Feulster gant armoù-tan
Ar feulster gant armoù-tan eo an hollad fedoù feuls kaset da benn a-drugarez da armoù-tan, bihan o c'halibr peurliesañ (da lavaret dindan 20 mm), pe e vefent armoù-skoaz pe armoù-dorn. Tro 250.000 den a zo marvet er bed abalamour d'an armoù-tan e 2019, da lavaret eo war-dro 685 bemdez[1]. Ar braz anezhe (71%) a oa lazhadennoù. 21% anezhe a oa emlazhioù hag 8% anezhe gwallzarvoudoù[2].
E 2019 e oa c'hoarvezet an div drederenn eus an oberoù feuls gant armoù-tan (er-maez eus ar brezelioù) e c'hwec'h bro nemetken : Brazil, Stadoù-Unanet Amerika, Venezuela, Mec'hiko, India ha Kolombia[2]. Nav den lazhet gant armoù-tan diwar dek a oa paotred. An dud du o c'hroc'hen, gwelet evel izili minorelezhioù pe o chom e karterioù paour o dez muioc'h a riskloù da vezañ lazhet gant un arm-tan[1].
An niver a lazhadennoù dre armoù-tan evit 100.000 annezad a zo uheloc'h en El Salvador, Venezuela, Guatemala, Kolombia, Inizi Gwerc'h ar Stadoù-Unanet, Brazil, Puerto Rico, Bahamas, Belize hag Honduras (en urzh adalek an hini uhelañ)[2]. N'eo ket stag dre ret an niver a lazhadennoù dre armoù-tan ouzh an niver a armoù perc'hennet er vro evit 100 den, pe e vefent disklêriet pe get : uheloc'h eo an niver-mañ e broioù hag a zo izel o niver muntroù (32,36 arm-tan evit 100 annezad e Finland, 31,74 en Island pe 27,58 e Suis) evit e broioù Kreizamerika pe norzh Suamerika meneget a-us (18,47 e Venezuela, 12,13 er Guatemala, 11,96 en El Salvador pe 10,13 e Kolombia da skouer)[3].
Hervez ar vro
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]Bro-C'hall
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]Hervez Small Arms Survey e oa war-dro 12,7 milion a armoù-tan e Frañs e 2018. Un drederenn anezhe hepken (4.501.235) a oa disklêriet[3].
War ziskar e ya an niver a dud lazhet gant armoù-tan e Frañs hervez ar CépiDC : 2187 e 2005, 1.793 e 2010 ha 1.594 e 2014[4]. E 2019 e oa 3,23 marv dre arm-tan evit 100.000 annezad e Frañs (10,34 er Stadoù-Unanet da skouer). Emlazhioù eo al lod brasañ eus ar marvioù-se (2 evit 100.000 annezad, da lavaret eo tost d'an div drederenn eus ar marvioù dre arm-tan). 222 den a oa marvet abalamour da fedoù feulster a-berzh un den all (drouklazhoù stag ouzh an trafikerezh drogaj pe e diabarzh ur c'houblad da skouer)[2]. Ar peurrest eus ar marvioù dre armoù-tan a zeue eus gwallzarvoudoù-chase da skouer (7 evit ar mare-chase 2018/2019) pe eus abegoù nann-termenet. An niver a wallzarvoudoù-chase marvus a ya war zigresk ingal abaoe un ugent vloaz bennak : 29 e 2003/2004, 16 e 2013/2014 ha 6 e 2022/2023[5].
Ral-tre eo al lazhadegoù a-yoc'h e Frañs. Peurliesañ int stag ouzh fedoù sponterezh (17 den marv er gwalldaol e ti Charlie Hebdo ha tro-dro e miz Genver 2005, pe 129 den lazhet e gwalldaolioù an 13 a viz Du 2015 e Pariz). 8 den a voe lazhet a-drugarez da armoù-dorn d'ar 27 a viz Meurzh 2002, e dibenn un emvod kuzul-kêr e Nanterre (Hauts-de-Seine) gant un den gantañ kudennoù psikologel[6].
Stadoù-Unanet Amerika
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]- Pennad spisoc'h: Feulster gant armoù-tan e Stadoù-Unanet Amerika
Ouzhpenn 393 milion a armoù-tan a oa etre daouarn ar siviled er vro e 2018, da lavaret eo 1,2 arm dre annezad[3]. Poblañs ar Stadoù-Unanet a zo par d'an hanter eus poblañs an 22 vro binvidikañ er bed, met 82% eus ar marvioù dre arm-tan er broioù-se a oa c'hoarvezet er Stadoù-Unanet e 2010[7]. E 2022 e oa marvet da skouer 48.204 den dre arm-tan eno[1]. Ur Stadunanad diwar bemp a oa en e familh un den lazhet dre se[8]. Uheloc'h eo an niver a emlazhioù dre arm-tan eno ivez abalamour d'an aested evit prenañ unan, pa vez gwarezet o dalc'h hag o implij gant eil amandamant bonreizh ar vro[9]. War-dro an hanter eus ar marvioù dre armoù-tan e SUA a oa emlazhioù e 2021[10].
Lazhadegoù a-yoc'h (mass shootings)
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]Al lazhadegoù a-yoc'h, pe e vefent e skolioù, skolioù-meur pe lec'hioù publik, a zo bet ouzhpenn 4600 anezhe etre 2014 ha 2023[11]. N'int ket termenet resis en ur mod unvan, met peurliesañ e raer lazhadeg a-yoc'h (mass shooting) pa vez lazhet ouzhpenn 3 pe 4 den gant ar memes tenner pe strollad tennerien en ul lec'h. Skouerioù lazhadegoù a-yoc'h a zo anavezet er Stadoù-Unanet abaoe deroù an XXvet kantved da nebeutañ, evel e New Orleans (Louiziana) e miz Gouere 1900 (8 den lazhet, 20 gloazet) pe e Tuscumbia (Alabama) e miz Ebrel 1902 (8 den lazhet, 2 c'hloazet). Stag int a-wechoù ouzh abegoù gouennelouriezh, evel e Tulsa (Oklahoma) pa voe lazhet degadoù a dud du d'an 31 a viz Mae ha 1añ a viz Even 1921, pe abegoù politikel : e miz Even 1922 e voe lazhet 23 miner deuet da labourat evit terriñ un harz-labour en ur vengleuz e Herrin (Illinois) gant izili ar sindikad United Mineworkers of America[12]. Fuzuilhadeg kentañ ar mare a-vremañ en ur skol a c'hoarvezas d'ar 1añ a viz Eost 1966 e skol-veur Austin (Texas) pa voe lazhet 17 den ha gloazet 31 gant Charles Whitman, ur studier bet soudard en USMC.
Lazhadegoù a-yoc'h vrasañ
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]Eizh diwar an dek lazhadeg vrasañ e istor ar vro a zo bet kaset er XXIañ kantved. Ne gonter ket al lazherien en niveroù da heul.
| Renk | Lazhadeg | Bloaz | Lec'h | Marvioù | Tud gloazet | Doare arm(où) implijet |
|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Fuzuilhadeg Las Vegas | 2017 | Paradise (Nevada) | 60 | War-dro 867 | Fuzuilhoù damaotomatek (kemmet evit lod gant lammoù bump-stock a-benn kaout ul lusk-tennañ tost d'un arm aotomatek), fuzuilh-vorailh ha revolver |
| 2 | Fuzuilhadeg er voest-noz Pulse | 2016 | Orlando (Florida) | 49 | 58 | Fuzuilh ha pistolenn damaotomatek |
| 3 | Fuzuilhadeg Virginia Tech | 2007 | Blacksburg (Virginia) | 32 | 23 | Pistolennoù damaotomatek |
| 4 | Fuzuilhadeg er skol kentañ-derez Sandy Hook | 2012 | Newtown | 27 | 2 | Fuzuilh damaotomatek, fuzuilh-vorailh ha pistolenn |
| 5 | Fuzuilhadeg e iliz Sutherland Springs | 2017 | Sutherland Springs (Texas) | 26 | 22 | Fuzuilh damaotomatek |
| 6 | Fuzuilhadeg er preti Luby's | 1991 | Killeen (Texas) | 23 | 27 | Pistolennoù damaotomatek |
| Fuzuilhadeg e stal Walmart El Paso | 2019 | El Paso (Texas) | 23 | 23 | Fuzuilh damaotomatek | |
| 8 | Fuzuilhadeg McDonald's San Ysidro | 1984 | San Diego (Kalifornia) | 22 | 19 | Karabinenn, pistolenn ha fuzuilh-chase damaotomatek |
| 9 | Fuzuilhadeg Uvalde | 2022 | Uvalde (Texas) | 21 | 18 | Fuzuilh damaotomatek |
| 10 | Fuzuilhadegoù Lewiston | 2023 | Lewiston (Maine) | 18 | 13 | Fuzuilh damaotomatek |
E-touez an abegoù meneget evit an niver uhel a lazhadegoù a-yoc'h er Stadoù-Unanet e kaver an aested da brenañ armoù damaotomatek. Enklaskerien evel ar bsikologourien Jean Twenge ha W. Keith Campbell o deus lakaet ar biz war narkisegezh ha distaol sokial al lazherien en ur gevredigezh stadunanat troet war-zu an hiniennelouriezh[13].
Lezenn
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]Daoust da eil amandamant ar vonreizh en deus lakaet ar gouarnamant-kevredad stadunanat lezennoù e plas evit lakaat harzoù da werzhañ hag implij an armoù-tan, en o zouez :
- Gun Control Act (1968) : miret e vez anv, chomlec'h ha oad ar prener ; berzet eo gwerzhañ armoù d'an dorfedourien pe d'an estrañjourien e-maez lezenn ;
- Lezenn Brady (1993) : ret eo da bep gwerzher armoù-tan kontroliñ profil ur prener a-drugarez d'ur fichennaoueg. Pemp devezh e rank gortoz un den etre ar mare ma c'houlenn prenañ un arm-dorn hag ar poent ma c'hell e gaout da vat [14];
- Federal Assault Weapons Ban (1994) : difennet e oa gwerzhañ armoù damaotomatek 'zo produet goude 1994 pa vezent gwelet evel armoù-arsailh. Ur padelezh termenet a zek vloaz he doa al lezenn-mañ ; daoust d'al labour graet evit hiraat anezhi e voe dilezet e 2004.
Pep stad stadunanat a c'hall divizout he lezennoù dezhi war prenañ, dougen pe treuzdougen an armoù-tan, hervez o doare. Daoust da se e chom kreñv pouez lobby an armoù-tan evel an NRA. E 2013 int deuet a-benn da lakaat ar Sened da stankañ ul lezenn a ginnige berzañ gwerzh an holl armoù arsailh er vro[15].
Suis
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]Da glokaat.
Gwelet ivez
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]Liammoù diavaez
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]- (fr) L'arme corse, gant Khaled Belkhiria, France 3 Corse, 2002, 53' : un teulfilm war plas an armoù-tan hag ar feulster stag oute e istor Korsika
Daveennoù
[kemmañ | kemmañ ar vammenn]- ↑ 1,0 1,1 ha1,2 (fr) Violence par arme à feu war lec'hienn Amnesty International (lennet d'ar 05/08/2024)
- ↑ 2,0 2,1 2,2 ha2,3 (en) Gun deaths by country 2024 war al lec'hienn World Population Review (lennet d'ar 05/08/2024)
- ↑ 3,0 3,1 ha3,2 (en) Global firearms holdings war lec'hienn Small Arms Survey (lennet d'ar 06/08/2024)
- ↑ (fr) Meneget er pennad Quels est le nombre moyen de morts par armes à feu chaque année en France (crimes, suicides, accidents) ?, war Libération, 05/10/2017 (lennet d'an 08/08/2024)
- ↑ (fr) Bilan des accidents et incidents de chasse 2022/2023, Office Français de la Biodiversité, p. 5, pellgarget d'an 08/08/2024
- ↑ (fr) JACQUET Léa, Tuerie de Nanterre : le traumatisme toujours présent, plus de 20 ans après les faits, France 3 Paris Île-de-France, 19/03/2024 (lennet d'an 08/08/2024)
- ↑ (en) PREIDT Robert, How US gun deaths compare to other countries, CBS News, 03/02/2016 (lennet d'ar 06/08/2024)
- ↑ (fr) La violence par armes à feu déclarée « crise de santé publique » par l’administrateur de la santé publique aux Etats-Unis, war Le Monde, 25/06/2024 (lennet d'ar 06/08/2024)
- ↑ (en) "A well regulated Militia, being necessary to the security of a free State, the right of the people to keep and bear Arms, shall not be infringed." meneget war lec'hienn ar Cornell Law School (lennet d'ar 06/08/2024)
- ↑ (fr) AUTRAN Frédéric, CLAIRE Alice, GUILLOT Julien, Aux États-Unis, les tueries de masse et les ventes d’armes battent des records, war lec'hienn Libération, 24/01/2023 (lennet d'ar 06/08/2024)
- ↑ (fr) MELOCHE-HOLUBOWSKI Mélanie, Violence par armes à feu aux États-Unis : 8 graphiques pour mieux comprendre, Radio-Canada, 26/10/2023 (lennet d'ar 06/08/2024)
- ↑ (en) Illinois cemetery search finds 1922 massacre victims, en Daily Herald, 15/11/2013 (lennet d'ar 06/08/2024)
- ↑ (en) TWENGE Jean, CAMPBELL W. Keith, The Narcissism Epidemic: Living in the Age of Entitlement, Atria Publishing Group, 2010, pp. 199-200
- ↑ (en) Brady Law war lec'hienn an ATF, 15/07/2021 (lennet d'ar 06/08/2024)
- ↑ (en) WARBURTON Moira, US Senate Republicans block assault-style weapons ban as mass shootings rise, 06/12/2023 (lennet d'ar 06/08/2024)