سنجاقک

برای فیلمی به این نام، سنجاقک (فیلم ۲۰۰۲) را ببینید.

سنجاقک
جواهر رودخانه نر
سنجاقک دم‌آبی ماده
رده‌بندی علمی
فرمانرو:	جانوران
شاخه:	بندپایان
رده:	حشرات
راسته:	سنجاقک‌ها
زیرراسته:	سنجاقک Selys، ۱۸۵۴
خانواده‌ها
Hemiphlebioidea Hemiphlebiidae سنجاقک‌های بال‌بسته سنجاقک‌های برکه باریک‌بالان سنجاقک‌های پاسفید سنجاقک‌های سایه نخ‌دنبان سنجاقک‌های بالگردی گسترده‌بال‌واران گسترده‌بالان نوارآبیان صاف‌بالان کوتاه‌بالان مالاکیتان زیبابال‌واران دوگانه‌بال زیبابالان سنجاقک‌های جواهر سنجاقک‌های پابرهنه لطیف‌بالان پرچم‌بالان †Zacallitidae

سَنجاقَک حشره‌ای از راسته سنجاقک‌ها (Odonata) است. واژه سنجاقک در پارسی به بدن (شکم) سنجاق مانند اعضای این گروه اشاره دارد. برای این راسته نام طیاره‌مانندها در گذشته به‌کار رفته‌است. در زبان فارسی واژه سنجاقک به ساختار بدن سنجاق مانند و کشیده اعضای این راسته اشاره دارد. پسوند «ک» در انتهای واژه به همسانی و شباهت داشتن به ستجاق اشاره دارد. واژه سنجاقک برای ساختار سنجاق مانندی که برای خارج نشدن چرخ از محور نیز کاربرد دارد استفاده شده‌است.

نام علمی آن یعنی Odonata از (Odous:دندان) به معنی دندان داران است که به قطعات دهانی جونده و نیرومند نیز اشاره دارد.

سریع‌ترین حشره پرنده از نظر سرعت نیز به گونه‌ای سنجاقک استرالیایی تعلق دارد. با توجه به نحوه زندگی در مراحل لاروی و بالغ و خصوصیت شکارگری دارای شرایط اختصاصی و اندام‌های شکارگر ویژه‌ای‌اند. شکل پاها در این گروه به صورت سبد درآمده‌است تا راحت‌تر شکار را در بر بگیرد قطعات دهانی به صورت جونده بسیار قوی می‌باشد.

از آنجا که به صورت عمومی شکار می‌کنند ممکن است بعضی از حشرات مفید هم در لیست غذایی آن‌ها یافت شود.

گرچه نمی‌توان آن‌ها را آفت این گروه محسوب کرد زیرا نقش مفید پررنگ‌تری دارند. در دوران لاروی با تغذیه از لارو دوبالان و سایر موجوداتی که می‌توانند مضر باشند در کنترل جمعیت گروه‌های ساکن زیستگاه‌های آبی نقش مهمی دارند گرچه ممکن است ماهی‌های کوچک طعمه آن‌ها باشند، اما خود آن‌ها نیز می‌توانند غذای مفیدی برای ماهی‌های بزرگ‌تر باشند.

سنجاقک‌ها شکارچیان سریعی هستند که طعمه خود را در هوا شکار می‌کنند آن‌ها به‌طور استثنایی قدرت دید بالایی دارند و می‌توانند حشرات در حال پرواز را تعقیب کنند و با کمک پاهای تیغه‌دار خود شکار را به آسانی در هوا بگیرند، حالت پاها شکل سبد مانندی را می‌سازد که به منظور تمرکز بیشتر روی طعمه کاربرد دارد.

سنجاقک امپراتور آبی (Anax imperator) در جلگه‌های روستای خلیفه محله رودسر استان گیلان

این گروه از حشرات موجوداتی دوگانه‌زیست هستند. دوران لاروی حشره که قسمت طولانی‌تر زندگی است به صورت کاملاً وابسته به محیط آبی مشخص است طرح بالغ حشره با چهاربال ظاهر می‌شود که این حالت کوتاه می‌باشد (چند روز تا دو ماه). چشمان مرکب بزرگ‌اند، شاخک‌ها کوتاه و همگی آزادزی هستند.

مزو و متا تورکس در هم ادغام شده‌است و شکم متشکل از ۱۱ بند می‌باشد (در برخی منابع به ۱۰ بند اشاره شده). اندام جنسی نرها کاهش پیدا کرده اما دارای اندام ثانویه جفت‌گیری و ضمیمه جنسی در قسمت شکمی و در بند ۲ و ۳ می‌باشند. قسمت تخمگذاری ماده‌ها یا با اندام تخم‌گذار یا بدون آن است.

هر دو جنس از نظر اندازه و زیستگاه مشابه‌اند، اما اغلب در الگوهای رنگ سینه و شکم، پاها یا بال‌ها تفاوت‌هایی دارند.

در حال حاضر سه زیر راسته از این حشرات وجود دارد:

زیر راسته همسان بالان Zygoptera ظاهر سنجاق گونه و ظریف‌تر و قدرت پروازی کمتر

زیر راسته ناهمسان بالان Epiprocta جثه درشت‌تر، بال‌ها حالت گسترده بدون تا خوردن روی هم و پرواز نیرومند

زیر راسته بینابینی Anisozygootera که در واقع فسیل زنده محسوب می‌شود و تنها یک جنس و دو گونه دارد که یکی در ژاپن و دیگری در هیمالیای مرکزی وجود دارد در زیر راسته Epiprocta جای می‌گیرند.

پراکنش سنجاقک‌ها سراسر زمین غیر از مناطق منجمد و تنوع اصلی آن‌ها در مناطق گرمسیری است.

همسان بالان گروه ابتدایی‌تراند و به نظر می‌رسد گروه تک نیا باشند. معمولاً دارای پرواز رقص مانند و فعالیت شکاری تغذیه‌ای کمتری نسبت به Epiprocta می‌باشند. Epiprocta پرواز قدرتمندی دارند و احتمالاً گروه Monophyletic نیستند.

The phylogenetic tree of the orders and suborders of odonates according to Bechly (2002):

سنجاقکی‌بالان

†Geroptera (only †Eugeropteridae)   Holodonata   †Eomeganisoptera (only †"Erasipteridae")       †شیردال‌مگس‌سانان       †سنجاقکی‌بالان (only †Campylopteridae)       †Protanisoptera       †Triadotypomorpha (only †Triadotypidae)       †Triadophlebiomorpha       †Protozygoptera       †Archizygoptera       †Tarsophlebioptera (only †Tarsophlebiidae)   سنجاقک‌سانان   سنجاقک       †Sieblosiidae   Epiprocta (= Epiproctophora)   †Isophlebioptera       Anisozygoptera (= Epiophlebioptera, restricted to Recent Epiophlebiidae)       †Heterophlebioptera       †Stenophlebioptera       ناهمسان بالان

بررسی فون مناطق و وجود تنوع در میان گونه‌ها نشان دهنده گسترده بودن زیستگاه‌ها و موفقیت سدهای طبیعی در جداسازی و ممانعت از نفوذ گونه‌ای خاص و توانمندی یک گونه دارد. برخی گونه‌ها علی‌رغم شرایط دشوار یا حتی آلودگی‌های خاص زیستگاه‌ها می‌توانند مقاوم تولید نسل نمایند و برخی دیگر نسبت به شرایط بسیار حساس هستند. آلودگی‌های آب و تخریب زیستگاه‌های طبیعی همواره گونه‌های موجود در موقعیت جغرافیایی آلوده را تهدید می‌کند. بسیاری از خانواده‌های Odonata نسبت به آلودگی‌های آب حساس‌اند زیرا قسمت اعظم زندگی جاندار در حالت لاروی و در محیط آبی سپری می‌شود. اگر آلودگی آب تأثیر حادی در لارو نداشته باشد (معمولاً چنین نیست) ممکن است روی جانوران آبزی که از آن‌ها تغذیه می‌کند مؤثر باشد و حشره در چنین زیستگاهی آینده‌ای ندارد. در سال‌های اخیر مطالب تازه و جالبی در مورد برخی گونه‌های Odonata بیان می‌شود به عنوان مثال مهاجرت! که در مورد این موضوع مطالبی ذکر خواهد شد که شاید باور آن برای ما دور از ذهن باشد.

بررسی‌های فونستیک می‌تواند گونه‌های مقاوم و حساس و گونه‌های نابود شده در یک زیستگاه سابقاً سالم را معرفی کند. همواره شناخت و بررسی و طبقه‌بندی گروهی از موجودات مقدمه‌ای برای سایر علوم زیستی محسوب می‌گردد زیرا وجود تفاوت‌ها و امتیازات و تنوع، گونه‌ای را معرفی می‌کند که در گذشته از آن آگاهی کافی نداشته‌ایم.

در مجموع نمی‌توان نسبت به یک جاندار همیشه دیدگاه منفعت‌طلبانه داشت و تنها حشراتی که مفید یا مضر هستند را مطالعه نمود آنچه که مسلم است دانش ما نسبت به جاندارانی که با آنان درگیر هستیم بیشتر می‌باشد پس لازم است ابعاد دانش خود را افزایش دهیم.

تکامل و طبقه‌بندی

این راسته از حشرات یکی از قدیمی‌ترین گروه حشرات بالدار معروف به دیرینه‌بالان پس از یک‌روزه‌ها ظهور این حشرات را هم‌زمان با ابتدای پرمین می‌دانند. کشف یک فسیل از بال عقبی یک سنجاقک غول‌پیکر به طول ۷/۵ اینج (به نظر می‌رسد گستره بال و جثه حدود ۷۰ سانتیمتر) مربوط به دوره پرمین و ۲۸۰ میلیون سال قبل و یک فسیل کامل دیگر در آلمان با گستره ۲۰/۳ سانتیمتر مربوط به ژوراسیک تأییدکننده این مطلب است.

همانگونه که اشاره شد ظهور Odonata را به ابتدای دوره پرمین نسبت می‌دهند. در مسیر تکامل شکل‌گیری نهایی به صورت امروزی در میانه‌زیستی بوده‌است: Zygoptera و Anisozygoptera در تریاس و Anisoptera در ژوراسیک می‌باشد.

Zygoptera: شامل ۴ فرا خانواده و ۱۸ خانواده است.

َAnisozygoptera:شامل ۱ خانواده و ۱ جنس

Anisozygoptera شامل ۳ فرا خانواده و ۴ خانواده است.

بررسی گروه

طول بال‌ها از ۱۶/۲ سانتیمتر در سنجاقک استرالیایی Petalura ingentissima تا ۲ سانتیمتر در آسیابک جنوب شرق آسیا Agriocnemis femina دیده می‌شود.

دگردیسی ناقص می‌باشد. چشمان مرکب کاملاً بزرگ است و قطعات دهانی جونده می‌باشد. دو قطعه پشتی تورکس در هم ادغام شده‌اند. پاها کاملاً برای به دام انداختن شکار طراحی شده‌اند. بال‌ها بزرگ و قدرتمند و دارای رگبال‌های زیادی‌اند و معمولاً در قسمت نوک بال لکه بال ویژه‌ای دارند شکم‌بند بندی و دارای ۱۱ قطعه می‌باشد (در منبع Grzimek’s Animal Life Encyclopedia) ده بند قید شده‌است) شکم طویل و استوانه‌ای است. در نرها اندام جنسی ثانویه ویژه در بند ۲ و ۳ شکمی قرار دارد و جدا از روزنه جنسی معمول واقع در نزدیک انتهای شکم است. هر دو جنس در انتهای شکم خود زائده‌هایی دارند که در نرها مانند کلاسپرها عمل می‌کند و در حین جفت‌گیری ماده را درگیر می‌کند.

بال‌ها در این گروه بسیار بزرگ و دارای رگبال‌های زیادی هستند معمولاً در نزدیکی نوک بال یک لکه ویژه بال وجود دارد که در گونه‌های مختلف و در بعضی موارد در جنس نر و ماده تفاوت‌هایی دارد. در بعضی گونه‌ها بال‌ها رنگ آمیزی جالبی دارند و در گونه‌هایی دیگر شفاف هستند در میانه بال معمولاً یک فرو رفتگی به نام گره (nodous) وجود دارد.

بال‌ها در Zygoptera در حین استراحت برهم منطبق می‌شود و اندازهٔ مشابه‌ای دارند به همین خاطر به این نام گفته می‌شوند. معمولاً Zygoptera فعالیت پروازی و تغذیه‌ای زیادی ندارند و حرکت زیبای رقص مانندی بر فراز جریان آب دارند.

در Anisoptera بال‌های عقبی معمولاً پهن‌تر از بال‌های جلویی‌اند و در حین استراحت به صورت گسترده نگه داشته می‌شوند. فعالیت پروازی و تغذیه‌ای زیادی در این گروه دیده می‌شود این گروه می‌توانند مسافت‌های زیادی را نسبت به زادگاه خود طی کنند و حتی در گونه‌هایی در ارتفاع زیاد و مدت طولانی در حالتی مشابه بال زدن و سر خوردن پرواز کنند. در این گروه بعضی اعضا فعالیت شبه مهاجرت و مهاجرت دارند.

از گذشته تا به امروز مشاهده و بررسی بال‌ها و شکل رگبال‌ها وسیله مناسبی در طبقه‌بندی گروه‌های Odonata بوده‌است. شکل بال و لکه بالی و فرم‌های رنگ‌آمیزی آن‌ها می‌تواند اطلاعات مفیدی از گروه‌ها را به ما بدهد.

جفت‌گیری و تولید مثل

معمولاً رفتار خاص تولید مثلی و رقص ویژه در میان برخی خانواده‌ها دیده می‌شود Calopterygidae,Chlorocyphidae, Euphaeidae, Hemiphlebiidae, Platycnemididae,Libellulidae

وجود نرها با رنگ درخشان و هنرنمایی آن‌ها وسیله مناسبی برای جلب ماده است.

حشره نر قبل از یافتن جفت مناسب سلول‌های جنسی را به بند دوم و سوم شکم و محل اندام ثانویه جنسی منتقل می‌کند پس از پیدا کردن ماده مناسب با زائده انتهای شکم گردن ماده را گرفته و هر دو حشره با هم پرواز می‌کنند حشره ماده شکم خود را خمیده می‌کند و با تماس دادن روزن جنسی، سلول‌های جنسی نر را جمع‌آوری می‌نماید.

Zygoptera و برخی از Anisoptera تخم‌های خود را در بافت‌های گیاهی می‌گذارند. در این حالات ماده دارای اندام تخم‌گذار ویژه جهت نفوذ به بافت گیاهی است.

در گروهی که تخم‌ها را به درون بافت گیاهی انتقال می‌دهند شکل تخم‌ها دوکی شکل است و در نمونه‌هایی که تخم‌ها به صورت آزاد در آب رها می‌شوند شکل تخم‌ها گرد هستند. تخم‌ها معمولاً در حین عبور از اندام تناسلی ماده در هنگام تخم‌گذاری بارور می‌شوند و فرایند جنین‌زایی فوراً پس از آنکه تخم‌ها گذاشته شدند رخ می‌دهد.

رنگ تخم‌های بارور شده از سفید کرم رنگ یا خاکستری کم رنگ به قهوه‌ای قرمز کم رنگ یا خاکستری پر رنگ تغییر می‌کند. هرچند که رنگ تخم‌ها در این مرحله در بعضی گونه‌های حاره‌ای روشن می‌باشد (مانند آبی، سبز، صورتی)

جنین‌ها تحت نمو مستقیم از ۵ تا ۶۰ روز از تخم خارج می‌شوند؛ و ممکن است در شرایط نامساعد آب‌وهوایی وارد دوره میان‌آسایی شوند و بین ۸۰ تا ۲۰۰ روز از تخم خارج شوند و همه این موارد به دما و شرایط آب‌وهوایی وابسته است.

عمر سنجاقک‌ها تنها ۲۴ ساعت است.

مرحله لاروی

معمولاً نخستین اینستار از طول دوره کمی برخوردار است و پیش لارو نام دارد و در آن تغذیه‌ای انجام نمی‌شود و پاها به ندرت کاربردی دارند. بسته به دمای آبی که تخم در آن گذاشته شده‌است این مرحله ممکن است از چند ثانیه تا چند ساعت به طول بینجامد. دومین اینستار پوست‌اندازی پیش لارو در بیشتر گونه‌ها زمانی انجام می‌شود که تخم در انتهای شکم است. گونه‌هایی وجود دارند که بیرون آمدن آن‌ها در کنار خطوط آبی است و پیش لارو خودش را از تخم بیرون کشیده و به درون آب می‌پرد. اینستار دوم مقداری زرده در روده میانی خود ذخیره دارد که برای یک یا چند روز غذا را تأمین می‌کند تا جانور با نحوه تغذیه شکارگری سازش یابد. آن‌ها معمولاً رنگ پریده هستند و در طول اینستارهای بعدی تیره‌تر می‌شوند.

تعداد اینستارها معمولاً بسیار متفاوت است و ممکن است از ۹ تا ۱۷ بار باشد اما در اغلب گونه‌ها بین ۱۱ تا ۱۳ مرتبه است (بسته به گونه و دما) علاوه بر آن طول دوره اینستارها نیز بسیار متفاوت و وابسته به شرایط است.

رشد در فواصل بین پوست‌اندازی‌ها که دارای انعطاف‌پذیری است انجام می‌شود.

لارو دارای کمی شباهت به بالغین است همچنین دارای یک اندام مخصوص شکار می‌باشد که در واقع آرواره تخصص یافته‌است و همانند یک انبر سریع برای گرفتن شکار به کار می‌رود. لارو شکارگر فعالی بوده و بسیاری از جانوران از ماهی‌های کوچک و نوزاد قورباغه تا لارو دوبالان و… را شکار می‌کند. تنفس در محیط آبی به وسیله آبشش‌ها انجام می‌شود که ساختاری خاص دارند و پس از منشعب شدن بسیار اکسیژن دریافتی را به سلول‌ها می‌رسانند.

لارو Zygoptera به وسیله سه زائده برگ مانند به نام آبشش‌های تراکه‌ای تنفس می‌کند که می‌تواند در حرکت جانور هم مورد استفاده قرار گیرد.

لارو Anisoptera دارای آبششی در رکتوم است و آب به داخل رکتوم کشیده شده که دارای دیواره نازک می‌باشد و به وسیله تراکه آ و تراکئول زیادی پوشیده شده. تبادلات انجام شده سپس با فشار بیرون داده می‌شود. علاوه بر نقش تنفسی این اندام حالت حرکت Jet propulsion را فراهم می‌کند.

دگردیسی

دوران لاروی دوره طولانی زندگی است و عواملی مانند دما و موقعیت‌های مختلف در طول آن دخیل هستند اما معمولاً از یک سال تا پنج یا شش سال بر حسب گونه به طول می‌انجامد. معمولاً فصول سرد سال در حالت لاروی سپری می‌شود.

برخی قسمت‌ها در طی دگردیسی تغییرات خاصی دارند مثلاً تعداد قطعات شاخک‌ها و پالپ‌ها و خارهای پرمنتال افزایش پیدا می‌کند. پروتو برنس پشتی در سر در اوایل اینستار ناپدید می‌شود، چشمان مرکب بزرگ شده، الگوهای رنگی نمو می‌یابد و عناصر جنسی گناپوفیز ظاهر می‌شوند. پایه بال‌ها معمولاً در اینستارهای وسطی پدیدار می‌شود و سریع‌تر از هر نقطه دیگر بدن رشد می‌کند.

نهایتاً در اینستار آخر هنگامی که نمو لارو کامل شده‌است، به زمان یک هفته یا بیشتر برای دگردیسی نیاز دارد. پایه بال‌ها شروع به قطور شدن می‌کند. اینستار آخر معمولاً آب را ترک نمی‌کند تا روز به سمت دگردیسی پیش رود، در این لحظه جانور بالغ از میان پوسته اینستار آخر بیرون می‌آید. مهم‌ترین نیاز سنجاقک‌ها در این لحظه یافتن جایگاه مناسب است چسبیدن محکم به این جایگاه برای دگردیسی موفق لازم است. این جایگاه ضروری هر چیز فیزیکی می‌تواند باشد که به صورت عمودی یا افقی خارج از محیط آب است مانند صخره‌ها گیاهان و حتی مواد صنعتی و ساختگی.

مدت کوتاهی پس از ترک آب در پناه مناسب، پوشش را در طول خط پشتی میانی سینه پاره می‌کنند و سینه بالغ را از این راه باریک به بیرون می‌کشند. سپس قطعات پوششی سر پدیدار می‌شود و سر و سینه با هم خارج می‌شوند. مدت کوتاهی پس از آن پاها، بال‌ها و قسمت جلویی شکم ظاهر می‌شود.

سنجاقک‌ها در حالتی که به وسیله پاها خود را نگه داشته‌اند ۱۰ تا ۲۰ دقیقه به حالت بی‌حرکت و معکوس سطح می‌مانند. معمولاً توده جمع شده بال‌ها گسترده شده و همراه با افزایش طول شکم ادامه می‌یابد. هر فرایند حدود ۱۵ دقیقه زمان می‌گیرد.

بال‌ها شفاف می‌شوند و قطرات آب از مخرج دفع می‌شود و شکل لوله‌ای بیشتری به شکم می‌دهد و به آرامی شکل بالغ به خود می‌گیرد. بال‌ها به خوبی گسترش یافته‌اند و شروع به لرزش می‌کنند. کل این فرایند از ۳۰ دقیقه تا ۲ ساعت به طول می‌انجامد.

اکولوژی تغذیه

فرم شکارگری در دو مرحله زندگی همراه با فعالیت ویژه و اندام‌های خاص همراه است. لاروها با لب پایینی انبر مانند و بالغین با شکل خاص پاها که همانند سبد آرایش یافته باعث گرفتار کردن شکار و جلوگیری از فرار طعمه می‌شود حشرات کوچک‌تر در برخی موارد مستقیماً وارد دهان می‌شوند و بزرگ‌ترها با پاها که خاص شکارگری‌اند شکار شده و با آرواره‌های نیرومند خرد می‌شوند. شکل پاها ممکن است برای جمع‌آوری راحت‌تر دارای خارها و زوائد خاصی باشد. آرایش پاها به فرم سبد مانند گیر انداختن شکار را راحت می‌کند. چشم‌ها در بالغین بسیار بزرگ‌اند و تقریباً همه طرف را می‌بینند. شکار معمولاً به وسیله حرکت شناسایی می‌شود. بال‌ها بسیار کارآمد و قدرتمندند و شکار در حین پرواز با مانور مناسبی انجام می‌شود.

شکارگری لارو با لب پایینی که دارای ۲ قلاب متحرک در انتهاست و به سرعت به طرف طعمه نشانه می‌رود انجام می‌شود. لارو معمولاً در شکار بی‌مهرگان آبزی به ویژه لارو دوبالان نقش مهمی دارد.

وضعیت حفاظتی

از بیش از ۵۵۰۰ گونه شناخته شده Odonata تعداد ۱۳۷ مورد آن در لیست قرمز IUCN قرار دارند. ۲ مورد منقرض شده، ۱۳ مورد در خطر بحرانی قرار دارند، ۵۵ مورد در خطر، ۳۹ مورد بدون حفاظت، ۱ مورد در خطر کمتر و ۱۱ مورد بدون خطر در نظر گرفته شده‌اند. اما وضعیت بسیار روشنی در این مورد وجود ندارد.

جهت حفاظت بیشتر باید مطالعه اساسی بر روی پراکندگی گونه‌ها و زیستگاه‌ها صورت گیرد تا روشن‌تر با این مسئله برخورد شود. دانش ما دربارهٔ این موارد ناچیز است. با کسب اطلاعات قوی‌تر می‌توان گونه‌های حساس را شناسایی نمود و تحت تدابیر حفاظتی بیشتری قرار داد. حفاظت طبیعی سنجاقک‌ها در ژاپن، اروپا و آمریکا وجود دارد. راه‌های خاصی برای مشکل حفاظت منطقه‌ای در آفریقا و استرالیا و هند وجود دارد اما بسیاری از مناطق با تعداد زیاد گونه‌های خاص در مناطق حاره‌ای وجود دارد که بدون حفاظت زیستگاه است. در ژاپن زیستگاه‌های مصنوعی برای حمایت از این حشرات ساخته شده‌است که یک نمونه بسیار مناسب از حفاظت شمرده می‌شود.

انسان‌ها و Odonata

از گذشته نام‌های خاصی به سنجاقک‌ها می‌دادند مانند سوزن کوچک شیطان یا گزنده اسب‌ها یا شاهین پشه‌ها. در مورد سوزن شیطان یک اعتقاد خرافی وجود دارد که سنجاقک‌ها وارد چشم و گوش کودک خواب می‌شوند. نام شاهین پشه‌ها شاید مربوط به تغذیه بالغین از پشه‌ها و حشرات مشابه باشد. لازم به گفتن نیست که این حشرات کاملاً مفید و بی‌آزار هستند. نام Zygoptera) Damselfly) به علت پرواز رقص‌وار و معلق زیبای آن‌ها بر فراز آب به آن‌ها داده شده‌است. در اعتقادات خرافی به آن‌ها دکتر مار هم می‌گفتند زیر اعتقاد داشتند زخم‌های بدن مار را بهبود می‌بخشد و از او نگهداری می‌کند.

این حشرات با تغذیه از فرم بالغ و لاروی عوامل ناقل بیماری مانند دوبالان خاص و … کمک بزرگی به انسان و طبیعت و کنترل طبیعی گونه‌های خاص می‌کنند. همچنین آن‌ها در شناسایی کیفیت آب شیرین و تازه فوق‌العاده‌اند.

در اعتقادات به عنوان حشرات شکست‌ناپذیر و جاویدان از آن‌ها یاد می‌شود. سنجاقک‌ها سمبل مورد علاقه جنگجویان ژاپنی بودند نام قدیمی یک جزیره ژاپن Akitsushima به معنی جزیره سنجاقک‌ها بود.

مهاجرت

سنجاقک‌ها می‌توانند مسیرهای طولانی را همچون پرندگان مهاجرت کنند. پژوهشگران دریافتند که شباهت بسیار زیادی بین مهاجرت پرندگان و سنجاقک‌ها وجود دارد.

به نظر می‌رسد این حشرات در بدن خود ذخیره چربی ساخته و منتظر وزش باد مناسب برای پرواز می‌شوند. در طول سفر استراحت کرده و در صورت گم کردن مسیر آن را دوباره جهت‌یابی می‌کنند. آن‌ها دقیقاً همان مسیر پرندگان را برای مهاجرت می‌پیمایند. هر سنجاقک می‌تواند به‌طور متوسط روزانه حدود ۱۶۰ کیلومتر پرواز کند. مارتین میکو لسکی پروفسور زیست‌شناس دانشگاه پرینستون نیوجرسی سرپرستی این تحقیق را به عهده داشت. این گروه تحقیقاتی مطالعات خود را بر روی سنجاقک‌های سبز که یک گونه از سنجاقک‌های مهاجر هستند و در هر تابستان به طرف شمال آمریکا و کانادا و در هر پائیز به طرف جنوب مهاجرت می‌کنند آغاز کرد. این حشرات توسط فرستنده‌های بسیار کوچکی که حدود سه دهم گرم وزن داشتند و با چسب به آن‌ها وصل شده بود دنبال می‌شدند. این تیم تحقیقاتی چهارده سنجاقک را در طول دوازده روز توسط هواپیما دنبال کردند و دریافتند که اعمال و رفتار آنان در طول سفر شبیه پرندگان مهاجر می‌باشد. حشراتی که مسیر خود را گم می‌کنند به اشتباه خود پی‌برده و سریعاً دوباره جهت‌یابی کرده و راه اصلی را دنبال می‌کنند. محققین معتقدند که این حشرات احتمالاً خط ساحلی دریا را راهنمای پرواز خود قرار می‌دهند و در کنار ساحل یا خط الراس کوه‌ها گرد هم جمع می‌شوند و با استفاده از قطب‌نمای مغناطیسی که در بدنشان وجود دارد مسیر را رهیابی می‌کنند. مهاجرت سنجاقک‌ها بر خلاف پرندگان یکطرفه است و این بدین معناست که فرزندان سنجاقک‌هایی که در پاییز به سمت جنوب حرکت کرده‌اند در بهار به سمت شمال سفر می‌کنند؛ و سرانجام اینکه از میان ۲۵۰۰ گونه از این حشرات تنها ۵۰ نوع آن همانند پرندگان به مهاجرت می‌پردازند و راز علت سفر طولانی آن‌ها تاکنون ناشناخته مانده‌است.

سنجاقک سبز در جنگل‌های شمال ایران

منابع

Books BERNHARD ,Grzimek. SCHLAGHER , Neil .(2003):Grzimek Animal Life Encyclopedia 2nd Edition Vol 3 Insects. Thomson Gale , Canada. p 133 DUMONT , H. J.(1991):Odonata of levant. Fauna palaestinae 5: -Israel Academy Of Siences,Jerusalem ELZINGA , Richard. J.(1978):Fundamentals Of Entomology. Prentice-Hall , USA. p 6 , 239 Insects.Guidence For Collecting And Identification. Amirkabir press , Tehran. P 101 LITTLE , V. A.(1972): General And Applied Entomology. 3th Edition. Harper & Row , USA. p 80 RESH , H. Vincent , CARDE .T Ring. (2003): Encyclopedia Of Insects. - Academic press, USA. P 814

اطلاعات بیشتر

• دانشنامه رشد.
• "منبع جعبه‌زیست" (به انگلیسی). ویکی‌پدیای انگلیسی. Retrieved 24 November 2008.