Чулацаман тӀегӀо

Дендалар

Талларе хьожуш
ХӀара йаззам Википеди чуьра бу — маьрша энциклопеди
Ренессанс
Оьздангалла
Географи
«Афинин ишкол» — Рафаэль Сантин белхан фреска Станца делла Сеньятура («Омрин зал чохь») Ватиканан гӀала.

Дендалар, йа Ренесса́нс (фр. Renaissance, итал. Rinascimento, схьадаьлла лат. renasci — Йуха дуьненна тӀе вала, йухадевала[1]) — оьздангаллин-историн муьрех цхьаъ, Йуккъера бӀешерашна а, Керла заманан а йукъара Европин кагдаран историн мур, цуо биллина бух керла европин оьздангалллин (иштта хьалхара Керла зама)[2].

Италехь Дендаларан мур болабелла XIV бӀешарахь — проторенессансан муьрехь, йа треченто (оьздангалла 1300-гӀа шерашкара). Италихойн Дендалар хуьлу къегина XV—XVI бӀешерашкахь, цунна чохь билгалдоккху Лекха Дендалар (1490 – гӀа шерашна чаккхенгара хьалхара дакъа XVI бӀешеран доьлгӀачу декъера). Йуккъера а, Къилбаседа а Европин мехкашкахь Дендаларан мур тӀекхечира тӀехьо, ийцира спецификин аматаш. Иштта йу Къилбаседа Дендар а, Французийн Ренессанс а.

Термин схьадалар

[бӀаьра нисйан | нисйан]

Италихойн дош «rinàscita» хаало Гиберти Лоренцо «Комментарешкахь» (I Commentari, 1452—1455), цуьнан хенара исбаьхьалчех лаьцна жайнахь, и дош мичара эцна «Уггаре гӀарабевллачу суртдиллархойн, агархойн, архитекторийн дахарах дийцар» (1550) Вазари Джорджос дийцина. Вазарис оцу дешца билгаладаьккхина шел хьалхарчеран гӀуллакх, XVI бӀешеран йуххьера исбаьхьалчийн, «дуккха а шераш девлчачул тӀаьхьа, йуккъера бӀешерийн а, варвараллин а йоьжначул». Цуо йаздора «адамийн хьекъал дӀадуькъначу пардонах лаьцна, «Делан къинхетамца» исбаьлчашна гира «бакъ долу тӀех хазаниг». Цуьнан билгалонца, «дендар — иза стеган йухаверзар ду шен Ӏаламан гармонин хьоле йукъаметтигашца Ӏаламца». Цундела «Ӏалам — иза васт, ткъа шира — ишкол». Дендаларан хьалхара хенах гуманхоша олу «бодане бӀешераш»[3].

1855 шарахь французийн историко Мишле Жюла «калька» делира италихойн терминан ворхӀалгӀа томан «Францин истореш» коьртан[4]. 1860 шарахь зорба тоьхна швейцарин историкан Якоб Буркхардтан «Италин оьздангалла Дендаларан муьрехь» (Die Kultur der Renaissance in Italien) къинхьегамна. Оцу хенахь дуьйна дешнаш «дендар» а, «ренессанс» а синонимаш хилира оьздангаллин исторехь кагдаран мур йукъара тӀеэцна билгалбаккха. Нохчийн меттан гӀиллакхехь массара а тӀеэцна дац, амма леладо дош «дендар» йукъара маьӀнехь а, италихойн оьздангаллин а, ткъа «ренессанс» — алсама лелош ду Францин оьздангалла йуьйцуш.

Дендаларан оьздангаллин идейн баххаш

[бӀаьра нисйан | нисйан]

Дендаларан муьран къаста амат — оьздангаллин дуьненан амал, цуьнан гуманизм а, антропоцентризм а, айаделла хьашт антикалле. Тезисан экономикин факторийн коьрта маьӀна: махлелор а, сурсатийн-ахчанан а йукъаметтигаш шорйар, мануфактурин арахецар кхиар, царна хӀинца кӀезиг маьӀна ло. Синмехаллин оьздангаллехь кагдар хилла, динан дуьнегаран эволюци а, гуонахьара дуьненах хетарг шордалар а бахьнехь. Говзаллин йукъаметтигашкахь гуш ду, йуккъера бӀешерийн говзанчашна антикаллех дерг хьалха а хаара, цуьнан кепаш а лелайора шайн кхолламашкахь[5], амма, Вазаран билгалоца, уьш галдахар, «XV бӀешеран чаккхенгара — XVI бӀешеран йуьххьера йеккъа Италехь хилла контаминаци — органикца хаза кепаш иэр, уьш йина антикаллехь, керстачеран гуманизман а, пантеизман а» керла ойланашца[6].

Йукъара амал

[бӀаьра нисйан | нисйан]
«Витрувианийн стаг» Леонардо да Винчи

Керла оьздангаллин парадигма кхоллайелла Европин йукъараллин кардиналан хийцаман бахьнашца.

Башха маьӀна Дендалар хӀоттарехь хилла Византийн пачхьалх йожар а, шайца шайн библиотекаш а, говзаллин кхолламаш а схьаэцна Европе византихой бовдар а. Кхолламаш чохь дара дуккха а антикаллин хьосташ, уьш ца довзура йуккъера бӀешерийн Европина, цар иштта дӀакхехьара антикаллин оьздангалла, Византехь иза цкъа а йиц ца лора. Иштта, визатийн лекторан къамелах битам хилла, Козимо Медичис кхоьллира Платонан академи Флоренцехь.

ГӀаланаш-республикаш тӀекхетаро, тӀетоьхна чкъоьрийн Ӏаткъам, цара дакъа ца лаьцна феодалийн йукъаметтигашкахь: говзанчийн а, пхьерийн а, махлелочеран а, банкирийн а. Царна массарна а иерархин мехаллин система неха хетара, иза кхоьлллинера йуккъерабӀешеран, дукхаха дерг килсийн оьздангаллин, цунан халбаталла, эсала син. Цуо далийна гуманизме — йукъараллин-философин боламе, иза адаме хьожу, цуьнан къонахалле, цунан паргӀатоне, цуьнан жигара, кхуллу гӀуллакхе лакхара мах болу а, йукъараллин институтийн мехаллин билгалонашка.

ГӀаланашкахь кхоллайала йуьйлайелира дуьненан Ӏилман а, говзаллин а центраш, церан гӀуллакх килсан тергонехь дацара. Керла дуьнене хьажар дирзира антикалле, цунна чохь гора гуманизман а, халбатхочун доцу а йукъаметтигаш. XV бӀешеран йуккъехь Жайнаш зорба тохар кхолларо йоккха роль ловзийна антикаллин тӀаьхье йерриг Европехь йаржорехь.

Дендалар Россехь

[бӀаьра нисйан | нисйан]

Россехь йацара Ренессанс йуьхьанцара маьӀнехь оцу терминан.

Билгалдахарш

[бӀаьра нисйан | нисйан]

Комментареш

[бӀаьра нисйан | нисйан]

(!) Коммент:

  1. Online Etymology Dictionary. ТӀекхочу дата: 2011 шеран 26 февраль. Архивйина 2009 шеран 29 июнехь
  2. Аполлон. Изобразительное и декоративное искусство. Архитектура. Терминологический словарь. — М.: НИИ теории и истории изобразительных искусств РАХ—Эллис Лак, 1997. — С. 101
  3. Гарэн Э. Проблемы итальянского Возрождения. — М.: Прогресс, 1986. — С. 35—36
  4. Февр Л. Как Жюль Мишле открыл Возрождение (1950) //Бои за историю. Серия: Памятники исторической мысли. — М.: Наука, 1991. — С. 377—387. — ISBN 5-02-009042-5
  5. Панофский Э. Ренессанс и «ренессансы» в искусстве Запада. — М.: Искусство, 1998. — С. 51
  6. Власов В. Г. Возрождение // Новый энциклопедический словарь изобразительного искусства. В 10 т. — СПб.: Азбука-Классика. — Т. II, 2004. — С. 471—472

Литература

[бӀаьра нисйан | нисйан]