Peruko Independentzia

Peruko Independentzia Gerra
Peruko Independentziaren aldarrikapena
Data	1821eko uztailaren 28a (Peruko Independentzia Adierazpena). Gerra 1811 eta 1826 artean garatu zen, tartean, 1824an, Ayacuchoko gudua.
Lekua	Peruko Erregeorderria
Koordenatuak	12°04′S 77°02′W
Emaitza	Peru espainiar monarkiatik independizatzen da.

Peruko Independentzia kapitulu garrantzitsua izan zen Hispanoamerikako independentzia gerretan. Prozesu historiko eta sozial bat izan zen, gertakari sozial, altxamendu eta gatazka belikoen garai oso bati dagokiona, independentzia politikoa eta Peruko Errepublika espainiar monarkiarekiko estatu independente gisa sortzea eragin zuena, Peruko erregeordetzaren haustura politikoaren eta desagerpenaren ondorioz, hainbat indar askatzaileren konbergentziaren eta armada abertzaleen ekintzaren ondorioz.

Peruko joera independentista baten aurrekaririk urrunenak, Espainiako lehen konkistatzaileetako batzuk Gaztelako erregearen nagusitasunetik askatzeko egindako saiakeretan nabari daitezke. Ondoren, XVIII. mendean zehar, domeinu kolonialaren eta agintari kolonialen aurkako mugimendu eta adierazpen indigena ugari gertatu ziren, horietako batzuk benetako matxinada bihurtu zirelarik. Borboien erreformen aplikazioak, ezinegona eta desadostasuna areagotu zituen, Tupac Amaru II.aren matxinadarekin eztanda egingo zuena, erregeordetzako agintarien errepresio bortitz batekin amaitu zena, herritarren artean nahigabea ezkutuan mantendu zen arren. Mugimendu horiek Peruko eta Amerikako beste herrialde batzuetako buruzagi eta herriak protagonista dituen emantzipazioaren aurrekaritzat hartu behar ote diren eztabaidatzen da.

Frantziak Espainia inbaditu zuenean, Karlos IV.a Espainiakoak eta bere seme Fernando VII.ak tronuari uko egin zioten Napoleón Bonaparte frantziar enperadorearen mesedetan, nork koroa bere anaia Jose Bonaparteri eman zion. Frantziaren okupazioaren ondorioz, Espainiaren altxamendua gertatu zen, eta, Espainiako Amerikako zenbait tokitan, gobernu batzorde autonomoak sortu ziren, ordena koloniala aldatu nahi izan gabe nagusitasuna lortzeko. Orduan, José Fernando de Abascal erregeordeak Peruko Errege Armada eta Peruko erregeordetza erabili zituen kontrairaultzaren oinarri bezala, Peru Garaia, Quito, Txile eta Rio de la Platako abertzaleen aurka. Peruko lehen matxinada autonomoak 1811tik aurrera sortu ziren, indigenen nahigabeen eta kreoleen Rio de la Platako iraultzarekiko elkartasuneko testuinguruan, baina ez zuten lortu herrialdearen askatasuna lortzea.

1820an, José de San Martín jeneral argentinarraren agindupean zegoen Peru Askatzeko Espedizioa Perun lehorreratu zen Txiletik zetorrela. Limako errealistak erretiratu zirenean, San Martin jeneralak Peruko Estatuaren independentzia aldarrikatu zuen 1821eko uztailaren 28an, eta bere Protekturatupean sortu zen herrialdeko lehen Kongresu Konstituziogilea. Maynasko Gerraren ondoren, Peruko ekialdea baketu zen 1822an. Simón Bolivar askatzailearen proiektu bateratzaileari aurre egiteari uko egin zionez, San Martinek Perutik alde egin behar izan zuen, errepublika gazteak emaitza zalantzagarriko gerra bat mantentzen zuen bitartean herrialdearen barruko redukto errealisten aurka, egoera honek iparraldeko korronte askatzailea Perura iristea ahalbidetzen duelarik. Azkenik, 1824an, Junín eta Ayacuchoko guduak gertatu ziren, armada errealistaren kapitulazioarekin eta Peruko erregeordetzaren amaierarekin amaitu zirenak.

Peruren independentziarekin batera, 1825eko apirilean, Peru Garaiko Sucreko kanpaina amaitu zen, eta, urte bereko azaroan, Mexikok, San Juan Ulúakoaren gotorleku espainiarraren kapitulazioa lortu zuen Ipar Amerikan. Azkenik, 1826ko urtarrilean, Callao eta Chiloé Espainiako barrutiak erori ziren. Espainiak uko egiten die 1836an Amerikako Amerikako kontinente-domeinu guztiei.

Independentziaren emaitzak askotarikoak izan ziren: politikoki Espainiarekiko menpekotasuna eten zen, arlo ekonomikoan Europarekiko menpekotasuna mantendu zen, eta arlo sozialean indigenei lurrak kentzea areagotu egin zen errepublikaren garaian. Etxeko langile indigena modu ankerrean tratatua izan zen, baita XX. mendeko lehen hamarkadetan ere. Populazio honek 1821eko abuztuak 27an errepublikaren jaiotza berean hiritartasuna lortu zuen, hala ere, XXI. mendean oraindik ere benetako gizarte demokratiko bat eraikitzen jarraitzen da, non giza eskubideen erabateko bermea eta errespetua posible den.

Peruko konkista eta aro kolonialeko matxinadak

Konkistatzaileen arteko gerra zibilak

Gonzalo Pizarrok Peru independente egin nahi izan zuen 1542-1544 bitartean enkomenderoen buru, Francisco de Carvajalek Peruko errege izateko asmoa zuenak aholkatuta, eta independentzia nahi zuten konkistatzaileak erreprimitzeko bidalitako lehen erregeordearen autoritatearen aurka matxinatu zen. Azkenean, hiru urteko gobernu iragankor baten ondoren garaitua izan zen. Matxinada hauen ondorioz, konkistatzaile nagusien ondorengoak Espainiara eraman zituzten, Pizarro familia bezala, horien artean, konkistatzailearen alaba zen Francisca Pizarro Yupanqui.

Inken erresistentzia-gerra

1532ko azaroaren 16an, Cajamarcako segadan, Atahualpa inka harrapatu eta Francisco Pizarrok Peru konkistatu zuenetik, konkistatu egin zuen. Konkistarekiko erresistentzia inkaikoa eta matxinadak Peruko erregeordetzan zehar Cajamarcako segadan Atahualpa inkaren harrapaketaz geroztik gertatu ziren, 1532ko azaroaren 16an, zeinen ondorioz Francisco Pizarrok Peru konkistatu zuen. Inken oinordekoak, zenbait alditan, Inperioaren jatorrizko kontrola berreskuratzen saiatu ziren. Saiakera batzuk berehala gertatu ziren; beste batzuk, geroago, XVII eta XVIII. mendeetan.

Inken erresistentzia gerrak Manco Inca izan zuen buru 1536an, nork Cusco setioan jarri zuen eta Sacsayhuaman gotorlekua hartu zuen, espainiar soldaduen partida garrantzitsuak suntsitzea lortuz. Bere ordezkarietako batek, Quizu Yupanquik, sortu berria zen Limako hiria setiatu zuen, kostaldean. Espainiarrek, Liman zein Cuscon eutsi zuten, kurakazgo kanari, chachapoia eta huanken milaka aliaturen laguntzarekin. Hala ere, gosetearen mehatxuaren ondorioz, Manco Incak, bere indarrak lizentziatu behar izan zituen, eta Vilcabambako oihanetan babestu zen, matxinada berritzeko asmoz.

Inken biziraupena eta erresistentzia frogatzen duen gertaeretako bat Huamanga Hiriari emandako izena izan zen, "San Juan de la Frontera" bezala sortua izan zena, Espainiak kontrolatutako lurraldearen eta Inken Inperioak kontrolatutako lurraldearen arteko muga bezala. Denbora batez, Manco Incak, bere tropak, espainiarrek sortutako herrixketan sartzera bidaltzera jardun zuen, 1542an hil zuten arte, babes eman zien almagristen esku. Bere oinordekoek, Vilcabambako inkak deituak, erresistentzia mantendu zuten, ofizialki, Espainiako Inperioaren aurkako Gerra amaituz Acobambako Itunaren bidez 1566an, eta Filipe II.a Espainiakoa erregeak 1569an onartua. Hala ere, 1570ean gerra berriz piztu zen azken Vilcabambako inka zen Tupac Amaru I.a harrapatua eta Cuscora eramana izan zenean, non 1572an exekutatua izan zen. Orduan amaitu zen Erresistentzia Inkaikoko Gerra, Inperio Inkaikoaren konkista prozesua hasi eta 40 urtera.

XVIII. mendeko protestak eta matxinadak

Fitxategi:Juan Santos Atahualpa.JPG

Juan Santos Atahualpa. Peruko Ikasketa Historiko Militarren Zentroan kontserbatutako pintura.

XVIII. mendean, Peruko erregeordetzaren lurraldean mota ezberdineko protestak eta matxinadak piztu ziren, errege funtzionarioen gehiegikeriek eta erregeordetzako agintarien gobernu okerrak eraginda. Bereziki, korrejidoreak izan ziren kexen zio nagusia, indigenei abusuak egiten baitzizkieten, edo mitaketan lana banatzeko, zergak kobratzeko edo salgaiak banatzeko arazoengatik. Borboien erreformak, zergak igotzea eta beste ekarpen batzuk ekarri zituztenak, herritarren atsekabearen beste faktore astungarri bat izan ziren. Hasieran, kurakek eta indiar nagusi batzuek, espainiar monarkari kexuen memoriak bidaliz, Koroaren arreta lortuko zutela uste izan zuten, bidegabekeriak zuzen zitzan. Baina, honek emaitzarik ematen ez zuela egiaztatu ondoren, horietako askok matxinada armatuak egin zituzten, batzuk lehertu aurretik abortatuak, eta, lehertu zirenak, erregeordearen indarrek modurik basatienean akabatu zituzten.

Hauek izan ziren XVIII. mendeko protestarik eta matxinadarik garrantzitsuenak:

• 1724-1736. Azángaro, Carabaya, Cotabambas eta Castrovirreynako indiarren matxinada, hauek, euren korrejidoreak hil zituztelarik, funtzionario hauek egiten zuten gehiegikeriaren aurkako erreakzio bezala. Matxinada krudelki erreprimitua izan zen, indioak sarraskituak izan ziren, epaiketarik gabe hil zituzten, eta bizitza osorako kondenatuak Potosi eta Huancavelicaren mitaketara.
• 1722-1732. Vicente Mora Chimo Cápacen protestak, Chicamako (Peruko iparraldea) kuraka eta errege chimúen eta inken ondorengoa. Pertsonaia honek, baimenik gabe bidaiatu zuen Espainiara, non, Espainiako erregearen aurrean hainbat memoria aurkeztu zituen, indiarrentzat justizia eskatuz eta errege funtzionarioez kexatuz.
• 1736. Paitako jauntxoen protesta. Hauek, erregeordetzaren zentsura zurruna saihestu ondoren, Madrilgo gorteari, indiarren aldeko salaketak eta erreklamazioak jasotzen zituen memorial zabal bat helarazi zioten.
• 1737. Andrés Ignacio Cacma Condori eta José Orco Huarancaren matxinada, Cuscoko antzinako panaka inken kuraka. Konjurazioan beste 17 curaca zeuden inplikatuta. Azángaron gertaera bortitzak gertatzean, erregeordetzako agintariek oso azkar jardun zuten, Cuscoko 89 indiar nagusi atxilotuz, merkatariek armatutako miliziar zutabeak Azángarora sartzen ziren bitartean, non, mota guztietako gehiegikeriak egin ondoren, 39 indiar atxilotu zituzten matxinadaren buruzagi bezala. Inplikatu guztiei hainbat zigor ezarri zizkieten: kartzela, behartutako mitak eta meategietako errazioa, lanak eta okindegiak.
• 1739. Oruroko (Peru Garaia) konspirazioa, Juan Vélez de Córdovaren agindupean. Pertsonaia honek bere burua errege inken ondorengo izendatu zuen, eta, "Bidegabekerien adierazpen" baten bidez, espainiar dominazioaren amaiera eskatu zuen, eskakizun hau, funtzionario espainiarrak, herriak espoliatzera bakarrik dedikatzen ziren egitatean oinarrituz, nahiz eta espainiar dominazioaren helburu nagusia ebanjelizatzea izan. Lehertu baino lehentxeago, mugimendua salatu egin zuten; Vélez eta beste buruzagi batzuk harrapatu eta exekutatu zituzten.
• 1742-1756. Juan Santos Atahualpa buruzagi mestizoaren matxinada, inken ondorengo izendatu zena eta Inka Inperioa berrezarri eta espainiarrak kanporatzeko berariazko asmoa izan zuena. Oihaneko tribuen buru, Peruko erregeordetzaren erdialdeko oihaneko lurralde zabal bat kontrolatzea lortu zuen, Gran Pajonal deitua, erdialdeko mendilerroa hartzara iritsiz. Matxinada muga horietatik haratago hedatu ez bazen ere, erregeordetzak ere ezin izan zuen menderatu. Juan Santos misteriotsuki desagertu zen 1756an, bere heriotzaren data eta inguruabarrak ezagutzen ez zirelarik.
• 1750. Huarochiríren iraultza. Francisco Inca eta Pedro de los Santos zituen buru, erregeordetzako agintarien gehiegikeriak eta arbitrariotasunak salatzeko. Matxinatuek Huarochirí hiria hartu zuten, bertako korrejidorea hil zutelarik. Erregeorderriaren indarrek, Monterrico Markesaren agindupean, Huarochirí inguratu zuten, non errebeldeek heroismoz aurre egin zieten, garaituak izan arte. Matxinadaren buruzagiak preso hartu zituzten, batzuk hil egin zituzten eta beste batzuk Limara eraman zituzten, non exekutatu zituzten.   
• 1766. Quitoko mugimendua, non indiarrek eta mestizoek parte hartu zuten, aduanen ezarpena salatzeko. Hainbat matxinada eta iskanbila izan ziren urte horretan. Limatik tropak bidali ziren, herritarrak erreprimitzeko.
• 1770. Sica Sicaren mugimendua (Peru Garaia). Herri horretako indiarrek korrejidorearen tenientea hil zuten eta korrejidoreari eraso zioten bortizki. Errepresioak ehunka indigena sarraskituta utzi zituen.
• 1771. Pacajes-eko mugimendua (Peru Garaia). Herri horretako indiarrek, euren korrejidorea hil zuten, eta hauen adjutoreak jazarri zituzten. Era berean, gogor zapaldu zuten.
• 1773. Santiago de Chucoren protesta (gaur egungo La Libertad departamenduan), indiarrak eta mestizoak protagonista zituena, korrejidoreak banaketan emandako salgaien gehiegizko prezioengatik. Hurrengo urtean protesta hauek berritu zirenez, agintariek ageriko buruzagiak atxilotu zituzten.
• 1774. Chumbivilcasko matxinada. Herri horretako korrejidoreak bertako curaca atxilotu zuenean sortu zen, salgaien banaketaren aurkako protesta orokorraren buru izateagatik. Indiarrek bortizki erreakzionatu zuten eta korrejidorea hil zuten. Altxamendua, hilketa askorekin zanpatua izan zen.
• 1774. Llata hiribilduko indiarren matxinada, korrejidorearen gehiegikerien aurka. Korrejidorea hil zuten.
• 1776. Urubambako indiarren matxinada, agintari kolonialak kanporatzea lortu zutenak. Hauek, errefortzu militarrekin itzuli ziren, eta matxinoak oso gogor zapaldu zituzten.
• 1780-1781. Katari anaien matxinada Peru Garaian. Haiek Tomás, Nicolás eta Dámaso Katari ziren. Tupac Amaru II.aren iraultzaren inguruan jardun zuten. Tomás Katari espainiarrek harrapatu eta 1781eko urtarrilaren 15ean amildu zuten. Bere anaiak salatu eta preso hartu zituzten. Dámaso Katari apirilaren 27an exekutatu zuten eta Nicolás Katari maiatzaren 7an.
• 1780. Zilarginen konspirazioa Cuzcon. Lorenzo Farfán de los Godos, Ildefonso Castillo, Juan de Dios Vera, Diego Aguilar, Ascensio Vergara, José Gómez eta Eugenio Cardenas plateroak, Písac-eko eragin handiko kurakarekin batera, Bernardo Pumayali Tambohuacso, konspiratu zuten. Konspirazioa aurkitu ondoren, Farfán de los Godos eta beste sei platero preso hartu eta exekutatu zituzten 1780ko ekainean. Ondoren, Tambowaqso curaca harrapatu zuten, 1780ko azaroak 17an hil zuten, Tupac Amaru II.aren iraultza lehertu eta egun batzuetara.
• 1780-1781. José Gabriel Condorcanquiren matxinada, Tupac Amaru II.a, garai honetako garrantzitsuena, zalantzarik gabe, Tintan lehertu zena 1780ko azaroaren 4an (ikus hurrengo atala)

Tupac Amaru II.aren matxinada (1780-1781)

José Gabriel Condorcanqui, Tupac Amaru II.a bezala ezagunagoa.

Inken erregetzaren ondorengoa, José Gabriel Condorcanqui, Surimana, Tungasuca eta Pampamarcako kuraka, Túpac Amaru II.a izena hartu zuen, eta kolonia garaiko iraultza indiarrik handienaren buru izan zen, indiarrek korrejidoreengandik jasotzen zuten tratu txarra salatzeko. Bere eskakizunen artean, korrejimenduak kentzea eta Cuscon Errege Entzutegi bat sortzea zeuden, justizia administrazio azkar bat izateko, soilik Limako Errege Entzutegia baitzegoen erregeordetzaren lurralde osorako. Erreklamazio hauei, ondoren, uztarri espainiarretik bereizteko nahia gehitu zitzaien, hau da, bere matxinada, jatorrian joera erreformistakoa zena, separatista bihurtu zen. Analista batzuentzat, Peruren emantzipazio politikoaren aldeko borrokaren abierazlea izan zen.

Matxinada 1780ko azaroak 4an lehertu zen Tinta herrian (Cuscotik 50 legoa hegoaldera) eta Peruko erregeordetzaren hegoalde osoa astindu zuen, Charcas eskualderaino. Gainera, Hego Amerikako gainerako espainiar agindupeko lurretan ere eragina izan zuen.

Iraultzaren lehen atala Tintako korrejidore gorrotatua, Antonio Arriaga, atxilotzea izan zen, publikoki exekutatua izan zena. Jarraian, Túpac Amaru iparralderantz abiatu zen, biztanleen begikotasun eta atxikimenduarekin, gehienak, pikatxoi, makila, aizkora eta suzko arma batzuez armaturik zeudenak. Baldintza hauetan, Sangararáko gudua irabazi zuen, 1780ko azaroak 18an egin zena. Baina oraindik ez zuen Cuscora jo nahi izan, eta nahiago izan zuen Tintara joan, non hilaren 27an manifestu bat egin baitzuen matxinada zerk bultzatu zuen azaltzeko. Handik gutxira, abendu hasieran, hegoaldera jo zuen, Vilcanotaren mendikatea zeharkatu zuen, Lampatik igaro zen, Pucará, eta Azángaron sartu zen, ibilbide luzea eginez bere kausari jarraitzaileak irabazi nahian.

Agustin Jauregui erregeordeak Jose Aretxe bisitaria bidali zuen Cuscora, matxinada itzaltzeko ahalmen apartekoak zituena, eta Jose del Valle mariskala ondoan zuena. Horrela, espainiarrek, Limatik iritsitako errefortzuekin, Tupac Amaruren aurka borrokatu zuten, garai hartan (1781eko urtarrila), Cuscoari erasotzea erabaki zuena. Hala ere, honek ezin izan zuen indar errealisten boterea menderatu, eta Checacupe eta Combapatako guduetan bi porrot jasan zituen, eta, beraz, atzera egin behar izan zuen. Errealistek, euren jazarpenean, Tinta masakratu zuten, erabat suntsitua izan zena. Inkak, bere emazteak eta bere hiru seme-alabek Languira ihes egin zuten, non bere aldeko baten traizioari esker preso hartu zituzten. Berehala, Arecheren eskuetara entregatu zuten. Tortura izugarriak jasan zituen, bere laguntzaile cuscotarrak salatu zitzan, baina ez zioten hitzik atera.

1781eko maiatzaren 18an, Cuscoko Arma Plazan, Tupac Amaru II.a aizkorakadaka zatikatua izan zen, lau zaldiren indarra erabiliz zatikatzeko saiakera huts baten ondoren. Aurretik, Micaela Bastidas emaztearen, bere bi seme zaharrenen eta bere senide eta aldekoen heriotza ikustera behartu zuten. Bere seme txikia, Fernando, Afrikako presondegitara bidali zuten. Bere gorputz-adar mutilatuak, erregeordetzaren hegoaldeko zenbait tokitara bidaliak izan ziren, eta piketan iltzatuak, matxinoen herrientzako eskarmentu bezala balio zezan. Hala ere, borroka izpiritua bere aldekoen artean mantendu zen, nortzuk, Diego Cristóbal Túpac Amaru (bere lehengusua) buru zutela, borrokan zutik mantendu ziren 1782ko hasiera arte.

Tupac Amaruren sakrifizio izugarriak eta matxinadaren errepresio basatiak (honen saldoa, errepresoreen kalkuluen arabera, 120.000 hildako andinar gizonena izan zen), gehiago bizitu zuen espainiar dominazioaren aurkako errebeldia. Espainiar koroa, bere indarrak, Peruko hegoaldean biltzera behartu zuen, eremu hau, Hego Amerikako espainiar boterearen azken gotorleku bihurtu zelarik. Gainera, bere garaian, Tupac Amaru II.aren sakrifizioa ez zen antzua izan, matxinada honen ondorioz, korregimenduak ezabatu eta Cuscoko Errege Auzitegia sortu baitzen, inka matxinatuak eskatu bezala.

Tupac Amaruren matxinada, Carlos Daniel Valcárcel historialariaren esanetan, "Peruk izan duen mugimendu antikolonialista, aldarrikatzaile eta justizia sozial eta independentzia politikoaren aitzindari garrantzitsuena da. Bere balioa handitu egiten da iraultza frantziarra baino lehenagoko gertakari bat bezala gogoratzen badugu — beste hainbeste mugimendu eragin zituena —, iraultza separatista estatubatuarra oraindik lehian zegoenean ".

Túpac Catariren matxinada

Iraultza tupakamaristaren bigarren fase batean, Julián Apaza buruzagu aimara izan zen protagonista Peru Garaian. Pertsonaia honek Túpac Catari izena hartu zuen (Tupac Amaru II.a eta Tomás Katariren omenez) eta 40.000 indiarren buru La Pazi setioa jarri zion (1781eko martxoak 13); korrejidoreak ematea eta espainiarrak erretiratzea eskatu zuen. Uztailean setioa bertan behera utzi zuen arren, gehiago estutu zuen eta urriaren 17ra arte mantendu zuen, ekintza berriak prestatzeko erretiratu behar izan zuelarik. Baina traizionatua eta espainiar agintariei emana (azaroak 10), zaldi bati lotuta arrastatua izatera kondenatu zuten eta ondoren lau zaldik laurdenkatzera zigortua izan zen (azaroak 13).

1782 eta 1810 arteko konspirazioak

Tupac Amaru II.aren iraultzaren amaieraren eta 1810-1824ko Hispanoamerikako independentziaren gerraren hasieraren artean, Perun beste konspirazio eta matxinada batzuk gertatu ziren, hala nola:

• Huarochiríko mugimendua (1782), Felipe Velasco Túpac Inca Yupanqui buru zuela, Ciriaco Flores indiarraren laguntzarekin eta Diego Cristóbal Túpac Amarurekin lotuta. Huarochirí probintziako sei herri mobilizatu zituen. Erregeordeak, hauen aurka, Huarochiríren korrejidorea, Yauyosko gobernaria eta Limako destakamendu bat bidali zituen. Asaldatzaileak ezustean harrapatu eta preso hartu zituzten. Felipe Velasco Túpac Inca Yupanqui prozesupean exekutatua izan zen Liman 1783ko uztailaren 7an.
• José Gabriel Aguilar y Manuel Ubalderen Cuscoko konspirazioa (1805). Lehena, meatzari huanucoar bat zen, eta, bigarrena, abokatu arequipar bat, Liman elkar ezagutu eta aliantza bat egin zutenak. Ondoren, Cuscon bat egin zuten, non, pertsona ospetsu batzuen laguntzarekin, Peru independizatu eta Inka Inperiora berrezartzeko plan bat prestatu zuten. Matxinada gertatu aurretik salatuak, 1805ko abenduaren 5ean atxilotu eta hilarazi zituzten.

Independentzia hispanoamerikarra (1810-1830)

Independentzia hispanoamerikarraren eragile nagusia, monarkiaren burugabetzea izan zen, espainiar erregeek uko egin ziotelako eta 1808an napoleonen Espainiako inbasioa zela eta. Ordutik, abertzaleek, Amerikarekin (Aberri Handia) zuten identifikazioagatik hala izendatuak, Espainiaren aurrean armak erabili zituzten, penintsulako agintarien aurrean askatasuna defendatzeko eta estatu berrien independentzia lortzeko asmoz.

Amerikarren emantzipazioa garai handiago baten zati da, Atlantiar Iraultzak izenekoa, XVIII. mendearen amaieratik XIX. mendearen hasierara bitartean gertatzen dena, eta herrialde independente berrientzako gobernu errepublikarrak proposatzen zituzten, eta, besteak beste, 1776an Estatu Batuen independentzia, 1789ko Frantziako Iraultza, Haitiko Iraultza (1791) edo Brasilgo Independentzia bezalako gertaerak biltzen ditu, hispaniar mundutik kanpo gertatu zirenak.

Hispanoamerikako Independentzia gerren mapa animatua

Peruko altxamendu autonomoak (1811-1815)

Tacna eta Errioplatarren Peru Garairako espedizioak

Tacnako lehen matxinada (1811)

Peruko abertzaleek, Argentinako armadek Peru Garaian (egungo Bolivia) aurrera egiten zutela jakinda, José Fernando de Abascal y Sousa erregeordearen aurkako mugimendu libertarioa antolatu zuten Tacnan. 1811ko ekainaren 20an (Guaquiko guduaren egunean, non José Manuel de Goyeneche jeneralaren agindupean zeuden tropa errealistek riodelaplatar independentistak garaitu zituzten), abertzaleek, Francisco Antonio de Zelak zuzenduta, Tacnako bi kuartel militar errealistei eraso zieten, eta Zela plazako komandante militar, Rabino Gabino Barrios infanteriako milizien koronel eta Toribio Ara curaca zalditeria dibisioko komandante izendatu zituzten. Ekainaren 25ean Tacnan Argentinako abertzaleen porrotaren berri izan zen Guaquin. Albisteak sortutako nahasmena aprobetxatuz, errealistek mugimendua desmuntatu zuten eta Francisco Antonio de Zela preso hartu zuten, Limara eraman zutena, non biziarteko kartzelara kondenatu zuten Chagreseko (Panama) kartzelan, non 1819an hil zen, 50 urte zituela.

Tacnako bigarren matxinada (1813)

Manuel Belgrano jeneral argentinarrak Guaquiko guduan garaitutako Argentinako tropak berrantolatu zituen. 1812ko irailak 24an, Pío Tristán jeneralak zuzendutako tropei aurre egin zien, garaitu egin zituen eta armada errealistak Tucumánen aurrera egitea geldiarazi zuen. Beranduago, beste garaipen bat lortu zuen Saltako guduan, eta, beraz, Pio Tristanek, 1813ko otsailak 20an kapitulatu zuen, eta, beraz, Argentinako armadak, berriz ere beste erasoaldi bat hasi zuen, eta berriz ere Peru Garaia okupatu zuen. Joaquín de la Pezuela jeneral espainiarrak, Abascal Peruko erregeordearen aginduz Goyeneche ordezkatu zuena, Peruko Errege Armada berrantolatu zuen eta Manuel Belgrano argentinarra garaitu zuen Vilcapugioko guduan 1813ko urriaren 1ean eta jarraian Ayohumako guduan, 1813ko azaroaren 14an. Juan Francisco Paillardelli, tacnarra, Belgranoko mezularia izan zen Argentinako jeneralak Perun ezarri nahi izan zituen koordinazioetan. Juan Francisco Paillardellirekin batera, bere anaia Enrique Paillardellik konspiratzen zuen Tacnan eta Julian Peñarandak Tarapacán. Enrikek bere aginduak jaso zituen Belgranorengandik Punon. Peruko hegoalde osoko altxamendua adostea zen plana. Enrique Paillardelliren buruzagitzapean, Tacnako abertzaleek, 1813ko urriaren 3an, Tacnako kuartelez jabetu eta probintziako gobernadore errealista atxilotu zuten.

Arequipako intendenteak, Jose Gabriel Moscosok, gertaeren berri izan ondoren, milizia errealista bat bidali zuen José García de Santiagoren agindupean. Camiarako gudua gertatu zen, urriaren 13an, non Paillardelliren abertzaleak garaituak izan ziren, Tacnara erretiratu zirenak. Handik egun gutxira, Belgranoren porrotaren berri izan zen, eta abertzaleak berriz sakabanatu ziren. Enrique Paillardelli eta jarraitzaile batzuk 1813ko azaroaren 3an ihes egin zuten Peru Garairantz, Tacna errealistek berriz hartu zuten bitartean.

Huánucoko matxinada (1812)

1812ko otsailaren 22ko Huánucoko matxinada indigena erregimen kolonialaren aurkakoa zen. Erregeordearen tropak Cerro de Pascon antolatu ziren eta Huánucora joan ziren, non Amboko gudua gertatu zen 1812ko martxoak 5ean. Jose Gonzalez Prada Tarmako intendenteak, indar kolonialen bidez, Ambo birkonkistatu zuen martxoaren 10ean. Matxinoek Ambo eta Huánuco utzi zituzten; errealistak 1812ko martxoaren 19an sartu ziren bi hirietara. González Prada matxinatuen atzetik atera zen hiritik, 2.000 gizon baitzituzten. Indigenak sakabanatu ziren, eta González Pradak haien buruzagiak harrapatu zituen, besteak beste, Juan José Crespo y Castillo, Norberto Haro curcka eta José Rodríguez Huamalíesko alkate pedaneoa. Azken horiek, gainera, sumarioz epaitu eta garrotearen zigorrarekin exekutatu zituzten. Beste matxinatu batzuk erbesteratu zituzten eta asko espetxeratu egin zituzten.

Cuscoko matxinada (1814)

1814an, Cuscoko matxinada gertatu zen, Peruko erregeordetzaren hegoaldea hartu zuena. 1814ko matxinada Kabildo Konstituzionalaren eta Cuscoko Errege Auzitegiaren arteko konfrontazio politikoarekin hasi zen: lehena, amerikarren aldekoa bezala hautematen zen, eta, bigarrena, peninsularen aldekoa bezala. Liskar honen ondorioz, Angulo anaiak espetxeratu zituzten 1813ko amaieran. 1814ko abuzturako Angulo anaiek eta beste kreoleek Cusco hiriaren kontrola hartu zuten. Ordurako, Mateo Pumacahua Chincheroko brigadier eta kurakarekin aliatu ziren. Azken pertsonaia hau, Espainiako monarkiaren defendatzaile handienetako bat izan zen Túpac Amaru II.aren matxinadan, eta indigena errealisten komandantea Huaquiko guduan, baina, bere jarrera beligerantea aldatu zuen, Abascal erregeordeak, 1812ko Cadizko Konstituzioa Peruko erregeordetzan betetzen zela ez bermatzeagatik.

Angulo anaiek eta Pumacahuak hiru ataletan banatutako armada antolatu zuten:

Peru Garairako espedizioa

Lehenengoa Peru Garaira bidali zuten, Juan Manuel Pinelo arequiparraren eta Ildefonso de las Muñecas apaiz argentinarraren agindupean. Indar hauek 500 fusilariz eta 20.000 indiarrez harriz eta hondaz armaturik osatuta zeuden, eta 1814ko irailak 14an La Paz inguratu zuten. Hilaren 24an, hiria hartu zuten. Errealistak euren kuarteletan konfinatuak izan ziren, baina hauek egoera aprobetxatu zuten bolborategia lehertzeko, haserre La Pazeko matxinatuek hil egin zituzten. La Paz birkonkistatzeko, Orurotik, cuscotar milizianoen erregimentu errealista bat joan zen, Juan Ramírez Orozco jeneral espainiarraren agindupean 1.500 fusilero zituena. La Paz kanpoaldean borrokatu ziren, 1814ko azaroaren 1ean, eta matxinatuak garaituak izan ziren. Pinelok eta Muñecasek atzera egiteko agindu zuten, eta troparen zati bat eskualdean sakabanatuta geratu zen gerrilla moduan.

Huamangarako espedizioa

Abertzaleen bigarren atala Huamangara joan zen, Manuel Hurtado de Mendoza argentinarraren agindupean, Mariano Angulo elizgizona eta José Gabriel Béjar buru zituela, eta irailaren 20an iritsi ziren hiriko plazara. Egun batzuk lehenago, hiri horretan ehunka emakume nekazari altxatu ziren, Ventura Ccalamaqui buru zutela, Santa Katalinako kuartelean. Hurtado de Mendozak Huancayora joatea agindu zuen, modu baketsuan hartu zuten hiria. Abertzaleei aurre egiteko, Abascal erregeordeak Limatik Talavera erregimentu espainiarra bidali zuen, Vicente Gonzalez koronelaren agindupean. Huantako gudua gertatu zen, 1814ko irailaren 30ean; borrokak hiru egun iraun zuen, eta, ondoren, abertzaleek Huamanga utzi zuten. Andahuaylasen berrantolatu ziren eta 1815eko urtarrilaren 27an berriz aurre egin zieten errealistei, Matarán, non berriz garaituak izan ziren. Abertzaleak berriz antolatu ziren Cangallo probintzian sortutako gerrillei esker. Bien bitartean, Hurtado de Mendoza argentinarrak 800 fusilari, 18 kanoi, 2 kulebrina (Abancayn urtuak eta eginak) eta 500 indiar zituen. Indar hauek José Manuel Romanoren agindupean egon ziren, "Pucatoro" (Zezen gorria) ezizenez ezaguna. Jose Manuel Romanoren traizioaren ondorioz, nork Hurtado de Mendoza hil zuen eta amore eman zuen errealisten aurrean, abertzaleak sakabanatu egin ziren eta matxinadaren buruzagiak harrapatuak izan ziren. Traizioak ohikoak izan ziren Amerika osoko matxinada independentistetan. Aktore sozialen biografiek erakusten dute bandoen aldaketak ez zirela arraroak. Tokiko buruzagien kasuan, haien filiazio politikoak tokiko gatazkei lotuta zeuden, eta gatazka horiek dimentsio handiagoan adierazten ziren. Angulo anaiak, Béjar, Paz, González eta beste matxinatu batzuk, Cuscora eramanak eta publikoki exekutatuak izan ziren 1815eko martxoak 29an. Espainiar Koroak, eskarmentu publikoaren politika, herritarrak beldurtzeko eta etorkizuneko altxamenduak saihesteko, mekanismo bat bezala zuen.

Puno eta Arequiparako espedizioa

Hirugarren talde abertzaleak Arequipa eta Punon egin zuen kanpaina, Mateo Pumacahua brigadier errealista ohiaren agindupean, eta 500 fusilari, zalditeriako errejimendu bat eta 5000 indiar zituen. Pumacahuak, Chincheroren kuraka zena, indigenen artean nagusitasun eta lidergo handia zuen. José eta Vicente Angulo anaiak Cuscora bidali zituzten, indiar eta beltz leialen babesarekin. Cuscoren kontrola funtsezkoa zen arrazoi ideologiko eta logistikoengatik. Arrazoi askorengatik, Cuscok eragin handia zuen Peru Garaian, eta, aldi berean, Peru Garaiak lotura kolonial administratibo bat zuen Buenos Aires hiriarekin, 1810eko hamarkadako Hego Amerikako gune iraultzaile handienetako bat.

Mateo Pumacahuak arrakasta handiz egin zien aurre errealistei Apachetako guduan, 1814ko azaroaren 9an. José Gabriel Moscoso Arequipako intendentea eta Francisco Picoaga mariskal errealista hartu zituen preso, Guaquiko guduan izan zuen arma lagun ohia. Abertzaleak Arequipan sartu ziren. Tropa abertzaleen presioagatik, Arequipako kabildoak Cuscoko Gobernu Batzarra onartu zuen 1814ko azaroak 24an. Baina errealistek berehala erreakzionatu zuten. Pumacahuak, tropa errealisten hurbilketaren berri izanik, Arequipa utzi zuen. Arequipako kabildo irekia berriro elkartu zen eta erregearekiko leialtasuna berehala adostu zuen, urte horretako azaroaren 30ean. Tokiko buruzagien "leialtasun" aldaketa horiek normalak izan ziren gerra osoan zehar, plaza indartsuaren jabea zen sektorea aukeratzen baitzen, norberaren, familiaren eta ondasunen segurtasuna bermatzeko modu gisa, ez nahitaez joera ideologikoagatik, ezta edozein alderdiren aldeko borrokarako joera izateagatik ere.

Tropa errealistak, Juan Ramírez Orozco jeneralaren agindupean, Arequipan sartu ziren 1814ko abenduaren 9an. Indarrak berritu eta bere milizia indartu ondoren, Ramírez jenerala Arequipatik atera zen abertzaleen bila 1815eko otsailean. Pío Tristán jenerala gobernadore utzi zuen. Bi armadak, errealista eta abertzalea, arretaz mugitu ziren Andeetako hainbat parajetan, borrokarako leku egoki baten bila. 1815eko martxoak 10ean, Punotik gertu aurkitu ziren, Umachiriko guduan, errealistak garaile izan ziren. Garaipen errealista bere tropen ekipamendu zuzenagatik eta diziplina handiagoagatik izan zen. Mila hildako baino gehiago izan ziren guduan. Harrapatutako abertzaleen artean Mariano Melgar poeta ospetsua egon zen, gudu zelai berean fusilatua izan zena. Pumacahua atxilotu zuten Sicuanin, non burua moztuta hiltzera zigortua izan zen, martxoaren 17an bete zen zigorra.

Hegoaldeko korronte askatzailea eta Peruko Errepublikaren sorrera (1820-1823)

Itsas kanpainak

William Brownen espedizioa Ozeano Barera

William Brown, jatorriz irlandarra, bere ibilbidea Ameriketako Estatu Batuetako itsas armadan hasi zen eta Rio de la Platako probintzietako itsas armadaren buru izatera iritsi zen. 1815ean, lau itsasontzik osatutako espedizio bat osatu zuen Buenos Airesen, 150 kanoi eta 500 gizoneko tripulazioarekin. Brown 1818an itzuli zen Buenos Airesera bere ontzidiaren zati handi bat nabigazioan galduta edo Ingalaterrako itsas armadak preso hartuta, Txileko kostaldea itxi eta Callao eta Guayaquileko portuetan sartu ondoren.

Thomas Cochraneren espedizioak

Thomas Cochrane marinel eskoziarra 1818ko azaroaren 28an iritsi zen Txilera, Txileko itsas armadaren agintea hartzeko, herrialde horretako gobernuko agente batek kontratatuta. 1819. urtearen hasieran, Txileko gobernuak prestaketak eginak zituen Peruko kostaldean inkurtsioak egiteko, bere ontziteria Cochraneren agindupean zegoela, etorkizuneko espedizio askatzailearen aurretik. Honen helburua, informazioa lortzea zen, propaganda abertzalea zabaltzea, lokalak kausa horretara biltzeko, Callaon zeuden espainiar itsas indarren aurka borrokatzea, euren portuak blokeatzea eta espainiar interesen bat zuen edozein ontzi harrapatzea edo suntsitzea. Operazio hauetarako, Cochranek hainbat taktika alternatibo eta berritzaile erabili zituen, hala nola, bruloteak, suzko koheteak, bosgarren zutabea, unitate txikien ustekabeko lehorreratzeak, besteak beste. Urte horretako urtarrilean, Cochranek lehen espedizioa egin zuen Peruko kostaldera, Callaoko portua bonbardatu eta blokeatuz, espainiarrei zenbait itsasontzi kenduz eta gainerakoak portu horretan giltzapetuz. Huacho, Huaura, Supe (honen kabildoa independentziaren alde agertu zen), Huarmey eta Paitatik ere igaro zen, hornidurak hartu eta bere biztanleak kausa abertzaleari atxikitzea bilatzeko. Cochrane ekainean itzuli zen Valparaisora.

Urte bereko irailean bigarren espedizio batean ontziratu zen, non Callao berriz blokeatu zuen, eta beste toki batzuetan jarraitu zuen, horien artean Pisco eta Guayaquil nabarmenduz. Txileko kostaldera itzultzean hegoaldera jo zuen Valdivia eta Chiloé espainiar kokaguneei eraso egiteko, lehena konkistatzea lortuz. Ekintza honetan, Francisco de Vidal tenienteordea nabarmendu zen, Peruko kostaldera egin zituen espedizioetan Cochranerekin bat egin zuena, eta "Peruko lehen soldadua" bezala deitua izango zena. Azkenik, Cochranek Chiloé eraso zuen, baina porrot egin zuen, Antonio de Quintanillak garaitua izan zelarik.

Ekintza hauen ondoren, Cochranek Valparaison ainguratu zuen 1820ko otsailaren erdialdean, "Peru Askatzeko Espedizioan" parte hartzeko, Txileko gobernuaren eskuadraren buru bezala, José de San Martín jeneralaren agindupean zen armada garraiatu eta babestuko zuena.

José de San Martín eta Peruko espedizio askatzailea

Artikulu nagusia: Peru Askatzeko Espedizioa

Peruko erregeordetzaren barne baketzeak, Peruko erregeordeari, Txileko abertzaleen aurkako bi espedizio antolatzea ahalbidetu zion, Arequipa eta Limako erregimendu errealistek eta Europako espedizio batailoiek osatuak. 1814an lehen espedizioak Rancaguako guduan Txile birkonkistatzea ahalbidetu zuen. 1817an, Chacabucoko guduan abertzaleen armen garaipenaren ondoren, berriz ere Peruko Errege Armadara jo zen monarkia salbatzeko, eta bigarren espedizio bat 1818an abiatu zen, Cancha Rayadako guduan garaipen bat lortuz, baina, azkenean, José de San Martínek suntsitu zuen Maipúko guduan.

Peruko Independentzia aurrera eramateko, 1819ko otsailaren 5ean Argentina eta Txileren arteko itun bat sinatu zen. José de San Martín jeneralak uste zuen Rio de la Platako Probintzia Batuen independentzia ez zela erabat ziurra izango Peru indar errealisten gotorleku garrantzitsua zen bitartean. Anfibia indar militar bat antolatu zen, hasiera batean, Argentina eta Txileko gobernuek elkarrekin finantzatuko zutena, baina Rio de la Platako probintzietako anarkia egoera zela eta, Buenos Airesko gobernuak ez zituen aurrekontuak onartu, Txileko gobernuak bere gain hartu zituen ia kostu guztiak, Bernardo O'Higginsek zuzenduta. Armadako agintea José de San Martínentzat eta eskuadra Thomas Alexander Cochrane almirantearentzat izatea erabaki zen.

El operativo inicial del general San Martín estaba demostrando en la práctica que el plan para liberar al Perú, bastión del colonialismo, estaba bien concebido. Los españoles no tenían una escuadra bien equipada, por lo que la expedición de Cochrane frente a la costa peruana mostró eficiencia y causó temor a los realistas. San Martín preparó así con mayor seguridad su expedición al Perú. Para atraer a la aristocracia peruana, sobre todo la limeña y la trujillana, San Martín les ofreció establecer un reino en el Perú, cuyo trono sería ocupado por un miembro de la realeza española, sin cambiar las estructuras sociales incluso manteniendo al mismo ejército realista. Dicha opinión no la cambiaría nunca, porque estaba convencido de su aplicabilidad.

San Martín jeneralaren hasierako operatiboa, praktikan, Peru askatzeko plana, kolonialismoaren gotorlekua, ondo pentsatuta zegoela frogatzen ari zen. Espainiarrek ez zuten ondo hornitutako eskuadra bat, eta, beraz, Cochranek Peruko kostaldearen aurrean egindako espedizioa eraginkorra izan zen, eta beldurra eragin zien errealistei. San Martinek segurtasun handiagoz prestatu zuen Perurako espedizioa. Peruko aristokrazia erakartzeko, batez ere Limakoa eta Trujillokoa, San Martinek Perun erresuma bat ezartzea eskaini zien, honen tronua Espainiako erregetzako kide batek hartuko zuelarik, gizarte egiturak aldatu gabe, baita armada errealista bera mantenduz ere. Iritzi horrek ez zuen inoiz aldatuko, ziur baitzegoen aplikagarria zela.

Iparraldeko korronte askatzailea eta independentziaren sendotzea (1823 - 1826)

Bolivarren diktadura ezartzea.

Ayacuchoko kanpaina eta gudua

Erresistentzia espainiarreko azken fokuak

Maynasko kanpaina

Goi Peruko kanpaina

Kanpo estekak

• Datuak: Q68478