Yola
| Yola | ||
| algemien | ||
| oare namme(n) | dialekt fan Forth en Bargy | |
| lânseigen yn |  Ierlân
| |
| tal sprekkers | – († ±1850) | |
| skrift | Latynsk alfabet | |
| taalbesibskip | ||
| taalfamylje | ● Yndo-Jeropeesk ● Germaansk ● Westgermaansk ● Noardwestgermaansk ● Angelsaksysk ● Yola | |
| taalkoades | ||
| ISO 639-3 | yol | |
It Yola is in útstoarne taal dy't foarhinne yn súdeastlik Ierlân sprutsen waard, en dy't nei alle gedachten ta de Noardwestgermaanske groep fan 'e Westgermaanske talen hearde. Mei it Ingelsk, it Skotsk en it krektlyk útstoarne Fingaalsk foarmet it de Angelsaksyske taalgroep. De namme "Yola" is ôfkomstich fan it Yola-wurd foar "âld", yoal, dat blykber faak brûkt waard om 'e taal te beskriuwen (yn 'e sin fan "de âlde taal").
Taalgebiet
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]It Yola waard sprutsen yn 'e uterste súdeastpunt fan it eilân Ierlân, yn 'e baronyen Forth en Bargy, dy't ûnderdiel útmeitsje fan it greefskip Wexford. Dêrfandinne dat dizze taal ek wol it "dialekt fan Forth en Bargy" neamd wurdt.
Skiednis
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]It Yola en de Aldingelsen
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]Op útnûging fan Dermot MacMurrough, de Ierske kening fan Leinster, stieken yn 1169 de Normandyske eallju Richard de Clare, 2e greve fan Pembroke, byneamd Sterkbôge, en Robert FitzStephen út Wales wei oer nei Ierlân. Dêr troude de greve fan Pembroke mei de dochter fan 'e kening fan Leinster en sadwaande setten hy en syn folgelingen harren yn Ierlân nei wenjen. It Yola ûntstie út it Midingelsk dat troch Pembroke-en-dy sprutsen waard, en ûntwikkele him troch syn isolemint tusken 1169 en 1600 ta in ôfsûnderlike taal, dy't foar lju út Ingelân net mear te folgjen wie.
Troch ferminging mei de Ierske befolking ûntjoegen de neikommelingen fan Pembroke-en-dy har letter ta de saneamde Aldingelsen, sa neamd om harren te ûnderskieden fan 'e twadde weach fan Ingelske (en Skotske) ymmigranten yn Ierlân, dêr't de Noardierske protestanten fan ôfstamje. De Aldingelsen namen de gewoanten fan 'e Ieren oer oant se, ta ôfwearze fan harren Ingelske tiidgenoaten, 'Iersker as de Ieren' wurden wiene. Withoefolle Ingelske keningen efterinoar besochten út alle macht dy stân fan saken werom te draaien, mar dat slagge harren net. Ek in wetlik ferbod tsjin it oernimmen troch de Aldingelsen fan 'e Ierske klaaiïng, hierdracht, brûkmen en taal, troch it Ierske parlemint, yn 1366, feroare dêr neat oan. De Aldingelske adel fersprate him meitiid oer hast hiele Ierlân, mar de gewoane Aldingelsen bleaune altyd benammentlik konsintrearre yn 'e baronyen Forth en Bargy, yn it uterste súdeasten fan Ierlân. Hoewol't de measte Aldingelsen al foar 1600 it Iersk oernamen, bestie dêr oant yn 'e njoggentjinde iuw in minderheid dy't Yola spriek.
Sadwaande is it Yola oerlevere út 'e njoggentjinde iuw yn in stikmannich folkssankjes en in wurdlist fan 1700 wurden, it saneamde Poole's Glossarium. Dat is neamd nei de opsteller, Jacob Poole fan Growtown, in grutboer en quaker, dy't der tusken 1800 en syn ferstjerren yn 1827 aardichheid oan hie om it taaleigen fan it Yola op te tekenjen op grûn fan petearen mei syn pachters en arbeiders. De iennichste gearhingjende proazatekst dy't yn it Yola oerlevere is, wie in koarte lokwinsk oan it adres fan Constantine Phipps, 1e markys fan Normanby, de gûverneur fan Ierlân, ta gelegenheid fan dy syn besyk oan Wexford yn 1836. Dizze tekst waard letter, op 15 febrewaris 1860, by wize fan taalkundige nuveraardichheid, ôfprinte yn 'e krante de Wexford Independent. (Dizze tekst is hjir te finen, ûnder de titel Address to Lord Lieutenant in 1836.)
De Wytsingteory
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]Der bestiet noch in oare, sij it tige kontroversjele teory oer it ûntstean fan it Yola. Yn it grutste part fan 'e tsiende en de earste helte fan 'e alfde iuw waard eastlik Ierlân fierhinne oerhearske troch de Wytsingen. Sterker noch, de havenstêd Wexford waard stifte troch de Wytsingen en hiet oarspronklik Væsfjord. It soe dêrom ek wêze kinne dat it Yola ôfstamme fan it troch de Wytsing-kolonisten sprutsen Aldnoarsk, en him letter, ûnder ynfloed fan it Ingelsk, ûntjoech ta in taal mei mear Westgermaanske as Noardgermaanske skaaimerken. Yn dat ferbân is it ynteressant dat der yn it noarden fan it greefskip Dublin, dat lange tiid in Wytsing-keninkrykje foarme, iuwenlang in lyksoartige taal sprutsen waard, it Fingaalsk.
Taaleigenskippen
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]Klanklear en wurdskat
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]In wichtich ferskil tusken it Yola en it Ingelsk wie dat de measte stimleaze wriuwklanken yn it Yola stimhawwend wurden wiene (dus: f > v; s > z; stimleaze th > stimhawwende th). Boppedat wiene de fokaalwearden fan it Midingelsk yn it Yola beholden bleaun en hie de Grutte Lûdsferskowing (Great Vowel Shift), in taalkundich ferskynsel dat de klanklear fan it Ingelsk tige by tige beynfloede hat, yn it Yola net plakfûn. Om in foarbyld te jaan, de 'a' hie yn it Yola noch de wearde [a], krekt as yn it Frysk, wylst dy letter yn it Nijingelsk ornaris de klank [e] werjout.
Fierders hie it Yola troch de iuwen hinne in grut part fan syn wurdskat oernommen út it Keltyske Iersk. In oar apart skaaimerk fan it Yola wie dat de wurdklam yn 'e regel op it twadde wurdlid lei, lykas yn hatcheat ("bile", Ingelsk: hatchet); dineare ("iten"; Ing.: dinner); readeare ("lêzer"; Ing.: reader); en weddeen ("brulloft"; Ing.: wedding). Dit ferskynsel is nei alle gedachten ta te skriuwen oan 'e ynfloed fan it (Normandysk) Frânsk, dêr't de klam ek altyd op it lêste wurdlid leit.
Ferlykje yn 'e ûndersteande tabel de telwurden fan "ien" oant en mei "tsien" yn it Yola en ferskate besibbe talen: it Ingelsk, it Skotsk en it Frysk.
| taal | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Ingelsk | one | two | three | four | five | six | seven | eight | nine | ten |
| Skotsk | ane yae |
twa | thrie | fower | five | sax sex |
seiven | aicht aucht |
nyne neen |
ten |
| Yola † | oane | twye | dhree | vowér | veeve | zeese | zebbem | ayght | neene | dhen |
| Frysk | ien | twa | trije | fjouwer | fiif | seis | sân | acht | njoggen | tsien |
Beynfloeding troch oare talen
[bewurkje seksje | boarne bewurkje]Yn it Yola wiene behalven fan it Iersk ek ynfloeden werom te finen fan it Frânsk, it Flaamsk, it Deensk en it Welsk, talen dy't troch guon fan 'e oarspronklike ymmigranten yn Forth en Bargy sprutsen wiene.
| Boarnen, noaten en/as referinsjes: |
|
Foar boarnen en oare literatuer, sjoch ûnder: Notes en References, op dizze side. |