Чулацаман тӀегӀо

Вайнах

Талларе хьожуш
ХӀара йаззам Википеди чуьра бу — маьрша энциклопеди
ХӀокху терминан кхин а маьӀнаш ду, хьажа Вайнах (маьӀнаш).

Вайна́х, вейна́х (нох. вайнах, гӀалгӀ. вейнах — «вайн нах») — нохчийн а, гӀалгӀайн а йукъара цӀе. Церан барам 2 млн сов стаг.

Нохчийн тӀемало XIX бӀешо

Уьш Ӏаш бу ГӀалгӀайчохь а, Нохчийн Республикехь а, ДегӀастанахь а, Гуьржий махкахь а, кхечу махкашкахь а.

ХӀокху заманан кавказйовзархочо оцу терминца билгалбоху дукхаха болу Нах меттанаш лелориш: нохчий (шайн цӀе нохчий) а, гӀалгӀай а (шайн цӀе гӀалгӀай). Иштта талламхоша и цӀе йаржайо нохчийн, гӀалгӀайн (йуккъера бӀешерийн) исторически дайшна а, массо а локальни этно-меттиган вовшехкхетараллашна а — и ши къам кхоьллина йолу «йукъараллашна» а[~ 1], таханлера нохчийн а, гӀалгӀайн а этногенезан дакъа хилла долу кхин а шиъ къаьстина этносна — аьккхашна (шайн цӀе аьккхий) а, карабулакашна/орстхошна а (шайн цӀе орстхой).

Наггахь тахана а этнологаш лелайо «вайнах»/«вейнах» цӀе синоним йина «нах къаьмнаш» бохучу шаьш йукъадйаьккхинчу терминан. Амма, 1970 шераш долалуш, лингвистин кхетамехь нийсо хилира «вайнах къаьмнаш» терминца нохчий, гӀалгӀай вовшех тохар, цӀов-тушинаш (шайн цӀе бацби) йукъара а бохуш.

«Вайнах»/«вейнах» термин Ӏилманчаш-лингвисташ йукъайаьккхина. Цхьаболчу талламхош дийцарехь, термин оцу къаьмнашна шайна йукъахь лелаш йац. Амма, тахана «вайнах»/«вейнах» цӀе нохчаш а, гӀалгӀаш а вовшашца къамел деш шуьйра лелош йу. Иштта меттигаш нисъелла, цхьайолу этнотобан йукъарчара (масала аренан аьккхий), шаьш тахана этнически нохчий лорушехь, йукъара цӀе нохчий ца олуш, шайн шира этнотобан йа йукъара этноним — вайнах олу[1].

Термин схьадалар

[бӀаьра нисйан | нисйан]

Доьххьара нохчашна а, гӀалгӀашна а йукъара цхьа цӀе тиллинарг ву XIX бӀешо чекхдолуш — XX бӀешо долалуш гӀараваьлла волу Ӏилманча-кавказӀаморхо, юрист Б. К. Далгат. Хазадерг ду талламхочо нохчийн шайн цӀе — нохчий гӀалгӀайх а ала мегаш ду аьлла тӀечӀагӀдар. Б. К. Далгата дийцарехь, гӀалгӀай эндоэтнонимаш йоцуш гӀалгай йа ламур, нохчий цӀе (транслитераци Б. К. Далгатаца — нахчой) "… дукха хьолахь гӀалгӀаш шаьшша а лелайо оцу къоман йукъара цӀе санна[2]. Оцу тӀе а доьгӀна Б. К. Далгата нохчашна а, гӀалгӀашна а йукъара цхьа цӀе нахчуйцы аьлла тиллар йукъадиллира [3], амма иза Ӏилма-даржоран литературехь цачӀагӀделар.

Йукъара хаамаш

[бӀаьра нисйан | нисйан]

Вайнах малхбален кавказан этнолингвистически доьзалан гаьнна йукъабогӀу. Амма историн йохаллехь вайнехан тайпанаш меллаша шайца цхьана меттигехь дехачу къаьмнех дӀаиэлора. Къилбаседа-малхбален Кавказехь дехачу цхьадолчу тайпанаш бен лар цадина этнически планехь дозуш ца хилар. Оццу меттигехь кхолладелла вайнехан этнос, вайн заманахь уьш дукхах берш нохчий а, гӀалгӀай а бу.

Схьадаларан легендан версеш

[бӀаьра нисйан | нисйан]
  • Массо а бухтӀийра вайнехан тайпанаш схьадовлар дуьйцуш чӀагӀдеш ду церан къилбехьара къилбаседе кхелхина, йуха малхбузера малхбалехьа охьаховшар. Вайнах севцца йуха дӀасабаьржана пункт, дийцарехь, исторически меттиг йолу Нашх'[4].

Вайнах схьабовларан цхьа легенда:

  • Вайнах — Кавказан шира а, шен орамаш кхузахь долуш а къам ду, церан хьалхарчу стега цӀе «Кавказ» хилла, цуьнан цӀарах меттиган цӀе а тиллина. Гуьржийн исторехь лоруш ду, Кавказзий, цуьнан ваша Леккий, лаьзгийн да, оцу хенахь адам доцучу меттигашка охьахевшина хилла Къилбаседа Кавказан лаьмнаш тӀийра Идал хӀордах кхетачу меттиге кхаччалц[5].
  • Вайнехан цхьа дакъа, таханлера нохчий, схьабевлла Нашх эвлара. Оцу эвлан цӀарах шайн цӀе — нохчи тилларх тешна а бу уьш. XX бӀешо доладалале оцу эвлахь хилла боккха йай, цӀестан эӀанех бина хилар лоруш ду. Оцу йайна тӀедаьхна боккъал а нохчийн тайпанаш а, тукхумаш а хилла. Иштта, нагахь тайпа цӀена хиларах къовсам баьлча иза ша кепара тоьшалла хилла къовсамхошна[6].
ТӀаьххьара ГӀалгӀайчоьнан цӀов Элмарз-Хьаьжи Хаутиев (1766—1923)[7][8][9][10][11][12][13] кӀента кӀентана йоьӀаца (Шоьна йуьрт, ГӀалгӀайчоь, 1921 шо)

Схьадалар

[бӀаьра нисйан | нисйан]

Вайн эра тӀекхача 4 эзар шо долуш

[бӀаьра нисйан | нисйан]

Майкопан культура йаьржана вайн эра тӀекхача 4 эзар шо гергга долуш, йукъалаьцна таханалера Нохч-ГӀалгӀайчоьнан[14], кхин тӀе ХӀирийчоьнан дакъа, масала 1993—1996 шерашкахь В. Л. Ростуновс талламаш бина Майкопан культурин баккхийчу кхаа барзанна Къилбаседа ХӀирийчура Правобережни кӀоштан Заманкул йуртахь (1 и 2-гӀа барз Заманкулан шира каш а, 3-гӀа Брут йуртан уллора барз.

Вайн эра тӀекхача 2 эзар шо долуш

[бӀаьра нисйан | нисйан]

Дукхахболчара лору, Вайнехан къам кхолладаларан коьрта компонент Къилбаседа Кавказан автохтонни бахархой хилар, уьзаш гӀобан культура[15]:109 а, ткъа иштта Зандакъан культура, Кавказан кхин йолу археологин культураш кхоьллинарш а, дӀалелийнарш а бу.

Вайнехан этногенезехь дакъа лаьцна хила мегаш ду, тӀехьуо Къилбаседа Кавказе чу а баьржина охьахевшина хӀинда-иранцаш, скифаш, цӀарматаш, шайн схьабовлар билгала а доцуш, йа муьлха маттара ду а ца хууш долу кхин а къаьмнаш.

ГӀобанан культура лелош берш дукха хьолахь талламхоша герга балабо Малхбузан Кавказана — колхидан культурина, кхечу Ӏилманчаша протовайнахаш схьабовларца а, кхин тӀе Къилбаседа-Малхбален Кавказаца дусту. Цигахь йоьза бӀешерашна а, аьчган бӀешерашна йукъахь коьрта йара Каякентан-Хорочойн культура, иштта нах-дегӀастанан оьздангаллин йукъаралла вайнехан къаьмнех кхуллуш.

КӀеззига кхин ойла йу В. И. Марковинан, ша йаздина волчу[16] : «… Дукхаха болу археологаш а, цуьнца дозуш долу белхийн говзанчаша а шайн белхашца делил дина, цӀармат а, алан цӀераш кӀелахь лачкъийна йу алссама вайнехан компонент».

Цхьаболу Ӏилманчаша (И. М. Чеченов, Б. Х. Атабиев, Б. В. Техов и др.) тӀечӀагӀдо[17] дуккха а хьалхара гӀобанан культурин «классически» амалаш (йоьза а, кхира а гӀирсаш бар) таханлера ХӀирийчоьнан (Къилбаседан а, Къилбан а) лаьмнашкахь (Тли, Кобань кхин а) кхоллайалар (вайн эрал хьалхара XII—X бӀешерашкахь). Кхин тӀе дӀатоьтту ГӀобанан культуро Нохч-ГӀалгӀайн таханалера доза лацар[18].

Хууш ма хиллара, ГӀобанан культура кхуллуш (вайн эра тӀекхача XII бӀешо хьалха) скифашка дакъа лацалур дацара, хӀунда аьлча уьзаш гучубовларан терахь дукхаха болчу Ӏилманчаша вайн эрал хьалха VIII бӀешо ду боха, иштта цӀарматаш а бу, хӀунда аьлча уьзаш гучубовларан терахь дукхаха болчу Ӏилманчаша вайн эрал хьалха IV бӀешо ду боха. «Скифийн тайпа» гӀирсаш гучубовлар лору тӀехьарачу муьрехь (вайн эрал VII—IV бӀешо хьалха) — и хан къаьста эчиган гӀирс алсама хиларца[19].

ГӀобанан культура кхоьллинарш а, лелийнарш а тайп-тайпана этнолингвистически тобанашна йукъара хила мега, ма дарра аьлча: • Пятигорски «локальни вариантан» ареалехь, таьшнаа, дехаш хилла протоадыгийн этнически тобанийн гергара тайпанаш[17]; • Ломан «локальни вариантан» кӀоштакахь — протовайнахаш[17].

Иштта вайнах Йуккъера Малхбалера хурритех схьабовларан гипотеза а йу лелаш. Иза бохург дац, вайнехан къаьмнаш Йуккъера Малхбалера Шинахинйукъара схьабаьхкина бохург, дуйцург ду хурритийн къаьмнаш шуьйра даьржина оцу латтанаш тӀехь, ткъа церан гара хилла вайнехан къаьмнаш а, Йуккъера Малбален иэдаларца кхолладелла кхин долу къаьмнаш а. Тахана а хӀара гипотеза къарйина йац, цуьнга терра, масала, Урарту пачхьалкхан йоза нохчийн маттаца достуш хилар а.

ХӀоттам

[бӀаьра нисйан | нисйан]

Вайнахан гарехь, шайна йукъара массо къаьмнаш цхьана орам тӀийра девлла, амма шайн къаьстана цӀераш а, шайн меттан башхаллаш йолуш. Этнически башхаллаш йолушшехь, тахана а нохчаша, гӀалгӀаша йа орстхоша вовшашца къамел деш хотту: «хьо — вай неха вуй (вайнах)». Цуо гойту хьалха заманахь и къаьмнаш этнически цхьаъ хилар.

Билгалдахарш

[бӀаьра нисйан | нисйан]
Комменташ
  1. ↑ Нахи, как и представители некоторых других северокавказских народов, использовали сложную и не всегда однозначную систему названий для существовавших в их среде форм объединений, часто употребляя целый ряд терминов — тукхумы/шахары, тайпы, гары, некъи, ца, доьзалы и другие. В кавказоведении, применительно к крупным формам таких объединений, используется термин «вольные общества» или просто «общества».
Хьосташ
  1. ↑ По материалам обсуждений современных северокавказских интернет-форумов («Адамалла» Архивйина 2015-04-11 — Wayback Machine и др.)
  2. ↑ Далгат Б.К., 2008 (1892-1894), с. 42..
  3. ↑ Далгат Б.К., 2008 (1892-1894), с. 47..
  4. ↑ Ильясов Л. Чеченский тайп: мифы и реалии. Вестник «Лам», Бюллетень Международного общественного и культурного центра «Лам», № 4(8). — Грозный, 2001 г. — С. 35.
  5. ↑ Леонтий Мровели «История грузинских царей»
  6. ↑ Г. З. Анчабадзе — Вайнахи. Краткий исторический очерк. Архивйина 2010-04-29 — Wayback Machine
  7. ↑ Ислам на территории бывшей Российской империи: Энциклопедический словарь. Том I / Составитель и ответственный редактор — С. М. Прозоров; научные консультанты — О. Ф. Акимушкин, В. О. Бобровников, А. Б. Халидов; указатели — А. А. Хисматулин; = Islam in the territories of the Former Russian Empire: Encyclopaedic Lexicon. Vol. I / ed. by Stanislav M. Prozorov. — М.: Издательство «Восточная литература» РАН, 2006—. — ISBN 5-02-018209-5; Vol. I. — 2006. — P. 188. — 655 p. — ISBN 5-02-018420-9 — «В 1873 г. последний ингушский жрец (инг. цIув) Элмарз-хаджжи Хаутиев (1766—1923) из селения Шоан, перед тем как принять замуровал свой священный белый флаг — земной символ бога Дяла — в стены святилища, долго молился, прося у древних богов прощения…»
  8. ↑ § 1. Принятие ислама народами России . // Исламоведение: Пособие для преподавателя. / Э. Р. Кулиев, М. Ф. Муртазин, Р. М. Мухаметшин и др. ; общ. ред. М. Ф. Муртазин. — 2-е изд., испр. — М.: Издательство Московского исламского университета, 2008. — P. 362. — 416 p. — (Серия «Библиотека исламоведа»). — ISBN 978-5-903524-07-5. — «К XIX веку практически полностью приняли ислам ингуши. Последний ингушский жрец Элмарз-хаджи (1766—1923) принял ислам в 1873 г.»
  9. ↑ Tsaroieva M. Peuples et religions du Caucase du Nord. — Paris: Éd. Karthala, impr, 2011. — P. 257. — 389 p. — ISBN 2-8111-0489-5
  10. ↑ Tsaroieva M. Les racines mésopotamiennes et anatoliennes des Ingouches et des Tchétchènes. — Paris: Riveneuve, 2008 — P. 117. — 329 p. — ISBN 2-914214-32-4
  11. ↑ Meskhidze J., Shaykh Batal Hajji from Surkhokhi: towards the history of Islam in Ingushetia. // Central Asian Survey. — (March-June 2006). — Vol. 25, Issue 1-2. — P. 180. — ISSN 0263-4937, Online ISSN: 1465-3354, DOI:10.1080/02634930600903262 — «Of great interest is the evidence about 'Elmarz Hajji Khautiev (1766—1923)' [sic!], the last Ingush pagan priest (ts’u in Ingush) from the Shoa/Shoan/Shua/Shon/Shoani gorge»
  12. ↑ [1] // Жизнь национальностей: журнал. — 2002. — № 1—2. — P. 5. — «Последний жрец Ингушетии — Элмарз-хаджи. Прожил 157 лет.»
  13. ↑ Базоркина А., Элмарз-Хаджи Хаутиев — Последний Жрец Ингушетии // Ингушетия Life. — 03.11.2010. — «Но в 1873 году Элмарз, ста семнадцати лет от роду, замуровал свой священный флаг в стены святилища и долго молился, прося прощения и пощады у древних богов, которым он служил 77 лет. Затем Элмарз выкинул свою любимую трубку и удалился в потайную горную пещеру. Там он пробыл сорок дней в совершенном одиночестве, ничего не ел и только пил студеную родниковую воду. Так он, подобно древним пророкам, прошел очищение. Выйдя из пещеры Элмарз объявил народу, что принимает ислам. Последний ингуш, последний величественный жрец (цув-инг.) Элмарз Шоанский оставил религию предков и стал мусульманином.»
  14. ↑ дукхаха долу дакъа И. М. Чеченов. Майкопски культурин хӀолламийн меттигера варианташ Архивйина 2014-01-12 — Wayback Machine
  15. ↑ Ахмадов Ш. Б. Чечня и Ингушетия в XVIII — начале XIX века. (Очерки социально-экономического развития и общественно-политического устройства Чечни и Ингушетии в XVIII — начале XIX века). — Элиста: АПП «Джангар», 2002.
  16. ↑ В. И. Марковин. Об археологическом аспекте в изучении этногенеза вайнахов Архивйина 2016-03-04 — Wayback Machine
  17. ↑ 1 2 3 И. М. Чеченов, Б. Х. Атабиев — К проблеме происхождения кобанской культуры и её локальных вариантов Архивйина 2013-11-03 — Wayback Machine
  18. ↑ В. И. Козенкова. Проблема восточного варианта кобанской культуры в свете последних археологических изысканий Архивйина 2021-04-20 — Wayback Machine
  19. ↑ БСЭ. Кобанская культура

Литература

[бӀаьра нисйан | нисйан]
Хьост — «https://ce.wikipedia.org/w/index.php?title=Вайнах&oldid=10420912»