بەکتاشی

بەکتاشی یان بەکتاشیزم (بە ئینگلیزی: Bektashism) ڕێبازێکی سۆفی تورکییە کە دەگەڕێتەوە بۆ حاجی بەکتاش وەلی (سەدەی حەوتەمی کۆچی) کە لە ئەنادۆڵ و دواتر لە ئەلبانیا بڵاوبۆتەوە.

فێرکارییەکانی لە فێرکارییەکانی شیعەی دوازدە ئیمامی و فێرکارییەکانی مەزھەبی قەلەندەری و حەیدەری و لە بیروباوەڕی کۆمەڵایەتییەوە وەرگیراون کە لە ڕێگەی ئەو ئایینە کۆنانەی کە تورکەکان پێش ئیسلامیان چوونەتە ناویانەوە، وەک سامییەکان و مانیچییەکان.^[١]

مەحمود ئاکام دەڵێت:

ھەرچەندە زۆرینەی بەکتاشیەکان دەڵێن لە سوننەن، بەڵام واقیعەکەیان پێچەوانەی ئەم بانگەشەیە و پێدەچێت لە ڕیزی توندڕەوەکانی شیعەدا بن، عەلی دەکەنە خودا و دەیخەنە ناو سێ یەکەدا: خودا و محمد و عەلی و ئەوان دوانزە ئیمامەکە و بە تایبەتی ڕێز لە جەعفەر سادق دەگرن.

بەکتاشیەکان بە ژمارە عەقیدەی سۆفیگەرییان لە باوەش گرت، بەتایبەتی باوەڕیان بە ژمارە ٤، کە عەقیدەیەکە لە ژێر کاریگەری فیساغۆریزمدا بووە و ئەوەشیان لە پەرتووکی "جاویدان"ی فەزلوڵڵا حوروفی وەرگرتووە.

بەکتاشیەکان پەیوەندییەکی نزیکیان لەگەڵ جانیسارییەکان ھەیە، چونکە ھەر سەربازگەیەکی جانیساری ڕێبەری تایبەتی خۆی ھەبووە و بەم پێیەش بەکتاشیەکان باڵادەستی تەواویان بەسەر جانیساریەکاندا ھەبووە. ^[٢] بەڵام دۆخی ئەم شێوازە ئاماژەی پێکرا کاتێک سوڵتان مەحمودی دووەم لە ساڵی ١٨٢٦ی زایینیدا جەنیساریەکانی لەناوبرد، پاشان بە فەرمی لەگەڵ لقە سۆفییەکان لە تورکیا لە ساڵی ١٩٢٥ی زایینیدا ھەڵوەشایەوە، بەڵام ھێشتا بەکتاشیەکان لە باڵکان بوونیان ھەیە، بەتایبەتی ئەلبانیا کە سەرکردەکەیان لە تەکیەی تیرانا نیشتەجێیە.^[٣]

سەرچاوەکان

^ «archive.ph». archive.ph. لە ڕەسەنەکە لە ٣ی ئایاری ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. لە ٦ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٢ ھێنراوە. {{cite web}}: |archive-date= / |archive-url= timestamp mismatch; 2020-05-03 suggested (یارمەتی)
^ باسم حمزة عباس (حزيران 2018 م). «التطور التاريخي للطريقة البكتاشية منذ القرن الرابع عشر الميلادي وحتى الوقت الحاضر». مجلة دراسات تاريخية (العدد 24). جامعة البصرة. لە تشرين الثاني 2018 م ھێنراوە. {{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |date= (یارمەتی)
^ «البكتاشية | الموسوعة العربية». web.archive.org. ٣ی ئازاری ٢٠١٨. لە ڕەسەنەکە لە ٣ی ئازاری ٢٠١٨ ئەرشیڤ کراوە. لە ٦ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٢ ھێنراوە.

[1] «archive.ph». archive.ph. لە ڕەسەنەکە لە ٣ی ئایاری ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. لە ٦ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٢ ھێنراوە. {{cite web}}: |archive-date= / |archive-url= timestamp mismatch; 2020-05-03 suggested (یارمەتی)

[عباس-2] باسم حمزة عباس (حزيران 2018 م). «التطور التاريخي للطريقة البكتاشية منذ القرن الرابع عشر الميلادي وحتى الوقت الحاضر». مجلة دراسات تاريخية (العدد 24). جامعة البصرة. لە تشرين الثاني 2018 م ھێنراوە. {{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |date= (یارمەتی)

[3] «البكتاشية | الموسوعة العربية». web.archive.org. ٣ی ئازاری ٢٠١٨. لە ڕەسەنەکە لە ٣ی ئازاری ٢٠١٨ ئەرشیڤ کراوە. لە ٦ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٢ ھێنراوە.

[١]

[٢]

[٣]

ب و د جەماوەرناسیی تورکیا
ئایینەکان	ئایینی بەھایی مەسیحییەت ئۆرتۆدۆکسی ڕۆژھەڵات ئۆرتۆدۆکسی ئۆریەنتال پرۆتێستانت کڵێسای کاتۆلیک ھیندوویزم عەلەوی ئیسلام بەکتاشی سوننە شیعە جووەکان ئێزیدیتی
گەلانی تورکیا	ئابازەکان ئابخازەکان ئەفریقییەکان ئالبانەکان عەرەبەکان عەرەبە مەسیحییەکان مەسیحییەکانی یۆنانیی ئەنتاکیە بدری مەھەلمی ئەرمەنییەکان ھەمشینەکان ئەرمەنییەکانی نەھێنی ئاشوورییەکان چیچانەکان کوردەکانی بەڕەچەڵيک چیچان چەرکەسەکان حەتووقای کەباردییەکان ئووبیخەکان دۆمەکان گورجییەکان ئیمەرخەڤییەکان یۆنانییەکان موسڵمانە یۆنانییەکان یۆنانییە پۆنتییەکان ئینگوش جووەکان جووە میزراحییەکان کوردەکان کورمانجەکان زازاکان کوردەکانی باشووڕی لازەکان لوڤانتییەکان لۆمەکان مەگلێنۆ-ڕۆمانییەکان ئۆسیتییەکان کاولییەکان غوربەتی کاوڵییەکانی مسڵمان سەپەچیدەس کاولییەکانی بەڕەچەڵەک تورک ڕۆمانییەکان تورکەکان تورکەکان ئەفریقییە تورکەکان تورکە بولگارییەکان تورکەکانی مەسخەتی تورکەکانی قوبرس یۆرووکەکان ئەبدال ئەفشارەکان ئازەربایجانییەکان باراکەکان بایەندەر چەپنی تاتارەکانی کریمیا قەرەچایەکان قەرەپاپاک کازاخەکان کورەسوننی قرغیزەکان ماناڤەکان نۆقایییەکان قزق تەختەچی تورکمانەکان ئۆیغوورەکان ئۆزبەکەکان
نەتەوە دەرەکییەکان	ئەفغانستانییەکان ئوسترالیەکان بۆسنییەکان بەڕازیلییەکان بریتۆنەکان بولگارەکان بولگارەکانی ئەنادۆڵ پۆماکەکان بولگارەکانی تراکیا کەنەدییەکان چینییەکان دانمارکییەکان ھۆلەندی فلیپینییەکان فەڕەنسییەکان ئەڵمانییەکان ھیندییەکان عێراقییەکان ئێرانییەکان ئیسرائیلییەکان ژاپۆنییەکان پۆڵەندییەکان ڕووسەکان سڕبەکان سوورییەکان