Jusoj
| Jusoj | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| ||||||
| Cirila alfabeto | ||||||
| Slavaj literoj | ||||||
| А | Б | В | Г | Ґ | Д | Ђ |
| Ѓ | Е | Ѐ | Ё | Є | Ж | З |
| Ѕ | И | Ѝ | І | Ї | Й | Ј |
| К | Л | Љ | М | Н | Њ | О |
| П | Р | С | Т | Ћ | Ќ | У |
| Ў | Ф | Х | Ц | Ч | Џ | Ш |
| Щ | Ъ | Ы | Ь | Э | Ю | Я |
| Neslavaj literoj | ||||||
| Ӑ | Ӓ | Ә | Ӛ | Ӕ | Ғ | Ҕ |
| Ӻ | Ӷ | Ԁ | Ԃ | Ӗ | Ӂ | Җ |
| Ӝ | Ԅ | Ҙ | Ӟ | Ԑ | Ӡ | Ԇ |
| Ӣ | Ҋ | Ӥ | Қ | Ӄ | Ҡ | Ҟ |
| Ҝ | Ԟ | Ԛ | Ӆ | Ԓ | Ԡ | Ԉ |
| Ԕ | Ӎ | Ӊ | Ң | Ӈ | Ҥ | Ԣ |
| Ԋ | Ӧ | Ө | Ӫ | Ҩ | Ԥ | Ҧ |
| Ҏ | Ԗ | Ҫ | Ԍ | Ҭ | Ԏ | Ӯ |
| Ӱ | Ӳ | Ү | Ұ | Ҳ | Ӽ | Ӿ |
| Һ | Ԧ | Ҵ | Ҷ | Ӵ | Ӌ | Ҹ |
| Ҽ | Ҿ | Ӹ | Ҍ | Ӭ | Ԝ | Ӏ |
| Arĥaikaj literoj | ||||||
| Ҁ | Ѻ | Ѹ | Ꙉ | Ѡ | Ѿ | Ѣ |
| Ꙓ | Ꙗ | Ѥ | Ѧ | Ѫ | Ѩ | Ѭ |
| Ѯ | Ѱ | Ѳ | Ѵ | Ѷ | Ꙟ | Ꙩ |
| Ꙫ | Ꙭ | ꙮ | Ꚙ | Ԫ | Ꚁ | Ꚉ |
| Ꚅ | Ꚏ | Ꚗ | Ꙁ | Ꙃ | Ꚇ | Ԙ |
| Listo de cirilaj literoj | ||||||
Jusoj estas komuna nomo de du nazaj vokaloj de la praslava lingvo, kaj de la respondaj literoj en la slavonaj alfabetoj: la malgranda juso (slavone « юсъ малъıи », kirilice Ѧ, glagolice Ⱔ) kaj la granda juso (respektive, « юсъ большии », Ѫ kaj Ⱘ). Antaŭate de I (j) la jusoj formis ligaturojn: kirilice Ѩ (ję) kaj Ѭ (jǫ); glagolice Ⱗ kaj Ⱙ.
Inter cirilaj ciferoj jusoj dekomence ne havis iujn valorojn, sed poste la malgranda juso Ѧ ekhavis la valoron 900.
La moderna cirila litero Я devenas el la malgranda juso (el ties formo en la rusa manskribo de la 17-a jc).
Fonetika valoro
[redakti | redakti fonton]La malgranda juso prezentis antaŭan nazan vokalon /ɛ̃/ (en la slava filologio signatan per ę).
La granda juso prezentis malantaŭan nazan vokalon /ɔ̃/ (en la slava filologio signatan per ǫ).
La liternomoj
[redakti | redakti fonton]La etimologio de la nomo jus ne estas konata. La epitetoj malgranda kaj granda neniel rilatas al uskleco.
En Esperanto eblus uzi sufiksojn por formi unuvortajn liternomojn: juseto (por la «malgranda juso») kaj jusego (por la «granda juso»).
La deveno
[redakti | redakti fonton]La jusoj devenas el la prahindeŭropaj sonkombinoj «vokalo + m aŭ n» en fermita silabo (do, samkiel la nazaj vokaloj en la franca skribo):
- emT, enT; imT, inT; ēm, ēn → ę
- omT, onT; umT, unT; ām, ān → ǫ
Ekzemple:
- Praslava *pa-mętь (memoro) el *mn̥tis; kp la latinan mens, genitive mentis (menso).
- Praslava *zǫbъ (dento) el *g̑ombhos; kp la germanan Kamm.
- Praslava *pętь (kvin) el *penkti; kp la grekan πέντε/pente, germana fünf, latine quinque.
- Praslava gǫsь (ansero), kp la germanan Gans.
- Praslava ǫgъlъ (angulo), kp la latinan angulus.
Evoluo
[redakti | redakti fonton]La granda juso persistis en la bulgara alfabeto ĝia la jaro 1945-a, kvankam ĝi ne plu respondis al naza vokalo en la norma lingvo, indentiĝinte kun ъ (t.e. ă; kvankam la nazsono plu ekzistas en la bulgara-makedonaj dialektoj ĉirkaŭ Tesaloniko kaj Kastoria en Greklando).
En la rusa lingvo la malgranda juso ŝanĝiĝis en ['a], kunfandiĝis kun ꙗ, kaj kun tiu lasta ricevis la formon я en la moderna alfabeto rusa.
La granda juso ŝanĝiĝis ruslingve en la sonon [u], kaj de post la 10ª jc malaperis el la skribo, anstataŭigite de la responda litero cirila (la moderna rusa у: рѫка→рука).
La pola lingvo konservis nazajn vokalojn, kaj en certaj pozicioj ĝia litero ę havas la sonvaloron de la malgranda juso, dum la litero ą tiun de la granda (t.e. de /ɔ̃/); tamen ne rekte ili respondas al la praslavaj jusoj:
- la pola Ę respondas al mallonga juso (granda aŭ malgranda);
- la pola Ą respondas al longa juso (granda aŭ malgranda);
- krome, la konsonantoj antaŭantaj la malgrandan juson moliĝis (samkiel en la rusa).
Do, maldetale, la polaj ę, ą etimologie respondas al la praslava ѫ; dum ię, ią, ję, ją respondas al ѧ, ѩ, ѭ.
Resume,
| Praslave | *ę | *pętь | *ǫ | *zǫbъ | |
|---|---|---|---|---|---|
| Okcidentslave | Pole | ię, ią | pięć | ę, ą | ząb |
| Ĉeĥe | ě, a, ja, í | pět | u | zub | |
| Suprasorabe | ja, je | pjeć | |||
| Malsuprasorabe | ě, e | pěś | |||
| Orientslave | Ruse | ´a | пять ( p´at´ ) | зуб (zub) | |
| Sudslave | Serba-kroate | e | pet | zub | |
| Slovene | pet | o | zob | ||
| Bulgare | пет (pet) | ă | зъб (zăb) | ||
| (Esperante) | kvin | dento | |||
Kodoj
[redakti | redakti fonton]| Signo | Ѧ | ѧ | Ѩ | ѩ | ||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Unikoda nomo | CYRILLIC CAPITAL LETTER LITTLE YUS |
CYRILLIC SMALL LETTER LITTLE YUS |
CYRILLIC CAPITAL LETTER IOTIFIED LITTLE YUS |
CYRILLIC SMALL LETTER IOTIFIED LITTLE YUS | ||||
| Enkodigo | dekume | deksesume | dekume | deksesume | dekume | deksesume | dekume | deksesume |
| Unikodo | 1126 | U+0466 | 1127 | U+0467 | 1128 | U+0468 | 1129 | U+0469 |
| UTF-8 | 209 166 | D1 A6 | 209 167 | D1 A7 | 209 168 | D1 A8 | 209 169 | D1 A9 |
| HTML | Ѧ | Ѧ | ѧ | ѧ | Ѩ | Ѩ | ѩ | ѩ |
| Signo | Ѫ | ѫ | Ѭ | ѭ | ||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Unikoda nomo | CYRILLIC CAPITAL LETTER BIG YUS |
CYRILLIC SMALL LETTER BIG YUS |
CYRILLIC CAPITAL LETTER IOTIFIED BIG YUS |
CYRILLIC SMALL LETTER IOTIFIED BIG YUS | ||||
| Enkodigo | dekume | deksesume | dekume | deksesume | dekume | deksesume | dekume | deksesume |
| Unikodo | 1130 | U+046A | 1131 | U+046B | 1132 | U+046C | 1133 | U+046D |
| UTF-8 | 209 170 | D1 AA | 209 171 | D1 AB | 209 172 | D1 AC | 209 173 | D1 AD |
| HTML | Ѫ | Ѫ | ѫ | ѫ | Ѭ | Ѭ | ѭ | ѭ |