Polinézi fransé

Polinézi fransé Polynésie française (fr)
Lanng ofisyèl	Fransé (lanng ofisyèl) Reo mā’ohi (taysyen, markizyen, paumotu, rapa, mangarévyen, ròt)
Kapital	Papéété
Siperfisi total	4 167 km²
Jantilé	Polinézyen
Popilasyon total	275 918 zab. (2017)

Polinézi fransé sa roun kolègtivité di lout-lanmè (KLL) di Répiblik fransé-a (kòd 987) ki konpozé di senk larchipèl ki ka rougroupé 118 zilé don 76 abité : larchipèl di Sosyété-a ké zilé-ya di Van ké zilé Anba-Van-an, larchipèl dé Tuamotu, larchipèl dé Ganbyé, larchipèl dé Lostral é zilé Makiz-ya. Li sa sitchwé annan sid-a di loséyan Pasifik, à anviron 6 000 kilonmèt à lès di Lostrali. Li ka enkli osi vas lèspas maritim-yan ki adjasan. Polinézi fransé-a sa roun téritwè ki pa otonnonm ki ka roulévé di artik 73 di Chart dé Nasyonzini.

Listwè

Di xvie o xviiie syèk

À pati di 1521, dat di dékouvèrt fòrtchwit-a di Puka Puka, san dout roun dé 2 zilé Enfòrtinen, pa Magellan, Éropéyen-yan ka èsploré progrésivman Polinézi oryantal o xviie ké xviiie syèk.

Tayti sa dékouvri ki an 1767 pa Britannik Samuel Wallis, ki swivi an 1768 pa Bougainville é pa Cook an 1769.

Finisman-an di xviiie syèk sa marké pa pronmosyon-an di roun chèf di Tayti, ki, alyé ké Annglé-ya, ka fondé lignen-an dé Ponmar, é pa lenplantasyon-an atè Moorea di misyonnèr britannik di London Missionary Society ki ka débarké 5 mars 1797.

Bist di Bougainville atè Papeete.

xxe ké xxie syèk

Dé zabitan dé EFO ka partisipé o konba di Pronmyé Lagèr mondjal-a ké batayon di Pasifik ; parmi yé fitir chèf-a di mouvman antikòlonnyalis, Pouvanaa Oopa. Mé a pou antann finisman-an di Ségon Lagèr mondjal-a pou ki roun lévolisyon sansib pwé koumansé.

An 1940, EFO ka ralyé Lafrans lib ké roun nouvèl batayon di Pasifik sa fòrmen. An 1942, larmé anmériken ka enstalé roun baz militèr asou zilé-a di Bora-Bora annan kad-a di lopérasyon Bobcat. Ki ka akéyi jouk 6 000 soda, sa baz ka métamòrfozé larchipèl-a.

An 1946, konstitisyon-an di IVe Répiblik ka établi Linyon fransé-a : EFO ka pasé di èstati di kòlonni à sa-a di téritwè di lout-lanmè é drwè-a di vòt sa akòrdé o zabitan. Mouvman antikòlonnyalis-a ka èstrigtiré so kò annan lannen-yan 1945-1949 : an 1949, Pouvanaa Oopa sa éli dépité é ka fondé RDPT, pati otonnonmis, ki ka donminen lavi politik-a annan lannen-yan 1950, ki malgré fòrmasyon-an di Linyon taysyen-an di Rudy Bambridge, pati ki maré o mentchen di souvrennté fransé-a.

Jéyografi

Kart topografik di Polinézi fransé-a.

Sa téritwè ka konprann anviron lanmotché-a dé dilo maren fransé-ya (5 milyon di km2) ké plizyò group di zilé ké di latòl don pi enpòrtan é pli péplé-a sa Tayti.

Rapòrté à Léròp, Polinézi fransé-a ka roulévé so immansité. An plasan zilé-a di Tayti o nivèl di Pari, Hatutu (zilé-a ki pli "sèptantriyonnal" di Polinézi fransé-a annan larchipèl-a dé zilé Markiz) j'ai sitchwé so kò atè Ålberga an Swèd. Mangareva (zilé-a ki pi "oryantal" di Polinézi fransé annan larchipèl dé Zilé Gambier) ka sitchwé so kò atè Prekopčelica an Sèrbi. Rapa (zilé-a ki pi "méridjonnal" di Polinézi fransé-a annan larchipèl-a dé Zilé Ostral) ka sitchwé so kò an lanmè tyrrhénienne o sid-lès di Sardengn-an o larj di Capo Ferrato. É Manuae (zilé ki pi "ògsidantal" di Polinézi fransé é dé Zilé Anba-Van-an annan larchipèl dé Zilé di Sosyété) ka sitchwé so kò annan Lanmanch-a o sid-lès dé Kòrnouay annglé o larj di Kap Lizard.

Kiltir, patrimwenn ké lwézi

Kiltir polinézyen-an sa rich ké varyé. Divèrs lenstitisyon ka asiré lannimasyon ké pronmosyon.

• Kaz di kiltir oben Te fare Tauhiti nui, ki ka asiré lannimasyon ké difizyon di kiltir-a an Polinézi fransé, an favorizan lagtivité-ya ké kréyasyon artistik anba tout so fòrm-yan, ensi ki lòrgannizasyon ké pronmosyon-an dé mannifèstasyon popilèr don an partikilyé kiltir ma’ohi, asou plan lokal, nasyonnal ké entèrnasyonnal. Li ka jéré dé sal di èspégtak ki sitchwé atè Papéété, é roun bibliyotèk.
• Mizé di Tayti é dé zilé oben Te Fare Manaha ka konsèrvé é ègspozé kolègsyon ki gen tré o patrimwenn di Loséyanni, é pli partikilyèrman polinézyen.
• Sant dé métché di lar di Papéété é di Konsèrvatwè artistik ki ka asiré transmisyon-an dé savwè artzannal.

Kòd

Polinézi fransé-a gen pou kòd :

• F-OH, soulon lis-a dé préfigs OACI di limatrikilasyon dé laéronnèf
• NT, soulon lis-a dé préfigs dé kòd OACI dé laéropò,
• PF, soulon nòrm-an ISO 3166-1 (lis dé kòd péy), kòd alpha-2,
• .pf, soulon lis-a dé Entèrnèt TLD (Top level domain),
• PYF, soulon nòrm-an ISO 3166-1 (lis dé kòd péy), kòd alpha-3,
• XPF : pou lanmonnen soulon nòrm-an ISO 4217.