Эстәлеккә күсергә

Кенәз

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Кенәз
 Кенәз Викимилектә
Погоня Гербы, Гедиминович нәҫеле кенәздәренең ҡайһы берҙәре ҡулланған герб

Кенәз[1][2] — IX—XVIII быуаттарҙа славяндар һәм башҡа ҡайһы бер халыҡтарҙа феодаль монархия дәүләте (кенәзлеге) йәки айырым сәйәси берәмектең (биләмә (удел кенәзе) башлығы; феодаль аристократия вәкиле; һуңыраҡ — Көнбайыш һәм Көньяҡ Европала мөһимлеге буйынса принц йәки герцог менән тиңләштерелгән юғары дворян титулы, Үҙәк Европала (элекке Изге Рим империяһы) был титул фюрст, ә Төньяҡ Европала — конунг тип аталған.

«Кенәз» термины princeps һәм Fürst, ҡайһы берҙә dux (ғәҙәттә герцог) тигәнгә барып тоташҡан көнбайыш европа титулдарын тапшырыу өсөн ҡулланыла.

Бөйөк кенәз/Бөйөк кенәз ҡыҙы — Рәсәй империяһында Рәсәй императоры фамилияһы ағзаларының дворян титулы, 1886 йылдан Рәсәй императорҙарының улдарына (ҡыҙҙарына) һәм ир линияһы буйынса ейәндәренә (әммә ейәнсәрҙәренә түгел) генә ҡараған.

(Бөйөк) кенәз ҡатыны — (бөйөк) кенәздең ҡатыны, шулай уҡ дворян ҡатламындағы ҡатын-ҡыҙ титулы; княжич — кенәздең улы (славяндарҙа ғына), княжна — кенәздең ҡыҙы.

Этимологияһы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

«Кенәз» һүҙе (праславянса *kъnędzь) — боронғо дөйөм славян үҙләштерелмәһе өсөнсө (прогрессив) палатализация буйынса боронғо герман *kun-ing- (-ꙃь тамырына барып тоташа[3], -g- кнѧгꙑн҄и ойоштормаһына оҡшағандарҙа һаҡланған), герман һүҙҙәре König, king 'король', скандинав «конунг» — ырыу аҡһаҡалын билдәләү өсөн ҡулланылған термины ла шул уҡ сығышлы[4][5][6].

Ш.Ондруш тарафынан 1977 йылда тәҡдим ителгән, үҙләштерелгән һүҙҙәрҙең кире йүнәлеше (слав. kъnъ-дан *kun-ingo- 'торчащий, выдающийся', иҫке поляксанан: kien 'пень, колода', словинсанан: kno 'рукоять весла' фаразлап[6] герман телдәренә) фәндә танылыу алмаған.

Славян телдәренең ҡайһы берҙәрендә был тамырҙың формаль сикләнгән өҫтәмә мәғәнәһе бар: болгарса «кнез» — аҡһаҡал ('князь' — княз), чех, словак һәм поляк телдәрендә — knez, ksiąz — 'священник, рухани', сағыштыр: ксёндз -нәсихәт, урта ксёндз ('князь' мәғәнәһенә был телдәрҙә тәү мәғәнәһе 'сын князя', 'княжич', кенәз улы тигәнде аңлатыусы һүҙ ҡулланыла), юғары- һәм түбәнге лужицк телдәрендә knjez — ир-атҡа яғымлы өндәшеү, knjeni — кейәүҙәге ҡатынға, ә knježna — кейәүгә сыҡмаған ҡыҙға ҡарата ҡулланыла. Русин телендә «кенәз» һүҙе тарихи рәүештә ауыл старостаһын күҙ уңында тотҡан[7].

Рязань губернаһы гербында исеме аталмаған урыҫ кенәзе, 1856
  • Белорус телендә: князь, княгіня, князёўна.
  • Рус телендә: князь, княгиня, княжна.
  • Украин телендә: князь, княгиня, князівна.
  • Чех телендә: kněz, kněžka 'священник, попадья'; kníže, kněžna 'князь, княгиня'
  • Поляк телендә: ksiądz 'ксёндз'; książę 'князь'.
  • Словак телендә: kňaz, kňažka 'священник, попадья'; knieža, kňažná 'князь, княгиня'
  • Серб-лужицк телендә: knjez.
  • Серб телендә: кнез, кнегиња, књаз, књегиња
  • Словен телендә: knez, kneginja.
  • Болгар телендә: княз, княгиня.
  • Хорват телендә: knez, kneginja.

Славян булмаған телдәрҙәге үҙләштермәләр:

  • Румын телендә: cneaz (славян теленән)
  • Венгр телендә: kenéz (славян теленән)
  • Сыуаш телендә: кĕнеç (славян теленән)
  • Осетин телендә: князь (славян теленән)
  • Татар телендә: kenäz (славян теленән)
  • Саам телендә: gonagas йәки konagas (скандинав телдәренән үҙләәштерелгән, күрәһең)
  • Литва телендә: kunigas 'священник' (туранан-тура герман телдәренәндер, ул саҡта мәғәнәһе поляк йоғонтоһо аҫтында); kunigaikštis 'князь', kunigaikštienė 'княгиня', kunigaikštytė 'княжна'
  • Латыш телендә: kungs 'господин. әфәнде' (шул уҡ)

Славяндарҙа

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Тәүҙә кенәз хәрби демократия органдарын етәкләгән ҡәбилә етәксеһе булған. Ырыу аҡһаҡалдары булараҡ кенәздең боронғо сифаты рус туй лексикаһына һалынған, бында яңы өйләнешеүселәр (нәҫелгә нигеҙ һалыусылар) «кенәз» һәм «кенәз ҡатыны» тип атала[8]. Һуңынан кенәз яйлап иртә феодаль дәүләтенең башлығына әүерелә.

Кенәздең функциялары:

  • Хәрби функцияһы — ырыуҙың һөжүм итеүен һәм яҡлауын ойоштороу. Боронғо рус йәмғиәтендә кенәздең хәрби батырлығы юғары баһаланған.
  • Суд функцияһы — кенәз шәхсән рәүештә асыҡ судта (кенәз суды) рәйеслек иткән, шулай уҡ суд тәғәйенләгән штрафтарҙы (виры) түләткән.
  • Дини функцияһы — мәжүсилек осоронда кенәздәр ҡорбан килтереү инициаторҙары һәм ойоштороусылары булған[9], һәм был чех һәм поляк телдәрендә «кенәз» һүҙенең «священник» (сағыштыр: ксёндз) мәғәнәһенең үҫеүенә бәйле.

Тәүҙә һайланма власть булған кенәз власы яйлап нәҫелдән күсә килгәнгә (Русь — Рюриковичтар, Бөйөк Литва кенәзлеге — Гедиминовичтар һәм Ягеллондар, Польша — Пясты, Чехия — Пржемысловичтар (?) һ. б.).

Рәсәйҙә һәм Литвала эре феодаль дәүләт берәмектәре башлыҡтары булып торған кенәздәр бөйөк кенәздәр тип атала (ҡайһы бер илдәрҙә, мәҫәлән, Хорватияла (925 йылдан алып), Польшала (1025 йылдан алып), Чехияла (1198 йылдан алып), Сербияла (1217 йылдан алып), Галицк-Волын кенәзлегендә (1254 йылдан алып), кенәздәр — феодал монархиялар башлыҡтары — король титулын ҡабул иткәндәр).

Үҙәкләштерелгән дәүләт барлыҡҡа килгәс, удел кенәздәре яйлап Мәскәү кенәзлегендә (батшалығында) бөйөк кенәздәр (1547 йылдан алып) Бөйөк Мәскәү кенәзлеге (батшалығы) һарайына һәм Польша-Литва дәүләтендә (Речь Посполитая) король һарайы составына күскән.

Рәсәйҙә XVIII быуатҡа тиклем кенәз дәрәжәһе ырыу кенәзе генә булған. XVIII быуат башынан кенәз титулы шулай уҡ айырыуса ҡаҙаныштары өсөн юғары дәрәжәле чиновниктарға бирелә башлай (беренсе дәрәжә кенәз А. Д. Меншиковҡа бирелә).

Катарина Иванович — Сербия кенәзе ҡатыны Персида Ненадович портреты — Портрет сербской княгини Персиды Ненадович, XIX быуат

Өҫтәп әйткәндә, титулдың түбәндәге төрҙәре бар:

  • бөйөк кенәз — великий князь — императорҙвң улы, ҡустыһы, ейәне, ә 1797—1886 йылдарҙа шулай уҡ ир-егеттәр быуынынан императорҙың бүләһе һәм тыуаһы «Император Ғали йәнәптәре» — «Ваше Императорское высочество» тип аталған[10].
  • император нәҫеле кенәзе — князь императорской крови — императорҙың бүләһе һәм тыуаһы (1797 йылға тиклем һәм 1886 йылдан һуң), «Ғали йәнәптәре» — «Ваше высочество» титулына эйә булған[11]
  • бөйөк әфәнде — светлейший князь — титул императорҙың теләге буйынса билдәләнгән, уны шулай уҡ императорҙың бүләләренең кесе улдары һәм уларҙың ир-егеттәр яғынан тоҡомдары йөрөткән. «Бөйөк әфәнде — светлейший князь» тигән титул[12];
  • данлыҡлы кенәз — сиятельный князь — удел йәки бөйөк кенәздәрҙең нәҫеле булараҡ, титулға хоҡуғы булған «тәбиғи, төп» кенәз. Титулы «Данлыҡлы кенәз» — «Ваше сиятельство», гербында — түбәһе бәрхәт туҡыманан, тирәсенә аҫ тиреһе тегелгән кенәз бүреге[13].

Кенәзлек титулы (башҡа дворян титулдары менән бергә) Бөтә Рәсәй Үҙәк Башҡарма Кмитетының 1917 йылдың 10 ноябрендә ҡабул ителгән «Ҡатламдарҙы һәм гражданлыҡ чиндарын юҡ итеү тураһында»ғы декреты менән бөтөрөлгән.

1817—1882 йылдарҙа Сербияла, 1832—1912 йылдарҙа Самос ҡалаһында, 1852—1910 йылдарҙа Черногорияла, 1878—1908 йылдарҙа Болгарияла, 1914—1925 йылдарҙа Албанияла һәм 1941—1944 йылдарҙа Пиндала — дәүләт башлығы титулы. Фердинанд I Болгар кенәзлеген батшалыҡҡа әйләндергәндән һуң, кенәз дәрәжәһен идара итеүсе Болгария батшаһының тоҡомдары йөрөтә.

Әлеге ваҡытта кенәз титулы менән Болгарияның һуңғы батшаһы Симеона II-Кардам, Тырновский кенәзе (2015 йылда вафат булды), Болгарияла Кирилл, Преславский кенәзе, Кубрат, кенәз Панагюрский, Константин-Асен, кенәз Видинский һәм кенәз ҡыҙы Калина Болгарская, шулай уҡ уның ейәндәре файҙалана.

Шулай уҡ ҡайһы бер осраҡтарҙа рус телендәге «кенәз» титулы атамаһы менән кенәз титулына тиң булған (жупан, балҡан славяндары хакимдары), господарь (Молдавия һәм Валахия хакимдары), домнитор (Берләшкән Валахия һәм Молдавия кенәзлектәре идарасылары), тавади (Грузия феодал кенәздәре), мтавар (Абхазия кенәзлеге, Гурия кенәзлеге, Мегрель кенәзлеге хакимдары һәм Сванетия кенәзлеге/самтавро) үҙенсәлекле титулдар алмаштыра.

Урта быуат монголдарында

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Монголдарҙа кенәздәр тип Сыңғыҙлылар йортоноң бөтә вариҫтары аталған. Хөкүмәт һәм вазифалы кешеләр иерархияһында, беҙгә килеп еткән ярлыҡтар таныҡлығы буйынса, урта быуат монголдарында хандарҙан һуң тәүгеләрҙән булып кенәздәр торған.

Үзбәк хан митрополит Пётрға биргән ярлыҡта кенәздәрҙең түбәндәге дәрәжәһе һәм эйәрсән исеме бар:

  • Һуңыраҡ түбәндәге исемдәр алған бөйөк, урта һәм аҫҡы кенәздәр: Бэйлы (ҡытай. 貝勒|贝勒| bèilè бэйлэ), Бэйзы (ҡытай. 貝子|贝子 bèizǐ бэйцзы) һәм Һундар (ҡытай. 公 gōng).
  • Беҙҙең удел кенәздәре — монгол аймаҡтары үҙенсәлекле кенәздәр идара иткән бихисап биләмә кенәзлектәренә бүленгән.
  • Поляк кенәздәре: юғары һәм түбәнге — Ростов йылъяҙмаһы варианты буйынса, Әтүләк һәм Бирҙебәк ярлыҡтарында полк кенәздәре, ә Минғу-Тимер ярлығында ғәскәри йәки полководец кенәздәре тип атала.

Митрополит Михаилға Әтүләк хан ярлыҡтарында кенәздәр бүленгән:

  • Урҙа кенәздәре — Урҙа батша һарайында йәшәгән һәм идарала ҡатнашҡандар, хандың иң яҡын кәңәшселәре һәм ярҙамсылары булған. Быны Муром кенәздәре араһындағы суд тураһында Никонов йылъяҙмаһы раҫлай (1354).
  • Улус кенәздәре — ханға бойондороҡло айырым улустарҙың йәки өлкәләрҙең хужалары.
  • Ғәскәри кенәздәр.
  • Унда шулай уҡ улус даругалары һәм кенәздәр телгә алына — был кенәздәрҙең даругаларҙа вазифа биләгәнен аңлата. Быны урыҫ йылъяҙмалары ла раҫлай: рус кенәздәренә Урҙаға килеп, Мәскәү кенәзе Миңбулат үҙенең улусына алған.[14].

Мәңғү-Тимер хандың ярлыҡтарында телгә алына:

  • Халыҡ кенәздәре баҫҡаҡтар — быны урыҫ йылъяҙмалары ла раҫлай: Курск кенәзлегендә кенәз Әхмәт Тимер улы баҫҡаҡ булған (1284).
  • Полководец кенәздәр.

Бирҙебәк хандың ярлыҡтарында митрополит Алексейға улус һәм ғәскәр кенәздәре, улус даруғаһы кенәздәре тураһында бәйән ителә

Тайдула ханшаһы ярлығында (шулай уҡ митрополит Алексейға бирелгән) ҡара һәм мең кенәздәр (10 000 ғәскәр башлыҡтары), шулай уҡ городандар (ҡала даруғалары) кенәздәре осрай.

Йылъяҙмалар һәм ярлыҡтарҙағы бөтә мәғлүмәт монголдарҙың кенәзлек дәрәжәһе нәҫелдән килеүен, һәм төрлө нәҫел вәкилдәренең төрлө юғары вазифалар биләй алыуын, монгол кенәздәре нәҫелдәре хандың беренсе хеҙмәт ҡатламы булыуын күрһәтә[15].

Көнбайыш европа титулдары

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Лихтенштейн кенәәзлеге генбы (Fürstentum)

«Кенәз» термины лат. princeps (сағыштыр: принцепс) — prince, principe һ. б. ҡараған роман титулдарын тапшырыу өсөн ҡулланыла. Батша тәхетенә эйә булған король йорттары ағзалары өсөн princeps ғәҙәттә, принц, ҡан принцы булараҡ тәржемә ителә.

Урта быуат Германияһында кенәз (нем. Fürst) — Изге Рим империяһының үҙенә генә хас хоҡуҡтарға эйә юғары аристократияһы вәкиле, был титулды шулай уҡ юғары руханиҙар вәкилдәре лә (Империяла сәйәси хоҡуҡҡа эйә «Сиркәү кенәздәре») йөрөткән, уларҙың Империяла хоҡуҡтары ла, сәйәси хоҡуҡтары ла бар. Шулай уҡ уның был өлкәләге ҡаҙаныштары тураһында ла әйтелде. Fürst титулы менән бер рәттән Prinz титулы ла ҡулланышта булған.

Хәҙерге Европала Андорра, Монако һәм Лихтенштейн бойондороҡһоҙ кенәзлектәре бар. Кенәз-епископ дәрәжәһенә Рим папаһы, шулай уҡ кенәз титулына Мальта ордены магистры ла эйә.

Шулай уҡ ҡарағыҙ:

  • Фюрст (Fürst)
    • Гроссфюрст (Großfürst)
    • Кирхенфюрст (Kirchenfürst)
    • Курфюрст (Kurfürst)
    • Ландесфюрст (Landesfürst)
    • Рейхсфюрст (Reichsfürst)
    • Фюрстпримас (Fürstprimas)
  • Архонт (ἄρχων)

Илдәр буйынса кенәздәр исемлеге

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  • Грузияның кенәз нәҫелдәре исемлеге
  • Польшаның кенәз нәҫелдәре исемлеге
  • Рәсәйҙең кенәз нәҫелдәре исемлеге
  • Рәсәйҙәге татар кенәз нәҫелдәре исемлеге

Шулай уҡ ҡарағыҙ

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  • Воевода
  • Канонлаштырылған урыҫ кенәздәре һәм кенәз ҡатындары исемлеге
  • Коэндар
  • Ҡаған
  • Әфәнделәр

Иҫкәрмәләр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  1. ↑ Князь // Толковый словарь живого великорусского языка : в 4 т. / авт.-сост. В. И. Даль. — 2-е изд. — СПб. : Типография М. О. Вольфа, 1880—1882.
  2. ↑ Князь // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
  3. ↑ В старославянском отмечена также форма кънѧгъ, без палатализации; в древнерусском всех регионов известно только к(ъ)нѧзь, несмотря на то, что в древненовгородском диалекте прогрессивная палатализация в таких сочетаниях не прошла, ср. северные заимствования с -ing варѧгъ, колбѧгъ, стѧгъ, фрѧгъ. По-видимому, это связано с тем, что более древнее славянское заимствование, означавшее правителя, употреблялось по всей Руси в наддиалектной (киевской) форме (А. А. Зализняк. Древненовгородский диалект, 2-е изд. М., 2004, с. 46-47)
  4. ↑ Преображенский А. Г. Этимологический словарь русского языка. М., 1959. Т. 1, с. 324
  5. ↑ Князь // Этимологический словарь русского языка = Russisches etymologisches Wörterbuch : в 4 т. / авт.-сост. М. Фасмер ; пер. с нем. и доп. чл.‑кор. АН СССР О. Н. Трубачёва, под ред. и с предисл. проф. Б. А. Ларина [т. I]. — Изд. 2-е, стер. — М. : Прогресс, 1986—1987.
  6. ↑ 6,0 6,1 Этимологический словарь славянских языков, под редакцией О. Н. Трубачёва. Праславянский лексический фонд. Вып. 13, М., 1987, с. 200
  7. ↑ Князь // Русинско-русский словарь / Керча И. — Ужгород: ПолiПрiнт, 2007. — Т. 1. — С. 416. — ISBN 978-966-7966-50-8.
  8. ↑ Даль В. Толковый словарь живого великорусского языка в 4-х т. М., 1956. Т. 2, с. 126; Рабинович М. Г. Очерки этнографии феодального города. М., 1978, с. 228.
  9. ↑ Фроянов И. Я. Киевская Русь. Л., 1980. С. 17
  10. ↑ Великий князь // Слова давно минувших дней. Энциклопедия русской старины (speakrus.ru)  (Тикшерелеү көнө: 28 март 2012). Дата обращения: 24 март 2011. Архивировано 19 апрель 2019 года.
  11. ↑ Князь императорской крови // Слова давно минувших дней. Энциклопедия русской старины (speakrus.ru)  (Тикшерелеү көнө: 28 март 2012). Дата обращения: 24 март 2011. Архивировано 21 май 2011 года.
  12. ↑ Светлейший князь // Слова давно минувших дней. Энциклопедия русской старины (speakrus.ru)  (Тикшерелеү көнө: 28 март 2012). Дата обращения: 24 март 2011. Архивировано 21 май 2011 года.
  13. ↑ Сиятельный князь // Слова давно минувших дней. Энциклопедия русской старины (speakrus.ru)  (Тикшерелеү көнө: 28 март 2012). Дата обращения: 24 март 2011. Архивировано 21 май 2011 года.
  14. ↑ Татищев. Т. 4. стр. 503.
  15. ↑ Сост. В. И. Чернопятов. Дворянское сословие Тульской губернии. Т. 12. (21). Генеалогические материалы. М. Тип: А. П. Петцмана. 1915 г. Краткий перечень чинов и должностей Руси Киевского и Московского периодов. О монгольских чиновниках на Руси, упоминаемых в ханских ярлыках. стр. 97-99.

Әҙәбиәт

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Һылтанмалар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
wikt: князь Викиһүҙлектә
commons: Кенәз Викимилектә
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Кенәз&oldid=1214899» битенән алынған