Brézil

Répiblik fédérativ di Brézil República Federativa do Brasil (pt)
Lanng ofisyèl	Potidjé
Kapital	Brazilya
Siperfisi total	8 514 876 km²
Jantilé	Brézilyen
Popilasyon total	206 081 432 zab. (2015)

Brézil (potidjé: Brasil [bɾaˈziw]), annan so fòrm lonng Répiblik fédérativ di Brézil (potidjé : República Federativa do Brasil), sa pli gran Léta di Lanmérik laten. Brézil-a sa senkyenm pli gran péy di plannèt-a, dèyè Larisi, Kannanda, Létazini-ya ké Lachin-an. Ké roun sipèrfisi di 8 514 876 km2, péy-a ka kouvri pré di lanmotché-a di téritwè di Lanmérik di Sid (47,3 %), li ka patajé dé frontchèr ké Lourougwé, Larjantin, Paragwé, Bolivi, Pérou, Kolonbi, Vénézwéla, Gwiyannan, Sourinanm-an ké Lafrans-a(pa Lagwiyann), swé tout péy-ya di kontinan sof Chili-a ké Lékwatò. Péy-a ka konté roun popilasyon di 206 milyon di zabitan. Ansyen kolonni potidjé, Brézil-a gen pou lanng ofisyèl, potidjé-a alò ki lapila dé péy di Lanmérik laten gen pou lanng ofisyèl èspangnòl-a.

An 2017, soulon FMI-a, PIB-a di Brézil ka élvé so kò à 2 054 bilyon di dolar anmériken, sa ki ka fè di li lwitchenm pwisans ékonnonmik mondjal. Konsidéré kou roun gran pwisans émèjan, péy-a sa notanman manm di Lòrgannizasyon dé Nasyonzini, di Mercosul, di G20 ké dé BRICS. Asou plan militèr-a, larmé brézilyen-an sa klasé parmi ven pronmyé pwisans militèr-ya é ka doumòré pli enpòrtan-an di kontinan anmériken, dèyè Létazini-ya.

Listwè

Blazon-an di répiblik-a té ka poté, à lorijin-an, à adòpté pa péy-a apré labolisyon-an di monnarchi-an : Estados Unidos do Brasil (Létazini di Brézil). Vèrsyon atchwèl-a, ki établi pa lalwa-a no 5700, di 1é sèptanm 1971, ka rouflété chanjman-an di non ofisyèl di péy an República Federativa do Brasil(Répiblik fédérativ di Brézil). Dapro brézilyen-an ka prézanté roun gran lozanj jòrn asou fon vèrt, sa ki ka senbolizé linyon enpéryal-a lò di nésans-a di kaz rwayal brézilyen-an. Vèrt-a ka rouprézanté kaz rwayal-a di Bragance à lakèl ka apartni Pierre Ier (Pedro I), pronmyé lanprò brézilyen. Jòrn-an ka rouprézanté kaz rwayal otrichyen-an di Habsbourg pas Marie-Léopoldine di Lotrich, fanm-an di Pierre Ié, té roun prensès otrichyen.

O sant di lozanj, koté té ka tronnen blazon-an di Lanpir-a di Brézil, té plasé roun sfè blé ki ka rouprézanté syèl-a di Rio de Janeiro o jou di koudLéta ki enstalé Répiblik-a. Vennsèt zétwèl ki désinen asou sa fon ka rouprézanté vennsis Léta fédéré ensi ki kapital-a di péy. O sant di sfè-a nou ka routrouvé fanmé bannyè-a ka poté lenskripsyon-an « Ordem e Progresso », (« lòrd ké progré »), déviz nasyonnal-a di péy. Sa lenskripsyon ka vini d’Auguste Comte, filozòf ké papa di pozitivism.

Dispozisyon-an dé zétwèl di drapo ka rouflété sa di syèl di Rio de Janeiro 15 novanm 1889-a à 20 h 30, dat di lenstitisyon ofisyèl-a di Répiblik-a.

Péryòd pré-kolonnyal

Fiché:Calçoene, Cromlech brasileira, Amapá.jpg

Sit arkéyolojik di Calçoene, Lanmanpa

Anvan so dékouvèrt pa Potidjé-ya an 1500, nou ka èstimen ki téritwè atchwèl-a di Brézil (lakot oryantal-a di Lanmérik di Sid), té abité pa anviron dé milyon di Anmérendjen, ki réparti o nò é o sid. Popilasyon anmérendjen-an té divizé an gran nasyon otogtonn ki konpozé di diféran group étnik parmi lakèl ka distengé yé kò prensipal fanmi lengwistik-ya : toupi-gwaranni, makro-jê ké arawak. Anmérendjen-yan té réparti annan d'inonbrab tribi, don Tupiniquims, Gwaranni-ya ké Tupinambas.

Kolonnizasyon potidjé

An 1500, Pedro Álvares Cabral ka dékouvri lakot brézilyen-yan é, viré o Potidjal, li ka annonsé ki li dékouvri nouvèl téritwè. Nou ka èstimen ki anvan 1500, lakot oryantal-a di Lanmérik di Sid té abité pa anviron 2 milyon d'Anmérendjen. Soulon trété-a di Tordesillas, signen an 1494, anba léjid-a di pap Alexandre VI, tout latè-ya ki nouvèlman dékouvèrt sitchwé à pli di 370 lyé à lwès di Kap Vèrt té k'alé à Lèspangn-an, ròt-ya té atribiyé o Potidjal. Pwen oryantal-a di kontinan sid-anmériken (Brézil-a) té ka rouvini ensi o Potidjal.

Rivé di Pedro Álvares Cabral atè Porto Seguro, Bahia, an 1500.

Dé navigatò ka viré tòrnen plita o Brézil é ka rapòrté laba bwa di Brézil, bwa di koulò bréz ki yé ka achté o Endjen, é okèl Brézil-a divèt so non atchwèl. Toutfwè, antrépriz-a di kolonnizasyon pa ka koumansé réyèlman ki annan lannen-yan 1530, Lòské Jean III té ka divizé an douz kaptennri éréditèr. Soupannan, à laswit-a di nonbré problenm ki lyannen à sa sistenm, lirwè-a di Potidjal, Jean III, té ka désidé di nonmen 7 janvyé 1549, roun gouvèlnò jénéral, Tomé de Souza, ki charjé d'administré kolonni antché-a. Bò'd milyé-a di xvie syèk, souk-a sa divini prensipal richès koumèrsyal-a di Brézil, sa ki té ka mennen Potidjé-ya à dévlopé trét-a dé lèsklav afriken afen di ogmanté prodigsyon-an é réponn à doumann entèrnasyonnal krwasant-a.

Brézil-a ka koumansé à dévlopé so kò ékonnonmikman ké lèsplwatasyon-an di popilasyon endjen lokal-a ki pli fika sifizan pou prodigsyon soukriyé-a, pronmyé lèsklav-ya té enpòrté di Lafrik an 1550. Trét négriyé-a ké douré jouk milyé di xixe syèk : Brézil-a sa péy-a di Lanmérik di Sid ki té risouvwè plis-a di lèsklav nwè, ké anviron 5,5 milyon d'Afriken (majoritèrman di Lafrik-a di Lwès-a) ki dépòrté di xvie syèk o lannen 1850, swé 40 % di total. Lèsklav-ya té prensipalman enpòrté pa dé trafikan britannik ké fransé, notanman bòrdélè ké nanté. Lèsklav-ya té rivé asou kontinan anmériken o mwayen di léchanj entèrkontinantal ki bazé asou sistenm-an di koumèrs triyangilè.

Endépandans à légar-a di Potidjal ké lanpir

Déklarasyon di endépandans-a di Brézil pa fitir lanprò-a Pierre Ié, 7 sèptanm 1822.

Konfli-a ké douré trwa lannen ké tèrminen so kò an 1824 ké vigtwè-a dé troup brézilyen ké signatir-a di trété di Rio de Janeiro an 1825. Pronmyé konstitisyon brézilyen-an té pronmilgé 25 mars 1824-a. 12 ògtòb 1822-a, Lanpir-a di Brézil sa ofisyèlman proklanmen. Dom Pedro sa proklanmen Lanprò anba non-an di Pierre 1é.

Jéyografi

Kart topografik di Brézil.

Brézil-a gen roun sipèrfisi total di 8 547 877 km2, li ka étann so kò di lékwatò o tropik di kaprikòrn. Péy-a ka tchipé roun vas zonn lonng-an di lakot-a sa di Lanmérik di Sid é ka konprann roun gran parti di entéryò-a di kontinan. Péy-a sa dilwen pli gran-an di Lanmérik laten, ka kouvri pré di lanmotché-a di sirfas-a do kontinan sid-anmériken.

Li ka patajé dé frontchèr térès ké Lourougwé o sid, Larjantin-an ké Paragwé-a o sid-lwès, Bolivi-a ké Pérou-a à lwès-a, Kolonbi-a o nò-lwès ké Vénézwéla, Sourinanm-an, Gwiyannan ké Lagwiyann o nò. Di pa so tay, Brézil-a ka partajé roun frontchè koumin ké tout péy-ya di Lanmérik di Sid, à lésèpsyon-an di Lékwatò-a é di Chili. Téritwè brézilyen-an ka konprann égalman roun sèrten nonm di zilé oben di tizilé, kou Fernando de Noronha, Atoll das Rocas, zilé-ya di Saint Pierre ké Saint Paul ensi ki larchipèl-a di Trindad é Martin Vaz. So tay, so rélyèf, so klima ké so rousours natirèl ka fè di Brézil roun péy jéyografikman divèrsifyé.

Brézil-a sa senkyenm pli gran péy-a di monn, apré Larisi, Kannanda, Létazini-ya ké Lachin-an, ensi ki trwazyenm pli gran an Lanmérik, dèyè Kannanda ké Létazini-ya. So sipèrfisi total ka étann so kò asou 8 511 965 km2, don 55 455 km2 dilo.

Kiltir

Nwayo-a di kiltir-a di Brézil sa rézilta di mélanj ant tradisyon-yan ké koutim-yan dé trwa group ki kontribiyé à fasonnen lidantité nasyonnal-a di péy : fondatò potidjé-ya, Anmérendjen-yan ké imigran-yan ki sa vini o Brézil o kour dé syèk (Éropéyen, Afriken, oryantal, slav, èskandinav, etc.).

Lenfliyans-a di kiltir éropéyen-an asou Brézil-a ka routrouvé so kò annan lanng-an (potidjé), rélijyon-an (katolisism) ké larchitègtir-a. Kiltir brézilyen-an ka tchenbé égalman dé kiltir Afrik, anmérendjen é dé péy éropéyen (ròt ki Potidjal). Plizyò laspè di kiltir brézilyen-an té fòrtman enfliyansé pa rivé-a dé imigran italyen, alman ké èspangnòl(trwa dé prensipal group an provnans di Léròp) ki enstalé yé kò an gran nonm annan réjyon-yan di Sid é di Sid-Lès di Brézil. Anmérendjen-yan, yé, té enfliyansé lanng-an (plizyò di potidjé brézilyen sa dérivé dé ansyen lanng endijenn), tandi ki Afriken-yan té lésé yé anprent asou lanmizik-a, latchwizin-an ké ladans-a(notanman lò yé bay nésans o capoeira, roun lar marsyal envanté pa lèsklav-ya ki vini di Lafrik).