Dagaaba Wolloo Mine Tuuruŋ
Wolloo e la yɛlɛ te naŋ maŋ yeli ka a yire, ka neɛ na baŋ woŋ a dɛmɛ diibu saŋa.
Ŋmaa ŋmaa lɛ ten a baŋ yeli ka wolloo e la noɔre poɔ yelyeluu.Tuuruŋ meŋ na baŋ e la sobie mine Dagaaba na maŋ tu kyɛ e yeli kaŋa ka o tori.
Dagaba wolloo mine naŋ tuuro tuuruŋ la ama puliŋ kyɛ;
√ Kaaloo
√ Yiele
√ Koŋkombie
√ Sensellɛ
√ Dannoobie
Aseŋ; Puotege John-Bosco naŋ sɛge o ganeŋ (2013),
kaaloo
[maaleŋ | Maale eŋ yizie]Kaaloo e la Dagaaba sããkompare ŋmempuori tuubu kaŋa bɔgɔ danwẽɛ soba neɛ na maŋ tu a yeli o boɔbo ko o Sazu ŋmene, Teŋa zu ŋmene (tebɛ, bɔɔre, kolle, tanne) ane kpenne. A ananso te naŋ yeli ka kaaloo tuuro la tuuruŋ la; O maŋ taa la yeli o naŋ kyaare (yelzu) aseŋ sori tuubu, yipaalaa yiibu, bompaaba baroo amk.O maŋ la taa la kaala aseŋ; areba, yidaandɔɔ, lɔloɔra, soɔsoba, teebo soba amk.Ayi a ama puoriŋ kaaloo maŋ taa la bondekaale mine te seŋ; kõɔ bee dãã, tɛmpɛloŋ ane noɔ bee doŋa amine kaŋaŋ.
Yieluŋ
[maaleŋ | Maale eŋ yizie]Yieluŋ e la voone-noɔ (gɔmbulo) naŋ taa toori ne lanleebu. (Mark K. K. Ali, 2017).Ananso te naŋ yeli ka yiele taa la tuuruŋ la; yieluŋ tɛɛtɛɛ maŋ taa la zitɛɛtɛɛ ba na maŋ yieli a. A ŋaa wuli ka lammo zaa zie naane ka neɛ na baŋ ga ate are yiele yieluŋ zaa o naŋ boɔrɔ. yieluŋ tɛɛtɛɛ meŋ maŋ taa la voonoo lanletɛɛtɛɛ bee kɔkɔgaale tɛɛtɛɛ aseŋ bawaa yiele, zɔɔre, koɔbo amk.
Mark K. K. Ali gane (2017) yeli ka
koŋkombie
[maaleŋ | Maale eŋ yizie]Koŋkombie e la yelbie mine ba na maŋ kyeɛrɛ kuori kpaabo bee kolaŋene saŋa ka noba sagera. Koŋkombie taa la tuuruŋ te seŋ a kommu zie, a boŋŋmeɛre (gyile, koɔre, buulo) ane a yel-nyɔgeraa. A ŋaa wuli ka.Sensellɛ e la yipɔge bee yeli kaŋa noba na maŋ nyɔge dɔlle bee wuo eŋ yelmannaa poɔ ka o be ba nɔɛŋ ka maŋ leɛ manna kora taa. (Puotege John-Bosco, 2013) .
Sensellɛ
[maaleŋ | Maale eŋ yizie]Sensellɛ e la wolloo naŋ taa tuuruŋ te seŋ a selloo wagere, a piiluu (yɛ goro goro yaa… saŋ saŋ kaŋa da la yaa…, N ko n naabo… amk), a soga (a selloŋ meŋɛ) ane baaroo (kaŋkaramoorɛɛ…, n selloŋ baaroo zie la kyɛ…)
Dannoo
[maaleŋ | Maale eŋ yizie]Danoobie e la puubu yeluŋ bee yelnoore ba na maŋ yeli kyaare neɛ bee noba mine. Dannoobie e la wolloo naŋ tuuro tuuruŋ bonso a maŋ kyaare la neɛ kaŋa bee noba mine kyɛ taa yelnyɔgeraa bee yelwulaa kaŋa. A ŋaa wuli ka naŋkpaana dannoobie ne Naa dannoobie kombaŋ kyaare yelyeni, Naayiree dannoobie ne Manlɔɔrɛɛ dannoobie meŋ kombaŋ kyaare yelyeni, kaŋa zaa maŋ taa la o tuuruŋ ne o yelbie.A nɔ-iraa zu kpulluuŋ, a dɛmɛ ama naŋ di sazuŋ kyɛ la Dagaaba wolloo mine naŋ tuuro tuuruŋ ane bone naŋ so ka te yeli ka a tuuro la tuuruŋ.
Sommo yizie
[maaleŋ | Maale eŋ yizie]√ Puotege J. (2013), Dagaaba Saakonnoŋ
√ Yipɔge.Mark K. K. A (2017) Dagaare wolloo (Oral Dagaare).