, Education and Intelligence (London: Temple Smith, 1971) (ISBN 0-85117-009-9)
  • Hartmann, Douglas. "Notes on Midnight Basketball and the Cultural Politics of Recreation, Race and At-Risk Urban Youth", Journal of Sport and Social Issues. 25 (2001)։ 339-366.
  • Hasmath, R. ed. 2011. Managing Ethnic Diversity: Meanings and Practices from an International Perspective. Burlington, VT and Surrey, UK: Ashgate.
  • Healey, Joseph F., and Eileen O'Brien. Race, ethnicity, gender, and class: The sociology of group conflict and change (Sage Publications, 2014)
  • Hobsbawm, Eric, and Terence Ranger, editors, The Invention of Tradition. (Cambridge: Cambridge University Press, 1983).
  • Thomas Hylland Eriksen (1993) Ethnicity and Nationalism: Anthropological Perspectives, London: Pluto Press
  • Kappeler, Andreas. The Russian empire: A multi-ethnic history (Routledge, 2014)
  • Levinson, David, Ethnic Groups Worldwide: A Ready Reference Handbook, Greenwood Publishing Group (1998), ISBN 978-1-57356-019-1.
  • Merriam, A.P. 1959. "African Music", in R. Bascom and, M. J. Herskovits (eds), Continuity and Change in African Cultures, Chicago, University of Chicago Press.
  • Morales-Díaz, Enrique; Gabriel Aquino; & Michael Sletcher, "Ethnicity", in Michael Sletcher, ed., New England, (Westport, CT, 2004).
  • Omi, Michael and Howard Winant. Racial Formation in the United States from the 1960s to the 1980s. (New York: Routledge and Kegan Paul, Inc., 1986).
  • Seeger, A. 1987. Why Suyá Sing: A Musical Anthropology of an Amazonian People, Cambridge, Cambridge University Press.
  • Seidner, Stanley S. Ethnicity, Language, and Power from a Psycholinguistic Perspective. (Bruxelles: Centre de recherche sur le pluralinguisme1982).
  • Sider, Gerald, Lumbee Indian Histories (Cambridge: Cambridge University Press, 1993).
  • Smith, Anthony D. (1987). «The Ethnic Origins of Nations». Blackwell. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  • Smith, Anthony D. (1998). Nationalism and modernism. A Critical Survey of Recent Theories of Nations and Nationalism. London – New York: Routledge.
  • Smith, Anthony D. (1999). «Myths and memories of the Nation». Oxford University Press. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  • Thernstrom, Stephan A. ed. Harvard Encyclopedia of American Ethnic Groups (1981)
  • ^ U.S. Census Bureau State & County QuickFacts: Race Արխիվացված 2008-03-07 Wayback Machine.
  • Kichiro Hayashi, Intercultural Insights into Japanese Business Methods, Senior Executive Seminar,Pacific University, Forest Grove, Oregon, Nov. 1990.
  • Janet M. Bennett, “Cultural Marginality: Identity Issues in Intercultural Training,” in Education for theIntercultural Experience, 2d ed, edited by R. Michael Paige (Yarmouth, ME: Intercultural Press, 1993).
  • Dinesh D’Souza, The End of Racism: Principles for a Multiracial Society (New York: Free Press, 1995).
  • Гумилёв Л. Н. Этнос как явление (Доклад на заседании Отделения этнографии 19 мая 1966 г.) // Доклады Географического общества СССР, 1967. — Вып. 3. — С. 90-107.
  • Гумилёв Л. Н. Этнос и ландшафт. // «Известив ВГО», Т. 100, 1968. — № 3. — С. 193-202.
  • Гумилёв Л. Н. Этно-ландшафтные регионы Евразии за исторический период. // «Доклады на ежегодных чтениях памяти Л. С. Берга», ХIII-XIV. — Л., 1968, стр.118-134.
  • Гумилёв Л. Н. Этнос и категория времени (Доклад на совместном заседании Отделения этнографии и палеогеографии 7 апреля 1967 г.) //Доклады Географического общества СССР, 1970. — Вып. 15. — С. 143-157.
  • Лурье С. В. Историческая этнология. — М.: Аспект Пресс, 1997. — 448 с.
  • Социальное и национальное. Опыт этносоциологических исследований. По материалам Татарской АССР/Отв. ред. Ю.В. Арупонян. М., 1972; Брошей Ю.В. Этнос и этнография. М., 1973. С.
  • Бромлей Ю.В., Шкаратан О-И. О соотношении предметных областей этнографии, истории и социологии//Советская этнография. 1979. No 4.
  • Социально-культурный облик советских наций. С. 4. 14. Сикевич 3.8. Национальное самосознание русских. М., 1996. 15. См.: Андреева Г.М. Социальная психология. М., 1994. С. 14-15.
  • Социальная психология. История, теория, эмпирические исследования/Под ред. Е.С. Кузьмина, В.Е. Семенова. Л., 1979. С. 47-50.
  • Тишков В-А. Очерки теории и политики этничности в Российской Федерации. М., 1997.
  • Бромлей Ю.В. Очерки теории этноса. М., 1983.
  • Арутюнян Ю-В., Дробижева Л.М., Кондратьев В. С., Сусоколов А.А. Этносоциология: цели, методы, некоторые результаты исследования. М., 1984.
  • ПерепелкинЛ.С., Соколовский С.В. Этносоциология. Новосибирск, 1995.
  • Smith А. The Ethnic Origin of Nations. Oxgord, 1986.
  • Enloe С. Ethnic Conflict and Political Development. Boston, 1973; RofhschildJ. Ethnopolitics: Conceptual Framework. New-York, 1982; Brass P-R. Ethnicity and Nationalism: Theory and Comparison. London, 1991.
  • Брошей Ю-В. Этнос и география. М., 1972.
  • Соколовский С.В. Самоопределение и проблемы меньшинства//Этнометодология... Вып. 2. М., 1995.
  • Колкова, М. К. Культуроведческий подход к обучению межкультурному иноязычному общению и его основные принципы / М. К. Колкова // Современная методика соизучения иностранных языков и культур: метод. пособие / под общ. ред. М.К. Колковой. – Санкт-Петербург: Каро,2011. – С.6–8.
  • Концепция коммуникативного обучения иноязычной культуре в средней школе: пособ. для учителя / [С. С. Артемьева и др.]; под ред. Е. И. Пассова, В. Б. Царьковой. – Москва: Просвещение, 1993. – 128 с.
  • Куликова, Л. В. Межкультурная коммуникация: теоретические и прикладные аспекты: на материале рус. и нем. лингвокультур / Л. В. Куликова; М-во образования Рос. Федерации, Краснояр. гос. пед. ун-т им. В. П. Астафьева. – Красноярск: КГПУ, 2004. – 196 с.
  • Леонтович, О. А. Русские и американцы: парадоксы межкультурного общения / О. А. Леонтович. – Волгоград: Перемена, 2002. – 435 с.
  • Национально-культурная специфика речевого поведения / под ред. А. А. Леонтьева, Ю. А. Сорокина, Е. Ф. Тарасова. – Москва: Наука, 1977. – 352 с.
  • Изаренков, Д. И. Речевая ситуация. Функциональные типы речевого действия / Д. И. Изаренков // Русский язык за рубежом. – 1974. – №2. – С.48–52
  • Мы и как удмурты, и как чуваши… Взаимная социально-культурная адаптация в этнически смешанных селениях. Сб. ст. Под Ред. А.Д.Коростелева.- М.: РУДН, 2008.
  • Винер Б.Е. К построению качественной регрессионной модели этнической идентичности // Журнал социологии и социальной антропологии.- 1998.- Т. 1, № 3.

Արտաքին հղումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 1, էջ 102)։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Էթնոս&oldid=9549247» էջից