Bitka za Čaldiran

Bitka za Čaldiran (perzijski: جنگ چالدران‎; turski: Çaldıran Muharebesi) se desila 23. augusta 1514. na ravnici Čaldiran (blizu grada Makua, današnji sjeverozapadni Iran) između Safavida i Osmanlija, a predstavlja dio Otomansko-perzijskih ratova (1514–1555). Završena je odlučnom pobjedom Osmanlijskog Carstva nad Safavidskim carstvom. Kao rezultat toga, Osmanlije su pripojile istočnu Anadoliju i sjeverni Irak koji su do tada pripadali Safavidskom Iranu.^[1] To je označilo prvo tursko širenje u istočnu Anadoliju i zaustavljanje širenja Safavida na zapad. Ova bitka bila je tek početak 41 godinu dugog i razornog rata, koji se završio tek 1555. godine sporazumom iz Amasije. Iako su Mezopotamiju i istočnu Anatoliju na kraju ponovo pokorili Safavidi pod vladavinom šaha Abasa I Velikog, oni će biti trajno izgubljeni od Osmanlija 1639. godine Zuhabskim ugovorom.

Prije početka bitke u Čaldiranu Osmanlije su imale veću, bolje opremljenu vojsku koja je brojala između 60.000 - 100.000 vojnika, kao i veliki broj teškog artiljerijskog oruđa, dok je vojska Safavida imala između 40.000 - 80.000 vojnika i nije imala na raspolaganju artiljeriju. Ismail I, vođa Safavida, bio je ranjen i gotovo zarobljen tokom bitke. Njegove supruge zarobio je otomanski vođa Selim I,^[2] i barem jednu od njih je udao za jednog od Selimovih državnika.^[3] Ismail I se povukao u svoju palatu, a također se povukao i iz državne uprave^[4] nakon ovog poraza i nikada više nije učestvovao u vojnim pohodima. Nakon njihove pobjede, otomanske snage su marširale dublje u Perziju, nakratko zauzele glavni grad Safavida, Tabriz, i temeljito opljačkale perzijsku carsku riznicu.^[5]^[6]

Bitka za Čaldiran je od velike historijske važnosti jer nije samo poricala ideju da je muršid (duhovni autoritet) iz šiitskog-Kizilbaša bio nepogrešiv,^[7] već je i naveo kurdske plemenske vođe da potvrde svoju vlast i promijene svoju odanost od Safavida na Osmanlije.^[8]

Historija

Pozadina

Derviš iz Ašhebara Ismail I zauzeo je najveći perzijski grad Tabriz i time stvorio novu persijsku dinastiju koju je nazvao Safavidi. Na zapadu se nalazilo veliko Osmanlijsko carstvo. Godine 1512. sultan Selim I preuzeo je vlast, zbacivši prethodno svog oca Bajazida II. i smaknuvši braċu Šehzada Ahmeda i Šehzada Korkuta kao moguċe nasljednike. Po dolasku na vlast, usredsredio je pažnju na unutrašnje nemire u carstvu. Vjerovao je da su ih izazvale Kizilbaš šiitske militantne grupe (povezane sa šahom Ismailom) dajuċi podršku u borbi za vlast drugim članovima otomanske vladarske dinastije i nezvanično podržavajuċi Bajazida II. Selim se tada plašio da će stanovništvo biti podstaknuto protiv njegove vladavine u korist vođe šiitskih Safavida šaha Ismaila, za koje su mnoge njihove pristalice vjerovale da su potomci poslanika Muhameda. Selim je osigurao pravno mišljenje koje je šaha Ismaila i Kizilbaše opisivalo kao "nevjernike i heretike", što mu je omogućilo da poduzme ekstremne mjere na svom putu ka istoku kako bi smirio stanje u carstvu. Kao odgovor na to, šah Ismail je optužio sultana Selima za agresiju na druge muslimane, kršenje vjerskih i seksualnih pravila, te prolijevanja nevine krvi.

Prije nego što je sultan Selim I započeo svoj vojni pohod, naredio je pogubljenje oko 40.000 Kizilbaša iz Anadolije, "kao kaznu za njihovo pobunjeničko ponašanje." Zatim je pokušao i da blokira uvoz iranske svile u svoje carstvo, što je bilo djelimično uspješno. Kada je sultan Selim I započeo svoj vojni pohod na istok, Safavide su sa istoka napali Uzbeci. Njihov vođa Abu 'I-Fath Muhammad, poginuo je u borbi protiv šaha Ismaila samo nekoliko godina ranije. Pokušavajući da izbjegne vođenje rata na dva fronta, Ismail je koristio taktiku spaljene zemlje protiv Selima na zapadu.

Selimova vojska bila je nezadovoljna teškoćama u snabdijevanju vojske tokom vojnog pohoda protiv Ismaila uzrokovanim taktikom spaljene zemlje, izuzetno grubog terena Armenskog gorja i činjenice da su marširali protiv drugih muslimana. U jednom trenutku janjičari su čak ispalili svoje muskete u pravcu sultanovog šatora u znak protesta. Kada je Selim saznao za vojsku Safavida da se okuplja kod Čaldirana, brzo je krenuo da se obračuna sa Ismailom, a djelimično i da uguši nezadovoljstvo njegove vojske.^[9]

Bitka

Vojne jedinice sultana Selima I i šaha Ismaila I su se susrele na ravnici Čaldiran 23. augusta u blizini grada Makua podno negostoljubivih planina današnje iranske provincije Zapadni Azerbejdžan. Ismail je sa sobom predvodio između 40.000 – 80.000 vojnika uglavnom naoružanim kopljima. Osmanlije su brojale oko 60.000 vojnika nauružanih mušketama i topovima. Perzijanci nisu imali mnogo iskustva vezano za dejstvo vatrenog oružja, ali su vjerovali da ono neće imati veliku ulogu tokom bitke. Osmanlije su rasporedile tešku artiljeriju i hiljade janjičara opremljenih mušketama i artiljerijskim oruđima koja su bila smještena iza kočija koja su služila kao prepreka od napada Safavida. Perzijanci su (u pokušaju da izbjegnu otomansku artiljeriju smještenu u centru) koristeċi konjicu izvršili juriš s bokova na Osmanlije. Međutim, artiljerija je bila voma pokretljiva, te su ih Osmanlije dočekali topovskom paljbom a poslije i mušketama. Šah Ismail i njegova vojska krenuli su u bijeg povlačeći se ka istoku. Ovo je bila velika pobjeda Osmanlija, što je Selimu podiglo ugled medju ljudima. Turci su imali 2.000 mrtvih, dok su Perzijanci imali blizu 20.000 mrtvih.^[10] Napredna otomanska oružja bila su odlučujući faktor u ostvarenju vojne pobjede, jer su vojne snage Safavida, koje su imale samo tradicionalno oružje, bile desetkovane. Safavidi su također patili od lošeg planiranja prije bitke i nediscipline kod vojnika, za razliku od Osmanlija.^[11]

Poslije bitke

Nakon bitke Safavidi su morali preseliti prijestonicu svog carstva u Qazvin, a 1598. glavni grad je postao Isfahan. Sa prenošenjem prijestonice u Isfahan, "perzijski element" unutar carstva protiv turkmenske vojne aristokratije (Kizilbaš) bio je značajno ojačan. Poslije bitke Osmanlije su zauzeli safavidsku prijestolnicu Tabriz, gdje se Selim uselio u šahovu palatu. Međutim, Tabriz nije mogao biti trajno zadržan, jer je Selim I bio prisiljen napustiti grad zbog dolaska zime u negostoljubivim planinama današnjeg sjeverozapadnog Irana. Nezadovoljna vojska je prisilila sultana Selima I da povuče vojsku iz Perzije, što je iskoristio šah Ismail da se ponovo vrati u Tabriz. Neki današnji historičari vjeruju da nije bilo pobune među janjičarima, da bi došlo do osmanskog osvajanja Perzije.

Posljedice

Posljedice bitke kod Čaldirana su bile te da su Osmanlije spriječile širenje Safavida dobivši kontrolu nad istočnom Anadolijom sa velikim gradovima kao što su Diyarbakir i Van. Time su potvrdili svoju moć nad Bliskim istokom, a Safavidi više nisu bili ozbiljna prijetnja Osmanlijama narednih 100 godina. Također, Turci su postali zaštitnici sunitskog naroda u Mezopotamiji, dok su se Safavidi okrenuli ortodoksnom šiitizmu u Perziji. Sa osvajanjem istočne Anadolije mnogi sljedbenici šaha Ismaila I pobjegli su iz Anadolije. Ostala turkmenska plemena su bila zapostavljena, a zajedno sa njima i aleviti. Sultan Selim I je davao prednost sunitima, te zbog toga nije bio popularan među alevitima. Šah Ismail je naredio da šiiti petkom proklinju halifu Omera, jer je spriječio Aliju da dođe na vlast. Poraz je uništio vjerovanje da je šah Ismail bio nepobjedivi Mahdi. On je vladao safavidskom Perzijom do 1524. godine. Nakon njegove smrti vlast je prešla na njegovog sina Tahmaspa I koji je nastavio sukob sa Osmanlijama što je kulminiralo velikim perzijskim gubicima.

Literatura

Prof. Yaşar Yüce-Prof. Ali Sevim: Türkiye tarihi Cilt II, AKDTYKTTK Yayınları, İstanbul, 1991 p 220-227
Joseph von Hammer: Osmanlı Tarihi cilt I (condensation: Mehmet Ata-Abdülkadir Karahan), Milliyet yayınları, İstanbul. pp 243

Reference

^ Ira M. Lapidus. "A History of Islamic Societies" Cambridge University Press ISBN 1139991507 str. 336
^ The Cambridge History of Iran, ed. William Bayne Fisher, Peter Jackson, Laurence Lockhart, 224
^ Leslie P. Peirce, The Imperial Harem: Women and Sovereignty in the Ottoman Empire, (Oxford University Press, 1993), 37.
^ Moojan Momen, An Introduction to Shiʻi Islam: The History and Doctrines of Twelver Shiʻism, (Yale University Press, 1985), 107.
^ "Dinastija Safavida". iranicaonline.org. Pristupljeno 22. 7. 2019.
^ "Spomenici u Tabrizu - Plava džamija". iranicaonline.org. Pristupljeno 22. 7. 2019.
^ The Cambridge History of Iran, ed. William Bayne Fisher, Peter Jackson, Laurence Lockhart, str 359.
^ Martin Sicker, The Islamic World in Ascendancy: From the Arab conquests to the Siege of Vienna, (Praeger Publishers, 2000), str. 197.
^ Caroline Finkel, Osman's Dream, (Basic Books, 2006), 104. .
^ Andrew James McGregor, A Military History of Modern Egypt: From the Ottoman Conquest to the Ramadan War, (Greenwood Publishing, 2006), 17.
^ Gene Ralph Garthwaite, The Persians, (Blackwell Publishing, 2005), str. 164

Vanjski linkovi

[1] Ira M. Lapidus. "A History of Islamic Societies" Cambridge University Press ISBN 1139991507 str. 336

[2] The Cambridge History of Iran, ed. William Bayne Fisher, Peter Jackson, Laurence Lockhart, 224

[3] Leslie P. Peirce, The Imperial Harem: Women and Sovereignty in the Ottoman Empire, (Oxford University Press, 1993), 37.

[4] Moojan Momen, An Introduction to Shiʻi Islam: The History and Doctrines of Twelver Shiʻism, (Yale University Press, 1985), 107.

[5] "Dinastija Safavida". iranicaonline.org. Pristupljeno 22. 7. 2019.

[6] "Spomenici u Tabrizu - Plava džamija". iranicaonline.org. Pristupljeno 22. 7. 2019.

[7] The Cambridge History of Iran, ed. William Bayne Fisher, Peter Jackson, Laurence Lockhart, str 359.

[8] Martin Sicker, The Islamic World in Ascendancy: From the Arab conquests to the Siege of Vienna, (Praeger Publishers, 2000), str. 197.

[9] Caroline Finkel, Osman's Dream, (Basic Books, 2006), 104. .

[10] Andrew James McGregor, A Military History of Modern Egypt: From the Ottoman Conquest to the Ramadan War, (Greenwood Publishing, 2006), 17.

[11] Gene Ralph Garthwaite, The Persians, (Blackwell Publishing, 2005), str. 164

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]