Esteve Materra
| Esteve Materra | |
|---|---|
| Bizitza | |
| Herrialdea |  Frantziako Erresuma |
| Hezkuntza | |
| Hizkuntzak | euskara frantsesa |
| Jarduerak | |
| Jarduerak | idazlea |
| Mugimendua | Sarako Eskola |
| Sinesmenak eta ideologia | |
| Erlijioa | Erromatar Eliza Katolikoa |
| Erlijio-ordena | Anaia Txikien Ordena |
 | |
Esteve Materra —frantsesez Materre— (? - ?) XVII. mendeko euskal idazlea izan zen, Frantzian jaioa. Saran, Axularrekin segur aski, ikasi zuen euskara. Etxepareren eta Leizarragaren liburuak argitaratu eta gero, Materrarena da Iparraldean euskaraz argitaratu zen hurrengoa.
Frantziskotarra izan zen; 1617an, abade zen La Réoleko komentuan, eta 1623an Okzitaniako Tolosan. 1617an liburuxka bat atera zuen, lapurtera klasikoan idatzia, Bordelen, Doctrina Christiana izenburuarekin. Liburua marinelentzat eginda dago, eta kristau ikasbidea eta otoitz bereziak erakusten ditu. Urte hartan argitaraturiko ale bakarra ezagutzen da, Aziti Bihia elkarteko hizkuntzalari eta filologo gazteek 2015ean Danimarkako Errege Liburutegian aurkitua.[1] Villasanteren ustez garrantzi handia izan zuen Materrak garai hartako idazleentzat. 1623, 1648, 1693, 1704. urteetan berrargitaratu zen; 1693koan, izenburua aldatuta: Bouqueta Lore Divinoena bereciac eta Duronea apeçac Aita Materren liburuari emendatuac. Euskaraz idazteari ekin aurretik, Materrak bazituen beste bi liburu frantsesez argitaratuak: L’horloge spirituel (1606) eta Saint exercice sur les dimanches (1606). Materra Sarako Eskolako partaidetzat hartzen da.
Materre ala Materra?
[aldatu | aldatu iturburu kodea]2015 arte, Materre idatzi izan dute beti Doctrinaren egilea aipatu duten ikerlariek. Hala egin zuten Larramendik, Vinsonek edo, berrikiago, Mitxelenak, Arkotxak, Oihartzabalek eta Salaberrik ere, besteak beste. Hala ageri da, orobat, frantziskotarrek historian zehar egin dituzten katalogoetan, autoreak berak frantsesez idatzi zituen obretan, euskarazko Doctrinan berak edo bestek frantsesez zein latinez idatzitako hitzaurre, eskaintza edo baimenetan eta edizio guztien azaletan, lehenean izan ezik.
Hain zuzen ere, 1617ko lehen edizioak «Materra» dakar azalean eta, are gehiago, Bertrand Etxautzi zuzenduriko euskarazko eskaintza ere hala sinatu zuen egileak berak. Hori ez eze, beste batzuek euskaraz idatzitako baimenetan «Materra» diote salbuespenik gabe, hala nola Axularrek, I. Migelenak eta F. Gilantenak. Halaber, 1623ko argitalpenean ageri diren euskarazko baimenetan «Materra» gorde da, eta gauza bera gertatu da ondokoetan ere, horretan oinarritu baitziren.
Horiek horrela, «Materra» jo da egilearen deituraren euskarazko forma egokitzat.
Bizitza
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Materraren bizitzaz ezer gutxi dakigun arren, egile gakoa da euskal literatura klasikoan; zehazki, XVII. mendearen hasieran Lapurdin loratutako Kontrarreforma katolikoari eta lapurtera klasikoari dagokionez. Aurreko mendeko erreformari erantzuteko, Kontrarreformaren haizeek indar bizia hartu zuten, gizaldi horretan, Lapurdi aldean: katolizismo ortodoxoa ahalik eta zabalen ezartzeko hainbat lan, itzulpen eta moldaketa agertu ziren latina ez beste hizkuntzetan. Euskarazko lanek fededunengana haien ama hizkuntzan iristeko aukera ematen zuten, eta horietan lehenengoa izan zen aspaldian eta orain arte galdua egon den Materraren Doctrina Christiana (P. de la Court, Bordele, 1617). Nabarmentzekoa da, lehenengoa ez ezik, hamarkada batez eskuratu eta euskaraz irakur zitekeen egile bakarra izan zela. Gerora etorri ziren Etxeberri Ziburukoa, Argaiñaratz, Haranburu, Harizmendi, Gazteluzar, Axular eta beste.
Materraz dakigun gehiena bere obretatik ateratako informazioa da: frantziskotarra zen, 1617an La Réoleko komentuko zaindaria zen, eta 1623an, dotrinaren bigarren edizioa kaleratu zenerako, Tolosa Okzitaniako frantziskotarren komentuan zegoen. Bere 1628ko obra batean aipatzen denez, Rouezeko Cordeliers komentuan zegoen orduan. Bertrand Etxautzen esanari jarraikiz, Saran (Lapurdi) euskara denbora gutxian ikasi ondoren eman zuen argitara bere Doctrina Christiana, hain zuzen ere Etxautzi eskainia, eta besteak beste Axularren oniritzia dakarrena. Eskolako haurrentzat elkarrizketa gisa prestatutako lana da, eta egileak bere asmoak azaldu zituen: dotrina kristaua zabaltzea eta euskaraz irakurtzen eta idazten ikasten laguntzea. Errata gutxiko edizio zaindu batean argitaratu zen eta arrakasta betea lortu bide zuen, 1623an kaleratu baitzen bigarren argitalpena (I. Millanges, Bordele, 1623). XVII. mendean bertan beste bi argitalpen izan zituen: I. de Gayau-rena (Agen, 1648) eta P. Dussarrat-ena (Baiona, 1693), eta XVIII. mendearen hasieran berrargitaratu zen azkenekoz (Maffre, Baiona, 1704). Nolanahi ere den, 1623az geroztiko berrargitalpenetan hainbat aldaketa eta material erantsi dago.
Ematen du Materra ez zela nolanahiko elizgizona izan bere garaian; izan ere, euskarazko dotrinaz gain, frantsesez ere zenbait lan idatzi, itzuli eta moldatu zituen, guztiak ere erlijioaren ingurukoak. Mende hasieran, L'Horloge spirituel (C. Seuestre, 1606) eta Saint exercice sur les dimanches (Chaudière, 1606), Diego de la Vegaren lan baten itzulpena, kaleratu zituen Parisen, eta handik urtebetera agertu zen Juan Márquezen obraren itzulpena, Frantziako hiriburuan bertan: Les deux états de la spirituelle Hiérusalem militante et triomphante (N. du Fossé, 1607). Badirudi 1608an bertan berrargitaratu zela De la Vegaren lanaren itzulpena: Emploi et saint exercice sur les Évangiles des Dimanches de l'Année (N. du Fossé, 1608). Geroagokoak dira, bestalde, Recueil de prières en temps de contagion (A. Gransaigne, Rodez, 1628) eta Le Directeur familier (J. Foude, Tolosa, 1645).
Badirudi horietatik guztietatik L'Horloge spirituel eta Doctrina Christiana lanak izan zirela arrakastatsuenak, horiek aipatu baitzituen Waddingek Scriptores Ordinis Minorum (1650, 320. orrialdea) zabalean. Obra horretako aipua berreskuratu zen gerora, XVIII. mendearen hasieran, Bibliotheca Universa Franciscana obran (1733, III. liburukia, 108. orrialdea).
Lanak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Euskaraz
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- Doctrina Christiana (1617, 1623, 1648, 1693, 1704). 1693an Bouqueta Lore Divinoena bereciac eta Duronea apeçac Aita Materren liburuari emendatuac izenburuaz berrargitaratu zen.
Frantsesez
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- L'Horologe spirituel (C. Seuestre, 1606).
- Saint exercice sur les dimanches (Chaudière, 1606), Diego de la Vegaren lan baten itzulpena. Urtebete geroago Emploi et saint exercice sur les Évangiles des Dimanches de l'Année izenburuarekin berrargitaratua (N. du Fossé, 1608).
- Les deux états de la spirituelle Hiérusalem militante et triomphante (N. du Fossé, 1607).
- Recueil de prières en temps de contagion (A. Gransaigne, Rodez, 1628).
- Le Directeur familier (J. Foude, Tolosa, 1645).
Erreferentziak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- Borja Ariztimuño Lopez, Udane Atutxa Larrinaga, Dorota Krajewska, Urtzi Reguero, Ekaitz Santazilia, Oxel Uribe-Etxebarria, Eneko Zuloaga: Materra: edizioa eta azterketa, Aziti Bihia hizkuntzalari eta filologoen elkartea, 2015. Creative Commons Aitortu-PartekatuBerdin 3.0 lizentziarekin argitaratua.
- Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2011-12-27 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.
- ↑ «Lapurtera klasikoan idatzitako lehen lana aurkitu dute», Berria, 2015-02-16.
Bibliografia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- (Frantsesez) Dedieu, H., 1977, «Etienne Materre, franciscain français écrivain d'expression basque», Bulletin du Musée Basque Bayonne 76 (2ème trimestre), 97-100.
- Kubelos, A., s. d., «Misterioak XVII. mendeko euskal idazlanen altxorrean: Esteve Materreren Dotrina Christiana», EHUko eskuizkribu argitaragabea.
- Lafitte, P., 1929. «Eskualdunen loretegia: Materre», Gure Herria 9:2, 157.
- Materre, E., [1623] 2008, Dotrina Christiana, Labayru Ikastegia, Bilbo - Derio.
- Oihartzabal, B., 1996, «Hitz eratorriak materreren Dotrina christiana delakoan (1617)[Betiko hautsitako esteka]» Lapurdum 1, 37-71.
- Salaberri Muñoa, P., 2007, «Materreren 1623ko Dotrina Christiana», Euskera 52, 773-786.
- __________, 2013, «Intertestualitatea abiaburu: Haranburu Materreren harrobian», Euskera 58: 2, 631-686.
- (Frantsesez) Vinson, J., 1905. «Notes de Bibliographie Basque: Le Livre du P. Materre» Revue de Linguistique et de Philologie Comparée 38, 218-237.
- Zuloaga, E. & Krajewska, D., 2021, «Authors and languages in a sociohistorical context: Basque religious literature in seventeenth-century France», Journal of Historical Sociolinguistics 7:1, 1-26.
Kanpo estekak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- Esteve Materra, Aziti Bihia taldearen edizio kritikoaren webgunea.
- Esteve Materra, Literaturaren Zubitegia.
