Gwelet an tarzh evit Pikted

[[Restr:Bro-Bikt - Pictland.jpg|thumb|300px|An douaroù piktek en hanternoz Bro-Skos a vremañ]]
Ar '''Bikted''' a oa ur bobl, pe marteze un toullad pobloù, pe veuriadoù, en hanternoz [[Enez Vreizh]] da vare an [[Impalaeriezh roman]], en hanternoz da broviñs roman [[Britannia]] ha da [[Moger Hadrian|voger Hadrian]]. Dont a ra o anv eus an anv ''Picti'', a veze graet anezho gant ar Romaned. Perzh a gemeras ar Bikted en istor hen [[Bro-Skos]] betek ar bloavezhioù [[900]] ha krouidigezh [[Rouantelezh Bro-Skos|Rouantelezh Alba]], a-raok bezañ gouezelaet dre unvaniezh ar pobloù piktek ha gouezelek e-barzh Alba, ma teujont holl da vezañ Skosiz.

Kavet e veze Pikted tro-dro da Vro-Skos an hanternoz hag ar reter, e-lec'h ma kaver [[Broch|''broch''-où]] (kreñvlec'hioù, gwelit [http://en.wikipedia.org/wiki/Brochs {{en}}]), anvioù-lec'h [[Predeneg|predenek]] ha mein pikt, e norzh ar stêrioù [[Abhainn Chluaidh|Klud]] ha [[Forth]]. Krediñ a reer e oa ar Bikted hêred ar Galedoned, ar pobloù all anavezet gant ar Romaned, met tabutoù zo c'hoazh evit gouzout piv e oa ar Bikted. Ur yezh predenek e oa ar [[pikteg]], hervez ul lodenn vras eus ar skiantourien ; marv eo ar pikteg bremañ.

Anavezet e vez ar Bikted kozh dre an henoniezh peogwir n'o deus lezet netra skrivet pe dost. Goude ar {{VIvet}} kantved e vezont anavezet dre destennoù evel hini [[Beda Venerabilis]] [[Historia ecclesiastica gentis Anglorum]], buhez ar Sent pe vloazdanevelloù iwerzhonek.

== Anvioù ==
[[Restr:Serpent stone.JPG|200px|thumbnail|dehou|Ar mein sarpant]]
N'ouzer ket pe anv a roent diwar o fenn<ref>''Albidosi'' e oa marteze, kavet e-barzh [[Kronik Rouaned Alba]] e-pad ren [[Máel Coluim mac Domnaill]], anv piktek evit ar Bikted, met n'eo ket degemeret gant an holl : {{en}} Broun, "''Alba''", p. 258, notenn 95; Woolf, ''Pictland to Alba'', pp. 177&ndash;181.</ref>, met meur a anv o deus e yezhoù all.

''Picti'' a veze graet anezhe e [[latin]], da gentañ gant Eumenius e [[297]], ma soñjed e talveze kement ha «tud livet» (eus al latin ''pingere'' "livañ", ''pictus'' "livet" ; sellit ouzh ar [[gresianeg]] ''πυκτίς'' "skeudenn"). An anv-se a veze graet gant tud [[proviñs Britannia]], ha gant menec'h Angl ha Saoz, eus tud a veve en hanternoz stêr Klud ha stêr Forth etre an [[IIIde kantved|III<sup>de</sup> kantved]] ha kreiz an {{IXvet kantved}}. Bec'h o deveze ar Romaned gant pobloù an hanternoz, ar re a oa o chom en tu all da voger Hadrian. Livañ o dremm a rae ar vrezelourien, war a seblant.

O anv e [[Hensaozneg]]<ref>Ar [[Kronikoù Angl ha Saoz|Gronikoù Angl ha Saoz]] a ro ''pihtas'' ha ''pehtas''.</ref> en deus roet o anv e [[Skoteg]], ''Pechts'', hag e [[Kembraeg]] kozh, ''Fichti''. E skridoù en [[Heniwerzhoneg]] a veze graet ''Cruthin'' (''Cruithne'' en [[Iwerzhoneg]] a-vremañ) eus ar Bikted ha eus ur strollad tud a veve e [[Bro-Ulad]] (hep liamm diskouezet mat etrezo a-du-all)<ref name="Daibhi">{{en}} Ó Cróinín, Dáibhí. ''A New History of Ireland: Prehistoric and Early Ireland''. Oxford University Press, 2008. Pajenn 213.</ref>. Gant meur a skiantour e vez kredet e teu an anv-se eus ''*Qritani'', a zo an doare Q-keltiek evit ar ''*Pritani'' P-keltiek<ref name="Chadwick">{{en}} Chadwick, Hector Munro. ''Early Scotland: the Picts, the Scots & the Welsh of southern Scotland''. CUP Archive, 1949. Pajennoù 66-80.</ref>, en doa roet ''Britanni'', an anv latin evit ar Vrezhoned<ref name="Daibhi"/><ref name="Chadwick"/><ref name="Dunbavin">Dunbavin, Paul. ''Picts and ancient Britons: an exploration of Pictish origins''. Third Millennium Publishing, 1998. Pajenn 3.</ref>. Evit tud zo ez eo ''Cruthin'' an anv roet d'ar Vrezhoned a veve en hanternoz Moger Hadrian ha ne oa ket aloubet gant ar Romaned<ref name="Dunbavin"/>.

== Goulennoù ==
N'ouzer ket kalz a dra diwar-benn ar Bikted. Moarvat e tegouezhas ar Bikted a-raok ar Vrezhoned. 

Met n'o deus ket peawel gant pobl ar Biktoned e Galia, nemet marteze ar wrizienn ''*pict-'', ha n'eo ket sur eo keltiek anv tud Enez Vreizh. 

Daou dra all a chal spered ar glaskerien :
* petra e oa o yezh ha pegen keltiek e oa ? 
* penaos ez ejont da get ? 
Rak mont a reas ar Bikted da get pa vedo Skos o sevel er Grennamzer, war-dro an {{IXvet}} kantved, enteuzet moarvat gant ar [[Skoted]]. 

== Istor ==
[[Restr:Norrie's LawDSCF6226.jpg|thumbnail|dehou]]
Deuet e vije ar Bikted koshañ eus an douar-bras war-dro fin ar Ragistor, marteze war-dro ar c'hentañ milved kent JK. Kentañ meneg a gaver anezho eo gant ar prezegour brezhon [[Eumenius]], e [[297]]: « gant an ''Hibernii'' (Iwerzhoniz) », emezañ, « ez int enebourien d'ar Vrezhoned ». N'ouzer ket penaos a oa bet savet kengevread ar Bikted e-pad an Henamzer diwezhañ ([http://en.wikipedia.org/wiki/Late_Antiquity {{en}}]), marteze e oa deuet ar Bikted da unvaniñ evit stourm ouzh ar Romaned. E-pad prantad aloubiñ [[Enez Vreizh]] e veze komzet eus ''Caledonii''<ref>Gant [[Tacitus]], [[Klaudios Ptolemaios]], hag evel ''Dicalydonii'' gant [[Ammianus Marcellinus]]. Notennit e ro Ptolemaios anv ''Meurvor Duecaledonius'' d'ar Meurvor er c'hornôg da Vro-Skos.</ref> evit an dud a oa o chom en hanternoz an enez, er menezioù, evel ma oant meneget gant ar jeneral roman [[Julius Agricola]] e [[80]]<ref>{{fr}} Venceslas Kruta, Les celtes: Histoire et dictionnaire, Bouquins Robert Laffont 2000.</ref>, daoust ma oa pobloù all o vevañ eno evel ar ''Verturiones'', an ''Taexali'' hag ar ''Venicones''. An anvioù-mañ, nemet hini ar ''Galedonii'', a oa marteze anvioù adtapet digant ar Vrezhoned pe ar C'halianed. Kavet ez eus bet ur maen m'emañ skrivet anv ''Caledonii'' war ur bez, ar pezh a ziskouez eo gwir an anv-mañ.

Kregiñ a ra istor ar Bikted da vezañ skrivet e-pad ar Mareoù Teñval. Etre teir fobl e oa rannet an douaroù a zo Bro-Skos bremañ : restajoù ar Vrezhoned er C'hreisteiz e [[Strat Clut|Ystrad Clud]] hag e [[Gododdin]], pobloù gouezelek e c'hornôg, e [[Dál Riata]], hag ar Bikted e Bro-Bikt (''Pictland'' e saozneg), en Hanternoz hag er Reter. Deuet eo an [[Angled]] da vezañ kreñv a-walc'h evit aloubiñ Gododdin hag un dañjer evit ar Bikted hag ar re all gant o rouantelezh vras, [[Rouantelezh Northumbria]], a drec'has meur a wezh ar C'houezeled e penn kentañ ar {{VIIvet kantved}}, da skouer. Paeañ a rae ar Bikted un truaj dezho betek ren [[Bridei III ar Bikted|Bridei map Beli]] en doa trec'het an Angled en [[Emgann Dunnichen]]. Eno e oa bet harzet astenn an Angled a oa mistri war Bro-Skos ar c'hreisteiz betek fin mare ar Bikted.

Deuet eo ar Rouantelezhioù Pikt a-benn da vestroniañ Rouantelezh Dál Riata e-kerzh ren [[Óengus mac Fergusa]] (729-761), ha goude-se e oa gwan-tre ar rouantelezh ouezel daoust ma oa Rouaned dezhi c'hoazh<ref>{{en}} Broun, "Pictish Kings", a glask adsevel istor Dál Riata evit e vare diwezhañ peogwir e oa kollet penn-da-benn. Mut e chom ar C'hronikoù iwerzhonek diwar-benn an dodenn-mañ, ar pezh zo bet dianavezet gant Bannerman e-barzh {{en}} "The Scottish Takeover of Pictland and the relics of Columba".</ref>. [[Caustantín mac Fergusa]] (793-820) en deus lakaet e vab Domnall war kador Dál Riata (811-835)<ref>Diwar {{en}} Broun, "Pictish Kings", teñval-tre e chom istor diwezhañ Dál Riata avat.</ref>. E-pad ar mare-se o doa klasket ar Pikted mestroniañ Brezhoned [[Dumbarton|Alt Clut]], met ne oant ket deuet a-benn d'en ober<ref>Gwelout taolioù-arnod c'hwitet [[Óengus I ar Bikted|Óengus mac Fergusa]].</ref>.

Troet eo bet an traoù penn-da-benn gant ar [[Vikinged]] en [[Iwerzhon]], [[Enez Vreizh]] hag e [[Bro-Skos]] ivez evel-just. Distrujet a oa bet [[Dál Riata]] pa oa savet [[Rouantelezh an Inizi]] gant [[Ketill Flatnefr]] e-kreiz an {{IXvet kantved}}, evel [[Rouantelezh Northumbria|Northumbria]] a oa aloubet gant [[Rouantelezh York]]. Evit [[Ystrad Clud]] a oa diaes an traoù ivez. Lazhet e oa bet Roue [[Fortriu]] [[Eóganan mac Óengusa]], Roue [[Dál Riata]] [[Áed mac Boanta]] ha kalz a dud all e-pad un emgann a-enep Tud an Hanternoz e [[839]]<ref>Bloazdanevell Ulaidh (s.a. 839): "Ar (Vikinged) o doa gounezet un emgann a-enep tud Fortriu, hag Eóganán mab Aengus, Bran mab Óengus, Aed mab Boanta, ha tud all diniver zo kouezhet eno."</ref>. Sevel a reas [[Cináed mac Ailpín]] diwar an dizeur-mañ hag e diegezh a renas war ar Rouantelezh Pikt e-pad e vloavezhioù diwezhañ betek krouidigezh [[Rouantelezh Bro-Skos|Rouantelezh Alba]], daoust ma oa Cináed nemet Roue ar Bikted ha neket krouer Alba.

E-pad ren mab-bihan Cináed [[Kustentin II Bro-Skos|Caustantín mac Áeda]] (900-[[943]]) e teuas Rouantelezh ar Bikted da vezañ Rouantelezh Alba. Marteze e oa Alba an anv a veze roet d'an douaroù-se gant ar Bikted, ha neuze ne oa ket ur c'hemm bras, met peogwir n'ouzer ket petra e oa anv ar Bikted evit ar Bikted o-unan, n'eo nemet martezeadennoù. Ar pezh a chom eo gouezelekadur ar Bikted, a oa kroget rummadoù a-raok, hag a gendalc'has betek ma'z eas ar Bikted hag o yezh da get, marteze e-kerzh an {{XIvet kantved}}<ref>{{en}} Broun, "Dunkeld", Broun, "National Identity", Forsyth, "Scotland to 1100", pajennoù. 28–32, Woolf, "Constantine II"; gwelout Bannerman, "Scottish Takeover", e-barzh e holl destenn, a zo an doare "hengounel" da welout.</ref>. Diwezhatoc'h e teuas ar Bikted e-barzh ar mojennoù istorel<ref>Sally Foster a gemer gerioù [[John Toland]] e [[1726]] : "Gouest int, e pep lec'h e Bro-Skos, da lakaat kement tra n'anavezont ket e orin da vezañ pikt" (''They are apt all over Scotland to make everything Pictish whose origin they do not know.''</ref>.

== Rouaned ha Rouantelezhioù ==
N'eo ket anavezet mat mare kentañ ar Bikted, met diwezhatoc'h e oa meur a roue ha rouantelezh o rannañ Bro-Bikt, alies gant ur roue meur hag a vestronie ar rouaned vihanoc'h<ref>{{en}} Broun, "Kingship", evit Iwerzhon gwelout, e.g. Byrne, ''Irish Kings and High-Kings'', hag hollekoc'h {{en}} Ó Cróinín, ''Early Medieval Ireland''.</ref>. ''[[De Situ Albanie]]'', a voe skrivet diwezhatoc'h, ar C'hronikoù pikt, an ''[[Duan Albanach]]'' ha mojennoù Iwerzhon a ro ur skeudenn eus Bro-Bikt gant seizh rouantelezh. Ar re e '''tev''' zo anavezet evit bezañ rouantelezhioù, ar re all a c'hall bezañ kavet e testennoù ar mare pikt.
[[Restr:Rouantelezhioù Piktek-Pictish Kingdoms.png|thumbnail|kleiz|Kartenn ar rouantelezhioù pikt e tev.]]
• '''Fortriu''', a oa war-dro rannvro Moray, a oa ivez douaroù ar ''Verturiones'' anavezet gant ar Romaned<ref>{{en}} Woolf, "Dun Nechtain"; Yorke, ''Conversion'', p. 47. Keñverit gant labourioù abretoc'h evel hini {{en}} Foster, ''Picts, Gaels and Scots'', p. 33.</ref>.<br />
• '''Fotla''', Atholl er mare-mañ (''Ath-Fotla'')<ref>{{en}} Bruford, "What happened to the Caledonians", Watson, ''Celtic Place Names'', pajennoù 108-113.</ref>.<br />
• Fib, a zo Fife bremañ, anevezet evel "Rouantelezh Fife" bremañ.<br />
• '''Circinn''', lec'hiet marteze en Angus hag ar Mearnoù a-vremañ<ref>{{en}} Forsyth, "Lost Pictish Source", Watson, ''Celtic Place Names'', pajennoù 108/109.</ref>.<br />
• Ce, lec'hiet e Mar ha Buchan a-vremañ.<br />
• Cait, lec'hiet e [[Caithness]] ha [[Sutherland]] a-vremañ.<br />
• Fidach, n'ouzer ket pelec'h e oa.

Rouantelezhioù bihanoc'h a oa ouzhpenn ar re-mañ marteze. Arouezioù a ziskouez e oa ur rouantelezh pikt bennak en [[Inizi Orc'h]]<ref>{{en}} Adomnán, "Life of Columba", notennoù an embanner war pajennoù 342–343.</ref>. Al levr kozh ''De Situ Albanie'' n'eo ket an hini gwellañ evit reiñ deomp ar wirionez, ha niver ar rouantelezhioù (a zo 7, unan evit pep mab ''Cruithne'', diazezer ar Bikted) a zegas disfiziañs peogwir eo an niver-se un niver mojennel<ref>{{en}} Broun, "Seven Kingdoms".</ref>. Koulskoude e c'hellomp lavarout ne oa ket unanet ar Bikted penn-da-benn.

E-pad istor ar Bikted (da nebeutañ an hini a oa skrivet e-barzh ar C'hronikoù) e oa peurvuiañ rouantelezh Fortriu an hini a oa e penn ar jeu, betek lakaat ar skiantourien da soñjal e oa roue Fortriu ha roue ar Bikted ar memes den. Kredet e veze e oa lec'hiet Fortriu war-dro [[Perth, Bro-Skos|Perth]] ha Strathearn, met labourioù nevesoc'h a ziskouez e oa lec'hiet e Moray, a oa kalz brasoc'h eget kontelezh Moray a-vremañ<ref>{{en}} Woolf, "Dun Nechtain".</ref>.

Alies a vez lavaret e veze graet gant ar Bikted susit dre ar vamm, hervez mojennoù [[Iwerzhon]] hag asuradenn [[Beda Venerabilis|Beda]] en e istor. Koulskoude a oa bet lâret gant Beda e veze implijet an doare-se ral a wezh<ref>{{la}} Beda, I, c. 1</ref>. Rouaned ar Bikted da vare Beda a oa Bridei ha Nechtan, mibien Der Illei, o doa goulennet kador ar Bikted dre o mamm (Der Illei) a oa merc'h ur roue pikt<ref>{{en}} Clancy, "Nechtan".</ref>. En Iwerzhon e veze heuliet ur roue marv gant un den e oa e dad-kozh ur roue gwezhall<ref>{{en}} Byrne, ''Irish Kings and High-Kings'', pajennoù 35–41 & pajennoù 122–123, ivez p. 108 & p. 287, a lâr e veze graet an ''derbfhine'' gant ar ''cruithni'' en Iwerzhon.</ref>. Ur roue ne veze ket heuliet gant e vab dre ret, ha ne oa ket abalamour d'an doare pikt d'ober ar susit, met peogwir e veze dibabet ur breur pe ur c'henderv a oa an diazez hag an aotrouniezh ret evit bezañ ur roue dezho<ref>{{en}} Byrne, ''Irish Kings and High-Kings'', p. 35, "Elder for kin, worth for rulership, wisdom for the church." (''An hini henañ evit ar gerentiezh, kalonder evit ar galloud, furnezh evit an Iliz''). Gwelout ivez {{en}} Foster, ''Picts, Gaels and Scots'', pajennoù 32–34, {{en}} Smyth, ''Warlords and Holy Men'', p. 67ff.</ref>.

Kalz he deus kemmet natur ar roueelezh e-pad mare ar Bikted. Er penn kentañ e ranke ar rouaned ober berzh e brezelioù a-benn kaout aotrouniezh a-walc'h evit chom war ar gador. Goude-se e teuas ar roueelezh da dibersonelaat ha da vezañ lezenneloc'h. Da vare Rouantelezh Alba e oa diazezet ar roueelezh war an Iliz, ha nebeut a diegezhioù a c'halle kontrolliñ ar mont da roue, ar pezh en doa roet ur stabilded pa oa diaesoc'h an traoù e Dál Riata ha Northumbria, en abeg d'o c'hudennoù stabilded nevez dres a-walc'h<ref>{{en}} Broun, "Kingship", Broun, "Pictish Kings"; evit Dál Riata, {{en}} Broun, "Dál Riata", evit ur sell pozitiveloc'h gwelout {{en}} Sharpe, "The thriving of Dalriada"; evit Northumbria, {{en}} Higham, ''Kingdom of Northumbria'', pajennoù 144–149.</ref>.

Kredet e vez e teue ar [[Mormaer|Vormaered]] da vare ar Bikted, daoust ma oa bet eilet diwar implijoù eus Northumbria<ref>{{en}}Woolf, "Nobility".</ref>. N'eo ket sklaer hag-eñ e oa ar Vormaered ez-rouaned pe pennoù-bras, pe ur meskaj. Eus an [[Angled]] e teu ar c'hontelezhioù pikt ivez moarvat<ref>{{en}} Barrow, "Pre-Feudal Scotland", {{en}} Woolf, "Nobility".</ref>.

== Kevredigezh ==
[[Restr:Loch Tay Crannog.jpg|thumbnail|dehou|Crannog adsavet war [[Loch Tatha|Loch Tay]]]]
Dre an henoniezh dreist-holl ez anavezer ar Bikted. Diskouez a ra an arouezioù henoniezhel n'eo ket gwall disheñvel kevredigezh ar Bikted diouzh hini ar [[Gouezeled|C'houezeled]], hini ar [[Brezhoned|Vrezhoned]] ha hini an [[Angled]], pe hini ar [[Saozon]] zoken<ref>Gwelout {{en}} Campbell, ''Saints and Sea-kings'' evit Gouezeled Dál Riata, {{en}} Lowe, ''Angels, Fools and Tyrants'' evit ar Vrezhoned hag an Angled ha Saozin.</ref>. Gallout a reer keñveriañ gant kevredigezhioù keltiek all, evel hini [[Galia]] rak-romanekaet, pe hini [[Iwerzhon]] an {{XIIIvet}} kantved, met n'haller ket mont re bell evelkent rak disheñvel a-walc'h int diouzh kevredigezh Pikted ar {{VIvet}} kantved.

Evel un tamm mat eus pobloù [[Europa]] an hanternoz en [[Henamzer]] e oa ar Bikted peizanted a veve e kumuniezhioù bihan. Arouezioù a binvidigezh e oa ar chatal hag ar c'hezeg, pa oa niverus ar moc'h hag an deñved. Peuriñ-dibeuriñ a veze graet ivez. Bihan e oa al loened e-keñver re ar mareoù goude, met kaset e veze kezeg eus [[Enez Vreizh]] da Iwerzhon evit lakaat ar re hengounel da vezañ brasoc'h. Hervez mammennoù iwerzhonek a oa ul lusk evit brasaat al loened, ar pezh a c'hallje bezañ c'hoarvezet e Bro-Bikt ivez. Skulterezhioù a ziskouez abadennoù chaseal gant chas, met gant falc'huned ivez, ar pezh a zo disheñvel e Iwerzhon. Gwinizh, heiz, kerc'h ha segal e oa an edoù a veze debret. Kaol, ognon, pour, piz, fav, irvin, karotez a oa al legumaj, hag ivez reoù n'int ket gounezet en Europa bremañ, evel ar panez sukret. Kignen, linad ha beler ar c'hellfe bezañ dastumet war ar maez. An armerzh pastor a dalv e veze graet kalz a dra gant kroc'hen ha lêr. Gloan e oa ar vammenn bouezusañ evit ober dilhad, met lin a veze bet implijet ivez. Pesked, boued-aod, reuniged ha balumed a veze kignet war an aod. Gant tud ar bobl e veze debret kig al loened maget ha boued-laezh, pa veze debret kig chaseet gant an dud a zere uhel er gevredigezh — pe kig maget, met pinvidikoc'h evelkent<ref>{{en}} Foster, ''Picts, Gaels and Scots'', pajennoù 49–61. Fergus Kelly, ''Early Irish Farming: a study based mainly on the law-texts of the 7th and 8th centuries AD'' (School of Celtic Studies/DAIS, Dulenn, 2000. ISBN 1-85500-180-2) a ziskouez ur studi mat war al labour-douar en Iwerzhon e-kreiz mare ar Bikted.</ref>.

Ne chom annez pikt ebet heñvel ouzh ar re a zo bet kavet e-kichen an [[oppidum]]où e [[Galia]] pe e kreisteiz [[Enez Vreizh]], na dismantroù kêr ebet. Kêriadennoù bras a-walc'h a oa bet kavet e-kichen kastelloù rouaned evel hini [[Burghead]]<ref>Kastell Burghead a oa 5 hektaroù), gwelout {{en}} Driscoll, "Burghead"; evit ''Verlamion'' (Roman diwezhatoc'h ''[[Verulamium]]''), un annez eus [[Enez Vreizh]] ar c'hreisteiz a oa kalz brasoc'h, gwelout {{en}} Pryor, ''Britain AD'', pajennoù 64–70.</ref>. N'eus kêr ebet anavezet e [[Bro-Skos]] betek an {{XIIvet}} kantved<ref>{{en}} Dennison, "Urban settlement: medieval".</ref>.

N'anavezer ket mat an [[teknologiezh|deknologiezh]] a veze implijet bemdez, met tost da hini [[Iwerzhon]] ha [[Bro-Saoz]] an [[Angled]] hag ar [[Saozon]] e rankfe bezañ. Milinoù-dour a veze implijet<ref>Carver (2008)</ref>, hervez arouezioù kavet gant an henoniezherien, ha fornioù ivez<ref>{{en}} Foster, ''Picts, Gaels and Scots'', pajennoù 52–53.</ref>.

[[Restr:Brandsbutt_stone.jpg|thumbnail|kleiz|Skrid ogham kavet en Aberdeenshire]]

Evel laeron-mor e veze anavezet ar Bikted e fin an Henamzer gant [[Romaned]] [[Enez Vreizh]], met ret eo derc'hel soñj a oa skañv-tre harz etre bezañ laeron-mor ha bezañ marc'hadourien betek fin ar [[Krennamzer|Grennamzer]]. Moarvat a oa ar Bikted un tamm eus an daou du. Alies e vez lâret a oa kenwerzh war e ziskar da vare fin ar Henamzer, se zo mont re bell avat. N'eus ket kalz a arouezioù kenwerzh-pell e Bro-Bikt, met kavet e vez listriaj eus [[Galia]] da skouer, kaset dre [[Mor Iwerzhon|vor Iwerzhon]]. Kredet e vezer a oa kontrollet ar c'henwerzh-mañ dre [[Dunadd|Zunadd]], e Dál Riata, e lec'h ma veze kavet kalz a listriaj. Beajiñ pell ne veze ket graet bemdez d'ar mare-se, istorioù ar visionerien aet pell a ziskouez ne vezent ket dianav avat<ref>Kenwerzh, gwelout {{en}} Foster, ''Picts, Gaels and Scots'', pajennoù 65–68; beajoù dre vor, {{en}} Haywood, ''Dark Age Naval Power'', Rodger, ''Safeguard of the Sea''.</ref>.

Gant an dud e vez sellet ouzh ar [[Broch|brochoù]] evel savadurioù savet gant ar Bikted, met savet int bet e-pad [[oadvezh an houarn]] (an hini diwezhañ war-dro 100 GJK)<ref{{en}} >Armit, ''Towers In The North'', pennad 7.</ref>. N'eo ket faos penn-da-benn ar skeudenn-mañ, peogwir e veze bet implijet ar brochoù gant ar Bikted, ha goude mare ar Bikted zoken. Ar savadurioù anvet ''Crannóg'' a zeu eus Bro-Skos an [[Neolitik]], met adsavet in bet marteze gant ar Bikted<ref>{{en}} Crone, "Crannogs and Chronologies", PSAS, levrenn 123, pajennoù 245–254.</ref>. Tiez e kelc'h a oa ar savadurioù boutinañ pe tiez hirgarrezek gant mogerioù e maen<ref>{{en}} Foster, ''Picts, Gaels and Scots'', pajennoù 52–61.</ref>. Meur a iliz a oa savet e koad, met nebeud a oa bet savet e maen adalek an {{VIIIvet}} kantved<ref>Gwelout {{en}} Clancy, "Nechtan", Foster, ''Picts, Gaels and Scots'', p. 89.</ref>.

Alies e vez lâret e vez ar Bikted tatouet pe livet, met n'eus ket kalz a arouezioù a brou se. Treset en un doare naturel eo bet Pikted, nobled, brezelourien, chaseerien, paotred pe verc'hed, didatou, war mein pikt. Ar mein-mañ o doa skridoù latin hag ogham warno ouzhpenn, skridoù ne oant ket bet digejet c'hoazh. An arouezioù pikt kavet war ar mein a chom digompren c'hoazh. An Arz pikt a c'hall bezañ ranket dindan Arzoù ar Gelted, ha goude dindan Arzoù an inizi<ref>Evit an arzoù en un doare hollek gwelout {{en}} Foster, ''Picts, Gaels and Scots'', pajennoù 26–28, Laing & Laing, p. 89ff., Ritchie, "Picto-Celtic Culture".</ref> pa veze lâret gant ar Varzhed iwerzhonek e oa ar re bikt heñvel outo<ref>{{en}} Forsyth, "Evidence of a lost Pictish Source", pp. 27–28.</ref>.

Er fin ez eus traoù a lak an dud da soñjal e tremene an hêrezh dre ar mammoù e-barzh kevredigezh ar Bikted, e-keñver un nebeud a dra evel an douaroù pe ar c'hargoù<ref>{en}} [http://www.carlanayland.org/essays/picts_matrilineal_succession.htm The Female Royal Line: matrilineal succession amongst the Picts?]</ref>.

== Relijion ==
[[Restr:Columba at Bridei's fort.jpg|thumbnail|kleiz|Sant Columba e Kastell Bridei, skeudenn eus an {{XXvet kantved}}]]
Martezeadennoù a zo a lâr e tenne relijion ar Bikted kentañ d'al lies-doue keltiek daoust ma ne chom nemet anvioù-lec'h eus ar mare-se. N'ouzer ket pegoulz eo bet kristenet pennoù bras ar Bikted met mojennoù a lâr a oa aet Sant [[Palladius (Iwerzhon)|Palladius]] da Vro-Bikt goude mont kuit eus [[Iwerzhon]] ha mojennoù-all a ra ul liamm etre [[Abernethy]] ha [[Brigit]] eus Kildare<ref>{{en}} Clancy, "'Nennian recension'", pajennoù 95–96, Smyth, ''Warlords and Holy Men'', pajennoù 82–83.</ref>. Sant [[Padrig (sant)|Padrig]] a gomz diwar-benn "Pikted abostad" met na ra ket "paganed" eus ar Bikted ar varzhoneg [[Y Gododdin]]<ref>{{en}} Markus, "Conversion to Christianity".</ref>. Skrivet en deus [[Beda Venerabilis|Beda]] en doa Sant Ninian troet Pikted ar c'hreisteiz ouzh Doue<ref>{{la}} Bede, III, 4.</ref>. Labourioù diwar an henoniezh a ziskouez a oa bet savet ur manati e [[Portmahomack]] en ur vro a veze sellet evel unan eus ar re diwezhañ troet ouzh Doue, e fin ar {{VIvet kantved}}<ref>Meneget gant Foster, met muioc'h a danvez a c'hell bezañ kavet e {{en}} Tarbat Discovery Programme : gwelout dindan External links.</ref>. E-pad ar memes bloavezhioù e veve [[Bridei Iañ ar Bikted|Bridei mac Maelchon]] ha [[Kolomba]], met kristenaat ar Bikted a zo padet kalz pelloc'h.

Ouzhpenn [[Iwerzhon]] hag [[Iona]] a awene Bro-Bikt. Liammet e oa ivez ouzh ilizoù [[Northumbria]] evel ma c'heller gwelout e-pad ren [[Nechtan IV ar Bikted|Nechtan mac Der Ilei]]. Argas ar menec'h Iona a c'hellfe bezañ liammet ouzh tabutoù diwar deiziad [[Pask]] ha doare ar gern, ha difennet en doa Nechtan an doareoù roman, marteze evit lakaat e dorn war Iliz e vro<ref>{{la}} Bede, IV, cc. 21–22, {{en}} Clancy, "Church institutions", Clancy, "Nechtan".</ref>. Daoust da se e vez gwelet dre an anvioù-lec'h a oa ledan-tre tachenn Iona war Bro-Bikt<ref>{{en}} Taylor, "Iona abbots".</ref>. An destenn [[Cáin Adomnáin]] (lezenn Adomnán, pe ''Lex Innocentium'') a ziskouez a oa breur Nechtan Bridei gwarant Abati Iona.

Pouez ar manati ne oa ket ken kreñv hag en [[Iwerzhon]] eus ar pezh e seller. Dre studioù a oa bet graet e [[Strathspey]] ha [[Perthshire]] da skouer e c'heller lavarout ne oa ket framm ar parrezioù e penn-kentañ klok ar [[Krennamzer|Grennamzer]] disheñvel ouzh hini ar [[Krennamzer|Grennamzer]] Uhel. E-touesk al lec'hioù relijiel e kaver Portmahomack, Cennrígmonaid (diwezhatoc'j [[Cill Rìmhinn|St Andrews]]), Dunkeld, Abernethy ha Rosemarkie evit ar re bouezusañ. Liammet e oant ouzh ar rouaned pikt ar pezh a ziskouez ur feur uhel kontrol an Iliz gant ar galloud<ref>{{en}} Clancy, "Church institutions", Markus, "Religious life".</ref>. Portmahomack a zo bet studiet kalz gant [[Martin Carver]]<ref>Gwelout {{en}} Carver, ''Portmahomack''.</ref>.

Lid ar Sent a oa pouezus e Bro-Bikt diwezhañ, evel e pep lec'h kristen. Ar rouaned a c'hallje lakaat ur sant bras da vezañ sant-patrom, evel [[Pêr (abostol)|Sant Pêr]] evit Nechtan ha marteze [[Sant Andrev]] evit en eil [[Óengus II ar Bikted|Óengus mac Fergusa]], kalz a sent bihanoc'h a oa pouezus daoust maz int ankouiet bremañ. Ar sant pikt [[Sant Drostan]] a oa heuliet kalz en hanternoz met ankouiet eo bet d'an {{XIIvet kantved}}. Sant Serf eus Cuileann Ros a oa liammet ouzh breur Nechtant Bridei<ref>{{en}} Clancy, "Cult of Saints", Clancy, "Nechtan", Taylor, "Iona abbots"</ref>. Seblant a ra o doa ar strolladoù noblañs o sant-patrom-int, hag o ilizoù hag abati-int<ref>{{en}} Markus, "Religious life".</ref>.

== Arzoù ==
[[Restr:St Ninian's Isle TreasureDSCF6209det.jpg|thumbnail|dehou|Penn loen eus teñzor Enezenn Sant Ninian]]
Gwelet e vez arz ar Bikted war maen, war labour-metal ha war traoù bihan e maen hag e arem. Implij a reont ur stumm ispisial eus sevenadur La Tène eus penn-kentañ ar Grennamzer awenet muioc'h-mui gant arz an Inizi ar {{VIIvet kantved}} hag an {{VIIIvet kantved}}, dre [[Iwerzhon]] ha [[Northumbria]]. Ar restachoù splannañ eus ar mein pikt a zo lec'hiet e pep korn Bro-Bikt eus Inverness da Lanarkshire. Savet eo bet ur roll skeudennet eus ar mein pikt gant J. Romilly Allen e ''Thee Erly Church Monuments in Scotland'' ("Monumantoù kentañ an Iliz e Bro-Skos" e saozneg) gant o fatromoù hag o arouezioù. A re-mañ a zo peurvuiañ loened, [[viltañs pikt]] ([http://en.wikipedia.org/wiki/Pictish_Beast {{en}}]) da skouer, ar "hirgarrez", ar "melezour ha krib", an "daouzisk ha Z-garenn" hag ar "greskenn ha V-garenn" e-touesk meur a hini-all. An daroù-kroaz (evel ma vezont anvet) a zo engravet gant arouezioù pikt, gweadeg enezad ha skeudennoù kristen, daoust maz eo diaes tre da zisplegañ ken uzet ha teñval int. Meur a skeudenn gristen a seblant bezañ awenet gant hengoun an Dornskrid en Inizi<ref>{{en}} Henderson, Isabel,‘"The "David Cycle" in Pictish Art.' Early Medieval Sculpture. Ed. J.Higgitt.
Oxford, 1986. pajennoù 87-113., ….. ‘The Meeting of Saint Paul and Saint Anthony: Visual and Literary Uses of a
Eucharistic Motif.' Keimelia. Eds. P. Wallace and G.M Niocaill. Galway, 1989. pajennoù 1-58.</ref>.

Labour-metal ar Bikted e vez kavet e pep lec'h tro-dro Bro-Bikt hag e kreisteiz zoken. Seblant a ra o doa ar Bikted mammennoù bras arc'hant, kavet marteze o vrezeliñ er su pe o reseviñ truaj evit mirout anezho hep brezeliñ. An teñzor roman bras kavet e Traprain Law a c'hell bezañ e orin e brezeliñ pe truaj. An teñzor brasañ a orin eus mare ar Bikted a oa bet kavet e 1819 e Norrie's Law e Fife, met strewet eo bet peurvuiañ (lezennoù Bro-Skos e keñver an teñzorioù ne sikour ket kalz evit mirout anezho en ur bern). Kavet eo bet ennañ div blakenn arc'hant hag amailh eus ar {{VIIvet kantved}}, gant unan a ziskouez splann ur Z-garenn miret mat, ar pezh ne c'hoarvez ket kalz<ref>{{en}} Youngs, 26-28; [[:Restr:Pictish symbol silver jewelry hoard norries law.JPG|Skeudenn fall eus an {{XIXvet kantved}}]]</ref>.

Goude ar Gristenaat, en {{VIIIvet kantved}} hag en {{IXvet kantved}} eo bet kemeret gant pennoù-bras ar gevredigezh ur stumm ispisial eus ar vrochenn gelt, a orin eus Iwerzhon. Brochennoù-all gozh eus Iwerzhon a zo bet reizhet gant ar stumm pikt, da skouer brochenn vBreadalbane. Labour-metal ar bikted zo bet awenet ivez gant stummoù loened pe plaenoù a-dreñv eus Iwerzhon. Relegouer Monymusk ({{VIIIvet kantved}}) a ziskouez mat ar meskaj-se<ref>{{en}} Youngs, 109-113</ref>
.

== Yezh ==
:<small>[[Restr:Loupe.svg|20px]]'''Pennad pennañ''': [[Pikteg]]</small>

Da get eo aet ar yezh piktek, ha ne vez kavet bremañ nemet e-barzh un nebeud anvioù-lec'h, anvioù tud hag e-barzh skridoù eus ar mare-hont. Diskouez a ra an elfennoù-se e veze komzet gant ar Bikted ur yezh kar d'ar yezhoù [[predenek]]<ref>{{en}} Forsyth, ''Language in Pictland'', Price "Pictish", Taylor, "Place names", Watson, ''Celtic Place Names''. Evit sell K.H. Jackson, gwelout {{en}} "The Language of the Picts" e Wainwright (ed.) ''The Problem of the Picts.''</ref>, pe ur yezh keltiek enezel da vihanañ. Koulskoude a oa bet kavet skridoù [[ogham]]el a ziskoueze ne oa ket marteze ar pikteg ur yezh keltiek. Abalamour da se e oa bet soñjet e vije bet implijet yezhoù all gant ar Bikted e-skoaz ar yezh keltiek<ref>{{en}}Jackson, "The Language of the Picts", burutellet gant {{en}} Forsyth, ''Language in Pictland''.</ref>.

N'eus ket kalz a skridoù piktek a zo deuet betek hor mare, met diskouez a reont ne oa ket ur sevenadur raklizherennel. Bezañs an Iliz en hanternoz Bro-Skos a ziskouez e oa ezhomm eus tud hag a oare skrivañ ha lenn, ha skeudennoù gwirvoudel zo bet kavet ma weler tud o lenn levrioù. Soñjal a ra d'ar skiantourien e veze desket lenn ha skrivañ gant pennoù-bras an Iliz hag ar venec'h<ref>{{en}} Forsyth, "Literacy in Pictland".</ref>.

An anvioù-lec'h a ro deomp ur c'heal eus al lec'hioù ma veve ar Bikted. Da skouer: ar re rakgeriet gant gerioù kembraek evel ''Aber'', ''Lhan'' pe ''Pit'' (pe ''Peth'', un "dra") zo gwelet evel lec'hioù ma veve ar Bikted (gwelout ''Aberdeen'', ''Lhanbryde'', ''Pitmedden'' h.a., h.a.)<ref>Evit an anvioù-lec'h dre vras, gwelout {{en}} Watson, ''Celtic Place Names''; Nicolaisen, ''Scottish Place Names'', pajennoù 156–246.</ref>.

Anvioù-lec'h a ziskouez ivez gounidoù ar gouezeleg war ar pikteg. An anv ''Atholl'', a dalv "Iwerzhon Nevez", a zeu eus an {{VIIIvet}} kantved hag a c'hellfe bezañ un arouez eus gounid ar gouezeleg. Soñjal a ra tud zo e oa ''Athfocla'' an anv gwir, hag a dalvje "hent an hanternoz", evel an hent da Voray, o kemer an anv gouezelek ''Athfotla'' evel un drouklenn dre erlec'hiañ ar "c" gant an "t"<ref>{{en}} James E. Fraser, The New Edinburgh History Of Scotland Vol.1 - From Caledonia To Pictland, Edinburgh University Press(2009) ISBN 978-0-7486-1232-1.</ref>. E rouantelezh Fortriu e kaver anvioù lec'hioù a c'hallfe diskouez levezon ar gouezeleg<ref>{{en}} Watson, ''Celtic Place Names'', pajennoù 225-233.</ref>.

== Ar Bikted el lennegezh hag er sevenadur ==
Meur a wezh ez eus meneg eus ar Bikted el lennegezh. [[Rudyard Kipling]] en deus skrivet un nebeud pennadoù diwar o fenn en e levr ''Puck of Pock's Hill''. Taolennet eo ar Bikted e meur a romant istorel evel ''The Bridei Chronicles'' gant [[Juliet Marillier]], a gont istor ar Bikted hag ar C'houezeled e-pad ar {{VIvet}} kantved<ref>{{en}} https://web.archive.org/web/20150402121607/http://www.julietmarillier.com/books/brideihistoricalnotes.html</ref>. En heuliad [[Nancy Famer]] ''The Sea of Trolls'' ez eus Pikted faltazi<ref>{{en}} https://web.archive.org/web/20120424043706/http://www.nancyfarmerwebsite.com/trolls-trilogy.html</ref>, evel re [[Anne Rice]] e-barzh ''The Lives of the Mayfair Witches''. [[Robert E. Howard]] en deus skrivet meur a istor gant e benndudenn Bran Mak Morn. Un implij all eus ar Bikted a oa e ''Kushiel's Legacy'', skrivet gant [[Jacqueline Carrey]], a gont troioù-kaer ur plac'h eus ''Terre d'Ange'' hag a veaj betek ''Rouantelezh Alba'' ha douaroù ar Bikted. Kavet a reer Pikted ivez er rummad ''Fidelma'' skrivet gant [[Peter Tremayne]].

Er sinema e vez deskrivet ar Bikted a-wezhioù, da skouer e ''Conan The Barbarian'' (1982) ma'z eus ur brezelour pikt c'hoariet gant Franco Columbu. E [[2004]] a oa bet sevenet ''King Arthur'' a zeskriv ar Bikted evel ur bobl hag a vev e-barzh ar c'hoadoù renet gant [[Merzhin|Marzhin]] (a zo ur strobineller du). Daoust ma'z int enebourien Arzhur hag e varc'heien e vez graet ur c'hevre ganto evit stourm a-enep ar [[Saozon]]. Film [[Neill Marshall]] ''Centurion'' (2010) a gont stourmoù ur strollad pikt ouzh {{IXvet}} Lejion ar Romaned. Heñvel eo ouzh film [[Ducan Kenworthy]] ''The Eagle'', sevenet e 2011, a gont kest un ofiser roman, mab komandant an {{IXvet}} lejion, evit adkavout standard al lejion.

== Notennoù ==
{{reflist|2}}

== Da welout ==
{{Commons|Picts}}
=== Liammoù diabarzh ===
* [[Listenn Rouaned ar Bikted]]
* [[Pikteg]]
* [[Bro-Skos]]
* [[Istor Bro-Skos]]
* [[Enez Vreizh]]
* [[Dál Riata]]

=== Liammoù diavaez ===
* {{en}} [http://skyelander.orgfree.com/scot3.html Ar Bikted hag ar Skosed en istor]
* {{en}} [http://eprints.gla.ac.uk/archive/00002081/01/languagepictland.pdf ''Yezh Bro-Bikt'' (pdf)]
* {{en}} [http://www.arts.ed.ac.uk/scothist/booklets/sh1/documents-alba.html ''Kronikoù Rouaned Alba'']
* {{en}} *[http://www.ccel.org/ccel/bede/history.pdf ''Istor a Iliz'' Beda Venerabilis hag e gendalc'h (pdf)], war {{en}} [http://www.ccel.org CCEL], troet gant A.M. Sellar.
* {{en}} [https://web.archive.org/web/20101204110611/http://www.fordham.edu/halsall/source/annalescambriae.html ''Annales Cambriae'' (troet)] war an {{en}} [https://web.archive.org/web/20001011143617/http://www.fordham.edu/halsall/sbook.html Internet Medieval Sourcebook].
* {{en}} [https://senchus.wordpress.com/2015/05/13/picts-at-dunnicaer/]

[[Rummad:Istor Bro-Skos]]
[[Rummad:Pikted]]