Pseŭdoscienco

Pseŭdoscienco (aŭ ŝajnscienco) estas instruaro aŭ praktikado kiu asertas baziĝi sur sciencaj principoj, sed kiu ne sekvas la normojn ĝenerale akceptitajn por la scienca esploro, kaj ne posedas la saman bazon aŭ rigoron kiel la cetero de la sciencaj branĉoj. Pli neŭtrala termino estas parascienco.

Ĝenerale, la asertoj de ajna pseŭdoscienco ne povas esti pruvataj pere de sendependa testado, aŭ ne permesas sian reproduktadon en kontrolitaj kondiĉoj. Tial, multaj el ili baziĝas sur la fido al la defendantoj, kaj ne per objektiva kontrolo.

La termino "pseŭdoscienco" estas ofte uzata por denunci la trompon ĉirkaŭ certa scio, tio estas tiujn, kiuj uzas, sciante aŭ ne, terminojn kaj alirojn kiuj ŝajnas sciencaj aŭ logikaj por atribui al si la krediton, kiun havas la scienco. Ili foje uzas sciencan lingvon kaj aksiomojn, sed ne respektas la kriteriojn de la scienca metodo, kiel la fundamentajn principojn de refutebleco, nekontraŭdiro kaj reproduktebleco.

Kelkaj trajtoj kiuj permesas la konsideradon de iu praktiko kiel pseŭdoscienca estas:

Ĝi asertas faktojn sen eksperimenta bazo.
Ĝi asertas faktojn malferme kontraŭdirantajn bone pruvitajn eksperimentajn rezultojn.
Ĝiaj principoj ne estas eksperimente pruveblaj.
Ne respektas la principon konatan kiel razilo de Occam (kiam pluraj eksplikoj estas egale probablaj, oni elektu la plej simplan)
Ĝi havas klarigon por ĉio, ŝajne paradoxo, tio bone korespondas al la koncepto de Karl Popper pri malverigebleco: laŭ li scienca hipotezo estas hipotezo, kiun eblas pruvi malvera, kaj kiun oni ne sukcesis pruvi tia. Sed teorio kiu ĉiam sukcesas trovi klarigon (ekzemple Psikanalizo) ne estas scienca.

La uzo de la prefikso pseŭdo- el la malnovgreka ψευδής ("falsa", "trompa", mensoga") montras ĝenerale negativan konotacion, kaj tial ĝi estas rifuzata fare de la defendantoj de tiuj praktikoj, kiuj jen konsideras ilin vere sciencaj, jen rifuzas la metodon de la scienca praktiko.

La sinteno de la skeptikoj povas esti neŭtra, konsiderantaj pseŭdosciencojn kiel simplan amuzaĵon, aŭ kontraŭa, jen pro la riskoj de trompado kiujn kelkaj tiaj praktikoj povas enhavi, jen pro ties malŝato al racio kaj scienca kulturo.

Kriterioj

Neakademieco

Ĉi-kritere, se iu fako ne estas instruata en universitato kaj ne havas revizian revuon, konsekvence ĝi estas pseŭdoscienco. Tiu kriterio povus estis uzata de tiuj kiuj konsideras ke ne eblas trovi objektivajn kriteriojn pri la diskurso de la fako.
Ĝi povas esti uzata kiel praviga rimedo de defendantoj de iuj pseŭdosciencoj, kiuj rimarkigas ke astrologio, kiu estis universtata fako dum la mezepoko, tiame ne estis konsiderata kiel pseŭdoscienco. Krome, pluraj ja sciencaj fakoj estis tiel agnoskitaj antaŭ iĝi universitate instruitaj (ekzemple genomiko), male, iuj fakoj ligitaj al industrio, kvankam vaste konsiderataj kiel pseŭdosciencoj, akiris sufiĉe da fameco en iuj landoj por eniri la oficialajn institutojn, universitatiojn kaj malsanulejojn (ekzemple homeopatio. Tial, ĉi tiu kriterio ne plu estas uzita de kritikantoj de pseŭdosciencoj.

Manko de empiria konfirmo de proponitaj hipotezoj

Por esti nomita scienco, disciplino devas oferti manierojn por empirie kontroli la hipotezojn kiujn ĝi prezentas. Multaj sciencistoj, ekzemple, kritikas psikanalizon pro prezentado de hipotezoj kiuj ne estas empirie kontroleblaj, kiuj proksimigus psikanalizon pli al literatura psikologio ol al vera scienco. Nepra celo de scienco estas disponigi priskribon de la mondo uzante precize difinitajn konceptojn, kiuj estas implikitaj en teorioj kies valideco aŭ nevalideco povas esti kontrolita per eksperimentoj.

Tamen, se temas esploroj uzantaj konceptojn por kiuj ne ekzistas (aŭ ankoraŭ ne) preciza difino kaj kiuj ne povas esti submetitaj al eksperimentado aŭ observado, tiuj esploroj restas ekster la scienca kadro. Ĉi tio ne nepre signifas, ke ĉi tiuj esploroj estas senvaloraj en filozofio, metafiziko, teologio ktp. Fakte, sciencistoj nur parolas pri pseŭdoscienco se tiuj konjektoj mispruntas kaj distordas sciencajn terminojn en provo provizi sciencan bazon, ĝenerale cele al la ĝenerala publiko.

Nefalsigebleco

Meze de la 20-a jarcento, la filozofo Karl Popper emfazis la kriterion de falsebleco por distingi sciencon de nescienco. Asertoj, hipotezoj aŭ teorioj havas falsigeblecon aŭ refuteblecon se ekzistas la eneca ebleco ke ili povas esti pruvitaj malveraj, tio estas, se estas eble koncepti observadon aŭ argumenton kiu neas ilin. Popper utiligis astrologion kaj psikanalizon kiel ekzemplojn de pseŭdoscienco kaj la teorion de la relativeco de Einstein kiel ekzemplon de scienco. Li subdividis ne-sciencon en filozofiajn, matematikajn, mitologiajn, religiajn kaj metafizikajn formulaĵojn unuflanke, kaj pseŭdosciencajn formulaĵojn aliflanke.

Malrespekto de la scienca metodo

Kelkaj bazaj principoj estas agnoskitaj de sciencistoj kiel normoj por determini ĉu scio, metodo aŭ praktiko estas scienca. Tiuj principoj celas certecon ke eksperimentojn povas esti reproduktitaj mezureble surbaze de la samaj kondiĉoj, permesante plian enketon por determini ĉu hipotezo aŭ teorio ligita al antaŭfiksitaj fenomenoj estas validaj kaj fidindaj. Normoj postulas la sciencan metodon estu aplikata ĉie, kaj biasoj estu kontrolitaj aŭ eliminitaj per hazardigo, justaj samplecaj proceduroj, blindigado de esploroj, kaj aliaj metodoj. Ĉiuj kolektitaj datumoj, inkluzive de la eksperimentaj aŭ mediaj kondiĉoj, estas atenditaj esti dokumentitaj por ekzamenado kaj disponigitaj por kolega reviziado, permesante pliajn eksperimentojn aŭ esplorojn esti faritaj por konfirmi aŭ refuti rezultojn. Statistika kvantigo de signifo, konfidintervalo, kaj erarmarĝeno ankaŭ estas gravaj iloj por la scienca metodo^[1].

Rifuzo agnoski problemojn

En 1978, la kanada filozofo Paul Thagard proponis ke pseŭdoscienco estas ĉefe distingebla de scienco kiam ĝi estas malpli progresema ol alternativaj teorioj dum longa tempodaŭro, kaj ĝiaj propagandantoj rifuzas agnoski aŭ trakti novajn faktojn malfortigantajn la teorion^[2]. La libro pri scienca skeptikismo (2018) de la usona neŭrologiisto Steven Novella, The Skeptics' Guide to the Universe listigas malamikecon al kritiko kiel unu el la plej gravaj ecoj de pseŭdoscienco^[3].

Klarigoj

En raporto de 1981 Singer kaj Benassi skribis ke pseŭdosciencaj kredoj havas sian originon de almenaŭ kvar fontoj:^[4]

Oftaj kognaj eraroj el persona sperto.
Erara sensacia amaskomunikila raporto.
Socikulturaj faktoroj.
Malbona aŭ erara scienca edukado.

Psikologio

La homa emo por serĉado de konfirmo prefere ol refuto (konfirmbiaso)^[5], la emo teni konsolajn kredojn, kaj la emo troĝeneraligi estis proponitaj kiel kialoj de pseŭdoscienca pensado. Laŭ Beyerstein, homoj estas emaj al asocioj bazitaj nur sur similecoj, kaj ofte emas al misatribuo en kaŭzo-efika pensado.

La teorio de la usona scienca verkisto Michael Shermer de kred-dependa realismo estas motivita per la kredo ke la cerbo estas esence "kredmotoro" kiu skanas datumojn perceptitajn per la sensoj kaj serĉas skemojn kaj signifojn. Ekzistas ankaŭ la emo por la cerbo krei kognajn biasojn, kiel rezulto de inferencoj kaj supozoj faritaj sen logiko kaj bazitaj sur instinkto - kutime rezultigante pensadajn skemojn. Tiuj tendencoj de skemeco kaj agenteco ankaŭ estas movitaj "per meta-biaso nomita la supereca biaso, aŭ la emo rekoni la potencon de kognaj biasoj en aliaj homoj sed esti blindaj al ilia influo sur niaj propraj kredoj"^[6]. Lindeman deklaras ke sociaj motivoj (t.e., "kompreni memon kaj la mondon, havi senton de kontrolo de rezultoj, aparteni, trovi la mondon bonvola kaj konservi sian memestimo") ofte estas "pli facile" plenumitaj de pseŭdoscienco ol per scienca informo. Krome, pseŭdosciencaj klarigoj estas ĝenerale ne analizitaj racie, sed anstataŭe sperte. Funkciante ene de malsama aro de reguloj apartaj de racia pensado, sperteca pensado rigardas klarigon kiel validan se la klarigo estas "persone funkcia, kontentiga kaj sufiĉa", ofertante priskribon de la mondo kiu povas esti pli persona ol povas esti disponigita fare de scienco kaj reduktante la kvanton de ebla laboro implikita en komprenado de kompleksaj okazaĵoj kaj rezultoj^[7].

Edukado kaj scienca kulturo

Estas tendenco kredi je pseŭdoscienco pli ol scienca pruvo^[8]. Kelkaj homoj kredas ke la prevalenco de pseŭdosciencaj kredoj ŝuldiĝas al ĝeneraligita scienca analfabeteco^[9]. Individuoj al kiuj mankas scienca kulturo estas pli kredemaj, ĉar pridemandante ili verŝajne turnos sin al penssistemo kiu postulas malmulte aŭ neniun penon. Ĉi tiu sistemo instigas onin akcepti la konkludojn, kiujn oni ŝatas, kaj malakcepti tiujn, kiujn oni ne ŝatas. Esplorado sugestas, ke iluzia pensado okazas ĉe la plej multaj homoj kiam eksponite al iuj cirkonstancoj kiel ekzemple legado de libro, reklamo aŭ la atesto de aliaj, estas la bazo de pseŭdosciencaj kredoj. Oni supozas, ke iluzioj ne estas nekutimaj, kaj surbaze de la ĝustaj kondiĉoj, iluzioj povas okazi sisteme eĉ en normalaj emociaj situacioj. Minimumigi tiujn iluziojn en la reala mondo ne estas simpla al tiu celo, dezajni pruv-bazitajn edukajn programojn povas esti efika por helpi homojn identigi kaj redukti siajn proprajn iluziojn kaj biasojn^[10].

Pseŭdosciencoj

Tiu ĉi termino ofte aplikiĝas al i.a.:

alĥemio pro sia ofta uzo de la vorto "scienco", aŭ eĉ "supera scienco", estas foje asimilita al pseŭdosciencoj; fakte, estante la prapatro de scienca kemio, ĉio scienca ĝi estis integrita al moderna scienco inter la 17-a kaj 19-a jarcentoj.
astrologio, kiu asertas establi ligon inter la pozicio de ĉielaj objektoj kaj la individua personeco de homoj, estas ofte konsiderata pseŭdo-scienco kiam ĝi alprenas determinisman karakteron koncerne la certecon de siaj konkludoj.
grafologio, kiu asertas ke eblas ekkoni ies personecon kaj sanon per analizo de ties manskribo.
fiziognomio, bazita sur la ideo ke per la studo de la ekstera aspekto de persono, ĉefe de ties vizaĝo, oni povas ekkoni la karakteron aŭ personecon de tiu, aŭ eĉ diveni ties estonteco
homeopatio, kuracarmetodo fondita antaŭ du jarcentoj sur ideoj kontraŭaj al modernaj konoj en kemio kaj biologio, estas nescienca^[11]. Kelkaj landoj tamen rajtigas la emision de universitataj diplomoj pri alternativa medicino, sed multaj fundamentaj hipotezoj de homeopatio (kiel la memorkapablo de akvo) igas ĝin pseŭdo-scienco vidpunkte de la scienca komunumo.
inteligenta dezajno, doktrino priskribanta vivantajn speciojn kiel ne rezultiĝantajn el biologia evoluo sed generitan per supernatura interveno, estas prezentita kiel scienco fare de ĝiaj reklamantoj, kvankam ĝi baziĝas sur eroj kiuj estas nek observeblaj nek reprudukteblaj nek refuteblaj, kaj neas aŭ ignoras biologiajn faktojn.
naturkuracado estas aro da alternativaj medicinoj kiuj havas malmultan aŭ neniun sciencan bazon. Iuj estas akceptitaj de kuracistoj, ekzemple fitoterapio (kuracado per plantaĵoj kiuj reale enhavas aktivajn subtancojn), aliaj estas falsaj sciencoj, ekzemple irisodiagnostiko kaj kristaloterapio.
nifologio esploras nifo-raportojn kaj klopodas provizi eksplikojn, plejofte eksterteranajn aŭ esoterajn.

En Esperanto aperis

Scienco kaj Pseŭdoscienco pri Heredo kaj Raso, de Paul Neergaard

Vidu ankaŭ

Referencoj

↑ Gauch HG (2003). Scientific Method in Practice. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-01708-4. LCCN 2002022271
↑ Thagard PR (1978). "Why astrology is a pseudoscience". PSA: Proceedings of the Biennial Meeting of the Philosophy of Science Association. 1978 (1): 223–234. doi:10.1086/psaprocbienmeetp.1978.1.192639. ISSN 0270-8647. S2CID 147050929. Arkivo
↑ The Skeptics' Guide to the Universe: How to Know What's Really Real in a World Increasingly Full of Fake. Grand Central Publishing p. 165.
↑ Singer B, Benassi VA (1981). "Occult beliefs: Media distortions, social uncertainty, and deficiencies of human reasoning seem to be at the basis of occult beliefs". American Scientist. Vol. 69, no. 1. pp. 49–55. JSTOR 27850247.
↑ Devilly GJ (2005). "Power therapies and possible threats to the science of psychology and psychiatry". The Australian and New Zealand Journal of Psychiatry. 39 (6): 437–445. doi:10.1080/j.1440-1614.2005.01601.x. PMID 15943644. S2CID 208627667
↑ Shermer M (2011). "Understanding the believing brain: Why science is the only way out of belief-dependent realism". Scientific American. doi:10.1038/scientificamerican0711-85 (arkivo).
↑ Lindeman M (1998). "Motivation, cognition and pseudoscience". Scandinavian Journal of Psychology. 39 (4): 257–265. doi:10.1111/1467-9450.00085. PMID 9883101.
↑ Matute H, Blanco F, Yarritu I, Díaz-Lago M, Vadillo MA, Barberia I (2015). "Illusions of causality: how they bias our everyday thinking and how they could be reduced". Frontiers in Psychology. 6: 888. coi:10.3389/fpsyg.2015.00888.
↑ Lack C (10 October 2013). "What does Scientific Literacy look like in the 21st Century?". Great Plains Skeptic. Skeptic Ink Network (arkivo).
↑ Matute H, Yarritu I, Vadillo MA (2011). "Illusions of causality at the heart of pseudoscience". British Journal of Psychology. 102 (3): 392–405. CiteSeerX 10.1.1.298.3070. doi:10.1348/000712610X532210. PMID 21751996.
↑ La Méthode Scientifique, « Pseudo-sciences : les raisons du succès », ĉe France Culture, 7-a de septembro 2017 (arkivo).

Eksteraj ligiloj

Kategorio Pseŭdoscienco en la Vikimedia Komunejo (Multrimedaj datumoj)

Skeptika paĝaro pri pseŭdosciencoj

[1] Gauch HG (2003). Scientific Method in Practice. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-01708-4. LCCN 2002022271

[2] Thagard PR (1978). "Why astrology is a pseudoscience". PSA: Proceedings of the Biennial Meeting of the Philosophy of Science Association. 1978 (1): 223–234. doi:10.1086/psaprocbienmeetp.1978.1.192639. ISSN 0270-8647. S2CID 147050929. Arkivo

[3] The Skeptics' Guide to the Universe: How to Know What's Really Real in a World Increasingly Full of Fake. Grand Central Publishing p. 165.

[4] Singer B, Benassi VA (1981). "Occult beliefs: Media distortions, social uncertainty, and deficiencies of human reasoning seem to be at the basis of occult beliefs". American Scientist. Vol. 69, no. 1. pp. 49–55. JSTOR 27850247.

[5] Devilly GJ (2005). "Power therapies and possible threats to the science of psychology and psychiatry". The Australian and New Zealand Journal of Psychiatry. 39 (6): 437–445. doi:10.1080/j.1440-1614.2005.01601.x. PMID 15943644. S2CID 208627667

[6] Shermer M (2011). "Understanding the believing brain: Why science is the only way out of belief-dependent realism". Scientific American. doi:10.1038/scientificamerican0711-85 (arkivo).

[7] Lindeman M (1998). "Motivation, cognition and pseudoscience". Scandinavian Journal of Psychology. 39 (4): 257–265. doi:10.1111/1467-9450.00085. PMID 9883101.

[8] Matute H, Blanco F, Yarritu I, Díaz-Lago M, Vadillo MA, Barberia I (2015). "Illusions of causality: how they bias our everyday thinking and how they could be reduced". Frontiers in Psychology. 6: 888. coi:10.3389/fpsyg.2015.00888.

[9] Lack C (10 October 2013). "What does Scientific Literacy look like in the 21st Century?". Great Plains Skeptic. Skeptic Ink Network (arkivo).

[10] Matute H, Yarritu I, Vadillo MA (2011). "Illusions of causality at the heart of pseudoscience". British Journal of Psychology. 102 (3): 392–405. CiteSeerX 10.1.1.298.3070. doi:10.1348/000712610X532210. PMID 21751996.

[11] La Méthode Scientifique, « Pseudo-sciences : les raisons du succès », ĉe France Culture, 7-a de septembro 2017 (arkivo).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]