Köhnə Müqəddəs Pavel kafedralı

Köhnə Müqəddəs Pavel kafedralı
ing. Old St Paul's Cathedral
Köhnə Müqəddəs Pavel kafedralı C. B. Torp tərəfindən 1908-ci ildə hazırlanmış və London Muzeyində saxlanan maket əsasında həyata keçirilmiş rəqəmsal rekonstruksiyası
51°30′49″ şm. e. 0°05′53″ q. u.
Ölkə	{{ {{{1}}} | alias = Böyük Britaniya | flag alias = Flag of the United Kingdom.svg | flag alias-1707 = Union flag 1606 (Kings Colors).svg | flag alias-1658 = Flag of the Commonwealth (1658-1660).svg | flag alias-1651 = Flag of The Commonwealth.svg | flag alias-1649 = Flag of the Commonwealth (1649-1651).svg | flag alias-1606 = Union flag 1606 (Kings Colors).svg | flag alias-HDQ = Naval Ensign of the United Kingdom.svg | flag alias-ticarət = Civil Ensign of the United Kingdom.svg | flag alias-HHQ = Air Force Ensign of the United Kingdom.svg | flag alias-diplomatik = Government Ensign of the United Kingdom.svg | flag alias-ordu = Flag of the British Army.svg | variant = | altlink = | miqyas = }}
Status	dağılıb və yerində Müqəddəs Pavel kafedralı inşa edilib
Şəhər	London
Aidiyyatı	Anqlikan kilsəsi
Memar	Ser Kristofer Ren
Tikilmə tarixi	1087–1314
Üslubu	Qotik memarlıq
Hündürlüyü	150 metr
Uzunluğu	180 m 179 m
Qüllələri	1
Vəziyyəti	Dağılıb
Rəsmi sayt	stpauls.co.uk
[[Fayl:Hollar, Wenceslaus 1658.jpg |274x400px|Kafedralın planı, müəllif Vençlav Hollar, 1658|frameless]]Kafedralın planı, müəllif Vençlav Hollar, 1658
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Köhnə Müqəddəs Pavel kafedralı (ing. Old St Paul’s Cathedral) — 1666-cı ilə kimi müasir London şəhərindəki Müqəddəs Pavel kafedralının yerində mövcud olmuş kafedral kilsə. Ladqeyt-Hilldə inşa edilmiş dördüncü kilsə binası olduğu ehtimal edilir.

İnşasına 1087-ci ilin yanğınından sonra başlanmış kafedralda tikinti işləri iki yüz ildən artıq bir müddətdə davam etmiş, 1135-ci ilin yanğını isə işlərin yubanmasına səbəb olmuşdur. 1240-cı ildə kilsəyə xeyir-dua verilmiş, 1256 və 1300-cü illərin əvvəllərində kilsədə genişləndirmə işləri aparılmışdır. XIV əsrdə tikintisi tamamilə yekunlaşmış Müəddəs Pavel kafedralı dünyanın ən uzun kilsələrindən biri olmaqla, ən hündür qüllələrdən biri ilə tamamlanmış və dünyanın ən gözəl vitrajları ilə bəzədilmişdir.

Müqəddəs Erkonvaldın kafedralda yerləşən məzarı hər il zəvvarları özünə cəlb edir, kafedral isə London yepiskopluğunun mərkəzi olmaqla yanaşı həm də şəhərin ictimai həyatında aktiv iştirak edirdi; xüsusilə kafedral nefi və Müqəddəs Pavel promenadı iş danışıqları üçün etibarlı mərkəz və söhbət yeri olmuşdur. Reformasiyadan sonra, kilsə həyətində "Müqəddəs Pavel kəsişməsi" adlandırılan kafedra, radikal müəzzinlərin çıxış yeri və protestant ədəbiyyatının satış məkanı rolu oynamağa başlamışdır.

1600-cü illərdin əvvəllərində kafedral baxımsız hala düşmüşdü. 1620-ci ildə İniqo Cons tərəfindən başlamış restavrasiya işləri, İngiltərə Burjua İnqlabına (1642–1651) görə yarımçıq saxlanılır. Ser Kristofer Renin başladığı növbəti restavrasiya prosesi zamanı, 1666-cı ilin Böyük London yanğını kafedralı tamamilə məhv edir. Ren onun qalıqlarını sökərək yerində tamamilə yeni kafedral inşa edir və həmin kafedral bu günə kimi qalmaqdadır.

Tarixi

İnşaatın başlaması

Kilsə daxilində Müqəddəs Erkonvald ziyarətgahı. Reformasiya zamanı ziyarətgah statusundan məhrum edilmiş, Böyük London yanğınında isə məhv olmuşdur.

Köhnə Müqəddəs Pavel kilsəsi, ehtimal ki, Ladqeyt-hilldə Müqəddəs Pavelə ithaf olunmuş dördüncü kilsə idi. 1087-ci ildə baş vermiş yanğın nəticəsində əvvəlki məbədin böyük bir hissəsi məhv olmuşdu. Roman üslubunda yeni kilsə binasının tikilməsi üçün, Fateh I Vilhelm Flit çayı sahilində olmuş və dağıdılmış Palatin qülləsinin daşlarını kilsəyə bəxşiş etmişdir və bəzi tədqiqatçılar bunun kral tərəfindən verilmiş son göstəriş olduğuna inanırlar.

Yepiskop Moris inşaata hazırlıqlarla məşğul olsa da, işin ən vacib hissəsi onun xələfi Riçard de Bomi tərəfindən həyata keçirilmişdir. I Henrix tərəfindən güclü dəstək alan De Bominin fəaliyyəti nəticəsində kral, kilsə inşasını daşlarla təmin etmiş, Flit çayı ilə daşınan bütün inşaat materiallarını isə vergidən azad etmişdir. Eyni zamanda kral, Esseksdə balıq və vəhşi heyvan ovundan vergi toplamaq hüququnu da yepiskopa hədiyyə etmişdir. De Bomi, həm də kilsə yaxınlığında Müqəddəs Pavel məktəbinin inşası üçün də yer seçmişdir.

I Henrixin ölümündən sonra İngiltərə və Normandiya arasında qarşıdurma başlayır. İnşaat işlərinə rəhbərlik etmək, Vinçester yepiskopu Henri Bluaya etibar edilir və o, 1135-ci ildə London körpüsündə baş vermiş yanğının nəticələrini aradan qaldırmalı olur. Körpüdən başlayan yanğın şəhərin böyük bir hissəsinə yayılır və inşası tamamlanmamış kafedrala da zərər vurur. Bu dövrdə nəhəng həcmlərə malik roman üslubu erkən ingilis qotikası ilə əvəzlənir və qalın roman sütunları üzərində oxvari trifori tağları yerləşdirilir. Hələ inşa edilməmiş sütunlar isə daha nazik sütunlardan hazırlanmış qotik sütunlar dəstəsi ilə əvəz olunur. 1221-ci ildə kilsə qülləsinin inşası tamamlanır, 1240-cı ildə yepiskop Rocer Niger kilsənin təkrar xeyir-dua mərasimini keçirir.

Əlavə inşaat (1255–1314)

Baş verən bir neçə tufandan sonra, 1255-ci ildə yepiskop Fulk Basset kilsənin damının təmiri üçün vəsait ayırılmasını xahiş edir. Həmin vaxt kilsənin ərazisi şərq qurtaracağından genişləndirilir və yaxınlıqdakı Müqəddəs Fe kilsəsini də tərkibinə alır (bundan sonra həmin kilsə "Müqəddəs Pavel altında Müqəddəs Fe" adlandılır). Kilsənin həmin şərq hissəsi elmi ədəbiyyatda "Əlavə inşaat" (ing. The New Work) adıyla bilinir. Əlavə inşaat işləri 1314-cü ildə tamamlansa da, onun xeyir-dua mərasimi 1300-cü ildə keçirilmişdir. Orta ingilis dilində alliterativ şerlə yazılmış "Müqəddəs Erkonvald" poeması "Əlavə inşaat"ın təsviri ilə başlayır.

Kilsədən şərqdə, Müqəddəs Fenin girişi yaxınlığında ayrıca inşa edilmiş zəng qülləsi də saxlanılmışdı. Kral VI Eduardın hakimiyyəti dövründə Müqəddəs Fe kilsəsinin girişi İisus kapellasına köçürülmüş, 1666-cı ilin yanğınından sonra isə Müqəddəs Avqustin kapellasının Uotlinq-stritdə yerləşən girişi ilə birləşdirilmişdir.

XVI əsr tənəzzülü

XVI əsrdə kilsə tədricən dağılmağa başlayır. VIII Henri və VI Eduardın hakimiyyəti dövründə həyata keçirilən İngilis Reformasiyası nəticəsində kilsələr hər növ bər-bəzəkdən məhrum edilmiş, sonradan monastırların buraxılması və müqəddəs əzalara ibadətin qadağan edilməsi nəticəsində isə kilsələrdəki kluatr, kripta, kapella və sənduqələr dağıdılır. 1549-cu ildə "Müqəddəs Pavel kəsişməsində" vəəzdən sonra aqressiv kütlə kilsənin interyerini talan edir. Müqəddəs Pavel kilsəsinin hakimiyyət tərəfindən ələ keçirilmiş hissələri mağaza yerləri kimi əhaliyə satılır, bir hissəsi isə yevangelik protestant olan kitab naşirləri və kitab dükanlarına kirayəyə verilir. Kilsə tikililərinin bir hissəsi tamamilə sökülərək başqa tikililərin inşasında xam mal kimi istifadə edilir, məsələn, lord-protektor Eduard Seymurun Somerset-haus adlı saray binasının inşasında kilsə tikililərindən sökülmüş materiallar işlədilir.

Kilsə qülləsinin dağılması

• 
  Köhnə Müqəddəs Pavel kilsəsi Londonun Kopperpleyt xəritəsində, mis üzərində qravür, 1550-ci illər
• 
  Hartfordşirdəki Müqəddəs Məryəm kilsəsinin divarında qraffiti. Ehtimal ki, bu qrafitidə Köhnə Müqəddəs Pavel kilsəsi təsvir edilmişdir.
• 
  Müqəddəs Pavel kilsəsini qülləsiz təsvir edən qravür, XVII əsr

4 iyun 1561-ci ildə kafedralın qülləsində yanğın baş verir və qüllə dağılarkən nefin damını da zədələyir. Bir neçə gün sonra yanğının şimşək vurması nəticəsində meydana gəldiyi elan edilir. 1753-cü ildə "The Gentleman's Magazine" əməkdaşı Devid Henri öz kitabında eşitdiyi bir məlumat qeyd edərkən bildirir ki, ölüm yatağında olan şüşə ustası and içərək demişdir ki, nahar üçün qüllədən gedərkən yanan kömür dolu qabı içəridə qoymuşdu.

Yanğın o qədər güclü olmuşdur ki, zınqırovu əritmişdi, qülləni örtən qurğuşun isə əriyərək lava kimi kafedralın damına axmışdır. Həm katoliklər, həm də protestantlar bu yanğını bir-birinin əməlinə qarşı Tanrının qəzəbi kimi dəyərləndirmişlər. Yanğının nəticələrinin aradan qaldırılmasına kraliça I Elizabet dəstək olmuş, London yepiskopu Edmund Qrindal isə £1200 dəyərində iyanə bəxşiş etmişdir, lakin, kafedralın qülləsi bərpa edilməmişdi. Nefin damı isə o qədər pis təmir olunmuşdu ki, əlli ildən sonra artıq istifadə edilməyəcək vəziyyətə düşmüşdü.

1621–1666-cı illərin restavrasiyası

İniqo Consun 1630-cu illərdə qərb fasadına inşa etdiyi klassik portik Vatslav Holların qravüründə (1656-cı il), London Muzeyi

Kilsə binasının tənəzzülə uğramasından narahat olan İngiltərə kralı I Ceyms, klassika üslubunda yaradan memar İniqo Consa tikilinin restavrasiyasını tapşırır. Binanı artıq elementlərdən təmizləyib bərpa edən İniqo Cons, 1630-cu illərdə onun qərb fasadına klassik üslubda portik əlavə edir; bu əlavənin binanın digər hissələri ilə "tamamilə uyğunsuz" (ing. altogether incongruous) olduğunu qeyd edən Benam, Consun bir portik və transeptə əlavələrlə məhsuslaşdığına sevinir.

1642–1651-ci illərdə baş vermiş İngiltərə burjua inqlabı restavrasiya işlərinin dayandırılmasına səbəb olur, Parlament ordusu isə kafedral binasına zədələr vurur; kilsənin nefindən at tövləsi kimi istifadə edilir, qədim sənəd və xartiyaların bir hissəsi itirilir, bir hissəsi isə məhv edilir. Protektorat dövründə xristian dünyasının ən mühüm tikililərindən biri olan Müqəddəs Pavel kilsəsinin sökülmə təhlükəsi ilə üzbəüz qalmasından qorxan elm xadimi Uilyam Daqdeyl tərəfindən 1658-ci ildə tələm-tələsik yazılmış "Müqəddəs Pavel kilsəsinin tarixi" (ing. History of St Pauls Cathedral) kitabı, Köhnə Müqəddəs Pavel kafedralı haqqında bu gün bilinən əksər məlumatların əsas mənbəyidir. Protektorat dövründə gəzən şayiələrdə bildirilirdi ki, Kromvel, Müqəddəs Pavel kafedralını sinaqoq kimi istifadə etmələri üçün yəhudilərə bağışlamağı planlaşdırır. Daqdeylin kitabı yazmağa ilhamlandıran əsas səbəblərdən biri də, dağılmaqda olan kafedralın arxivindən çürüyən XIV–XV əsr sənədləri ilə dolu qutular aşkarlaması olmuşdur. Dövrün ab-havasını Daqdeyl kitabında aşağıdakı şəkildə təsvir edir:

““...Sənin tez-tez məndən xahiş edərək, mümkün qədər tez baxış keçirməyimi istədiyin abidələr, xüsusilə dövlətin əsas kilsəsinin (o zamanlar Presviteranlığa yenicə bulaşmağa başlamış) məhv olmağın bir addımlığında olan orijinallarının heç olmasa kölgələrini kağız və mürəkkəblə saxlamağı istəyərkən nümayiş etdirdiyin həyata keçməkdə olan uzaqgörənliyin necədə böyük idi.” Orijinal mətn  (ing.)   … so great was your foresight of what we have since by wofull experience seen and felt, and specially in the Church, (through the Presbyterian contagion, which then began violently to breake out) that you often and earnestly incited me to a speedy view of what Monuments I could, especially in the principall Churches of this Realme; to the end, that by Inke and paper, the Shadows of them, with their Inscriptions might be preserved for posteritie, forasmuch as the things themselves were so neer unto ruine.

Daqdeylin kitabı həm də Vatslav Holların orijinal qravürləri ilə zəngindir. 2010-cu ilin iyulunda "Sotheby's" hərrac evi həmin qravürlərdən birinin orijinal eskizini satışa çıxarmışdır.

Stüartların hakimiyyətinin bərpa edilməsindən sonra, II Karl bütün monarx tikililərinə nəzarət və qulluq işinə rəhbərliyi ser Kristofer Renə həvalə edir. Elə həmin vaxt, kral Consun inşa etdiyi portik üslubunda bütün kafedralın bərpa olunmasını tapşırır. Lakin, Ren, binanı tamamilə sökməyi təklif edir; memarın ilk bioqrafı Ceyms Elms Renin binanın hansı halda olduğunu görərkən çox təəccübləndiyini qeyd edir; Renin oğlu, yeni layihəni "ən yaxşı memarlıq ruhu ilə düzəliş verilmiş qotika" (ing. The Gothic rectified to a better manner of architecture) kimi təqdim edir. Həm din xadimləri, həm də şəhər sakinləri Renin qərarına qarşı müqavimət göstərməyə çalışırlar. Buna cavab olaraq, Ren, kafedralı bərpa edib, yalnız qülləni günbəzlə əvəz etməyi təklif edir. "Köhnə və uçmaq təhlükəsi ilə üzbəüz olan Müqəddəs Pavel kafedralına düzəlişlər layihəsi" (ing. Of the Surveyor’s Design for repairing the old ruinous structure of St Paul’s) adlı əsərində o, yazır:

“...Burdan belə qərara gəlmək olar ki, qüllə, ucundan təməlinə kimimüxtəlif deformasiyalar toplusundan ibarətdir və ağlı başında olan heç bir memar, hansısa məbləğ qarşılığında onları düzəltməyə boyun olmaz.” ” Orijinal mətn  (ing.)   It must be concluded that the Tower from Top to Bottom and the adjacent parts are such a heap of deformaties that no Judicious Architect will think it corrigible by any Expense that can be laid out upon new dressing it.

Kristofer Renin dayısı İli yepiskopu olan Metyu Ren idi və heç təsadüfi deyil ki, Ren, İli kafedralının mərkəzi fənərinə heyran idi. Kristofer Ren, Müqəddəs Pavel kafedralına da bənzər qüllənin inşa edilməsini təklif edir, beləcə müvəqqədi dam xərclərindən azad olaraq, köhnə qüllə qalıqlarını sökməzdən əvvəl londonlulara əvəzinə bir yenilik təklif etməyi fikirləşirdi.

Böyük yanğın (1666)

Böyük London yanğınının Cozefa Ceyn Batlhuk tərəfindən 1675-ci ildə çəkilmiş təsviri. London Muzeyi

Yanğından sonra kafedral qalıqlarının Tomas Veyk tərəfidən çəkilmiş təsviri, təxminən 1673-cü il

Həmçinin bax: Böyük London yanğını

1660-cı illərdə kafedralın fasadındı inşaat meşələri ilə əhatələməyə başlayarkən, hələ də yekun restavrasiya layihəsi təsdiqlənməmişdi və işlər başlamadan Böyük London yanğını kafedralı tamamilə məhv etdi. İnşaat meşələrinə sıçrayan yanğın qısa zamanda kafedralın taxta dam örtüyünə keçir, daş divarların əhəmiyyətli hissəsinə zərər vurur, kilsə mülkiyyəti və kilsə daxilində saxlanan əhali mülkiyyətini məhv edir. Semuel Pips məşhur gündəliyində yazrı:

Xeyir-duan əskik olmasın, Rəb! Beş saat keçsə də özümün yaxşı hiss edərək su ilə Müqəddəs Pavelə çatdım, oralarda gəzindim və yanan şəhərə baxdım. Damsız Müqəddəs Pavel qorxunc mənzərə idi,onun xor yerləri Müqəddəs Fe kriptasına uçmuş, Müəddəs Pavel, Ladqet və Flit-strit məktəbləri isə dağılmışdı. Orijinal mətn  (ing.)   Up by five o'clock, and blessed be God! find all well, and by water to Paul's Wharf. Walked thence and saw all the town burned, and a miserable sight of Paul's Church, with all the roof fallen, and the body of the choir fallen into St. Faith's; Paul's School also, Ludgate, and Fleet Street.

Başqa bir memuarist Con İvlin də anoloji mənzərəni təsvir edir:

3 sentyabrda Sitinin bütün cənub tərəfinin – Çipsayddan Temzaya qədər olan ərazinin necə yandığına baxmaq üçün oralara getdim və ... inşaat meşələrinin əhatəsinə alınmış Müqəddəs Pavel kilsəsini gördüm. 7 sentyabrda ayaqla Uaytholldan keçmiş Flit-stri vasitəsi London körpüsünə kimi, Ladqeyt-hillə - Müqəddəs Pavel kilsəsinə tərəf getdim ... geri qayldarkən kefimi pozan bir zamanlar gösəl kilsə olan Müqəddəs Pavelin indi yalnız xarabalıq olmasıdır, onun gözəl portiki tamamilə dağılıb, daşları çatlayıb və tökülüb. Kilsənin heç bir ziyan görməmiş yeganə hissəsi arxitavrdakı kitabəsidir ki, onun bir hərfinə belə ziyan dəyməyib. Yanğınən Portlend qumdaşının iri bloklarını necə məhv etdiyi müşahidə etmək heyrətamizdir: bütün sütunlar, naxışlar, frizlər, kapitellər və qabartmalar qoparaq məhv olmuşdur, ən az altı akr sahəni əhatə etmiş qurğuşun isə tamamilə ərimişdir; tağlar Müqəddəs Fe kriptasının üstünə uçmuşdur. Ətraf mağazalardan xilas etmək üçün çoxlu kitabı məhz burada gizlətmişdilər. Kilsə kitabları ilə birikdə həmin kitablar da yanaraq məhv olmuşdur. Bu yanğın bir həftə davam etmişdir. Lakin görünür ki, kilsənin şərq qurtaracağında altar üstünü qapadan qurğuşuna ziyan dəyməmişdir. Bütün abidələr içərisində yalnız yepikoplardan birinin abidəsinə ziyan dəyməmişdir. Beləcə xristian dünyasının ən qədim və hörmətli kilsələrindən biri külə dönmüşdür. Orijinal mətn  (ing.)   September 3rd — I went and saw the whole south part of the City burning from Cheapeside to the Thames, and … was now taking hold of St. Paule’s Church, to which the scaffolds contributed exceedingly. September 7th — I went this morning on foote from White-hall as far as London Bridge, thro' the late Fleete-streete, Ludgate Hill, by St. Paules … At my returne I was infinitely concern’d to find that goodly Church St. Paules now a sad ruine, and that beautiful portico … now rent in pieces, flakes of vast stone split asunder, and nothing now remaining intire but the inscription in the architrave, shewing by whom it was built, which had not one letter of it defac’d. It was astonishing to see what immense stones the heate had in a manner calcin’d, so that all the ornaments, columns, freezes, capitals, and projectures of massie Portland-stone flew off, even to the very roofe, where a sheet of lead covering a great space (no less than six akers by measure) was totally mealted; the ruines of the vaulted roofe falling broke into St. Faith’s, which being fill’d with the magazines of bookes belonging to the Stationers, and carried thither for safety, they were all consum’d, burning for a weeke following. It is also observable that the lead over the altar at the East end was untouch’d, and among the divers monuments, the body of one Bishop remain’d intire. Thus lay in ashes that most venerable Church, one of the most antient pieces of early piety in the Christian world.

Yanğından sonra

Həmçinin bax: Müqəddəs Pavel kafedralı

Kristofer Ren, köhnə Müqəddəs Pavel kilsəsinin bərpasını qeyri-mümkün hesab edirdi. Tələm-tələsik kilsənin qalıqlarını möhkəmləndirməyə çalışsalar da, növbəti ilin aprelində kafedral rektoru Uilyam Senkroft Renə məktub yazaraq, onun haqlı olduğunu etiraf etdi: "xorların möhkəmləndirilməsi üçün çəkdiyimiz əziyyət divarlara çevrilib başımıza uçdu." (ing. Our work at the west end has fallen about our ears.) İki sütun uçmuşdu və hörgü qalıqları o qədər qeyri-stabil idi ki, işçilər binaya yaxınlaşmağa belə qorxurdular. Senkroft məktuba hətta əlavə etmişdi ki, Renin iştirakı olmadan onlar heç nə edə bilməyəcəklər.

Beləliklə, tamamilə yenidən inşa edilmək bahasına olsa da belə, xilas edilməsi mümkün olan kilsənin yerində müasir üslubda, Renin əvvəldən təklif etdiyi kimi kilsə inşa edilməsinə qərar verildi. 1668-ci ildə Köhnə Müqəddəs Pavel kilsəsinin tamamilə söklüməsi işlərinə başlanıldı. Lakin, proses çox ağır gedirdi, çünki, onsuz da ağır olan daşlar həm də üzərlərinə qurğuşun axması ilə daha da ağırlaşmış və bir-birinə bərkimişdi. Bu zaman, Ren, o dövr üçün yeni texnologiya olan, divarların barıtla partladılmasından istifadə etdi. Hər yeni iş kimi, partlatma işi də problemlərlə üzləşdi; proses zamanı bir neçə insan həlak oldu və ətraf ərazilərin sakinləri səs-küydən şikayət etmişdilər. Yeni məbədin inşasına 1675-ci ildə başlanıldı.

1710-cu ildə Kristofer Renin layihəsi əsasında yeni Müqəddəs Pavel kafedralının inşası tamamlandı. İctimayət yeni tikilini birmənalı qəbul etmədi, bəzilə ona heyranlığını ifadə etsə də, bəziləri həddən artıq Romadakı Müqəddəs Pyotr kafedralına bənzəməsini tənqid edir və, paplıq ab-havası daşıyan anqlikanlıqdan uzaq hesab edirdilər.

Memarlıq xüsusiyyətləri

• 
  1561-ci ildə qüllədə baş verən yanğından əvvəl kafedralın ümumi görünüşünü təsvir edən 1916-cı ilə aid qravür
• 
  Əsas nef (Müqəddəs Pavel promenadı) Vatslav Holların qravüründə

Kafedralın yekun ölçüləri

Uzunluğu (İniqo Consun portiki nəzərə alınmadan)			586 fut (179 m)
Eni	nef üzrə		104 fut (32 m)
Hündürlüyü	Nefin tağları altında		93 fut (28 m)
	Xorun tağları altında		101.25 fut (30.86 m)
	Bakirə kapellası		98.5 fut (30.0 m)
	Qüllə		285 fut (87 m)
	Şpil	Qüllənin yuxarısından	204 fut (62 m)
		Yer üstündən	489 fut (149 m)

1878-ci ildə Frensis Penrouzun rəhbərliyi ilə həyata keçirilmiş arxeoloji qazınıtılar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, İniqo Consun əlavə etdiyi portik nəzərə alınmasan, kafedralın ümumi uzunluğu 179 metr (586 fut), nefin eni 30 metr (100 fut), transeptin eni isə 88 metr (290 fut) olmuşdur.

12 bölməli nef uzunluğuna görə "Müqəddəs Pavel promenadı" adlandırılmışdı. Onun memarlığında norman triforisi tağların qotik nervyürləri ilə qonşu idi. Kafedraln vitrajları İngiltərənin ən gözəl vitrajları hesab edilirdi, şərq fasadındakı rozet isə öz gözəlliyinə görə həmçeşidləri arasında ilk yerlərdə idi. "Kenterberi hekayələri"nə (XIV əsr) daxil olan "Dəyirmançı haqqında hekayə"də Çoser Sen-Pol pəncərələri anlayışını bütün londonlulara məlum olan müqayisə kimi istifadə edir:

His rode* was red, his eyen grey as goose, *complexion With Paule's windows carven on his shoes In hosen red he went full fetisly. *daintily, neatly Üzü qırmızı, gözü qaz kimi boz idi Başmaqlarının naxışları Sen-Polun vitrajlarından yonulmuşdu Və qırmızı corabları zövqlə geyinmişdi. The Canterbury Tales Qutenberq layihəsində.

Kafedranın qülləsi Avropanın ən hündür qüllələrindən biri idi və adətən onun hündürlüy mənbələrdə 149 metr (489 fut) kimi göstərilir ki, bu da onun Linkoln kafedralından sonra ikinci olduğunu deməyə əsas verir. Kristofer Ren qüllənin hündürlüyü ilə bağlı bu məlumatı şişirdilmiş hesab edir və qüllənin real hündürlüyünün 140 metr (460 fut) olduğunu qeyd edir. 1664-cü ildə Robert Huk şaqul vasitəsilə qüllənin hündürlüyünü "iki yüz dörd futa çox yaxın, adətən qəbul edildiyindən altmış fut daha hündür" kimi ölçür. Üuilyam Benam yazır:

Ehtimal ki, kafedral Solsberidəki kafedralı xatırladırdı, sadəcə ondan yüz fut daha uzun idi, qülləsi isə altmış yaxud səksən fut daha hündür idi. Qüllə şpilin əsasına kimi qalxma imkanı verən konstruksiyaya malik idi və ehtimal ki, kafedral həm daxildən, həm də xaricdən İngiltərənin ən gözəl kilsələrindən biri idi. Orijinal mətn  (ing.)   resembled in general outline that of Salisbury, but it was a hundred feet longer, and the spire was sixty or eighty feet higher. The tower was open internally as far as the base of the spire, and was probably more beautiful both inside and out than that of any other English cathedral.

Qərb fasadının İniqo Consdan əvvəlki vəziyyətinin rekonstruksiyası çətin olsa da, əminliklə demək olar ki, portallar adətən olduğu kimi neflərin sayına uyğun şəkildə — üç ədəd idi. Qərb fasadının cənub qülləsi Lollardlar qülləsi adlandırılırdı və bu qüllədə bidətçilər həbsdə saxlanılırdı. Qüllə el arasında pis nüfuza malik idi, orda saxlananlardan birini kəndirdən asılmış vəziyyətdə tapmışdılar və insanlar bunun intihar olduğuna inanmırdılar.

Kilsə həyəti

Kilsə ərazisini əhatələyən divar 1109-cu ildə inşa edilmiş, 1285-ci ildə isə əhəmiyyətli dərəcədə möhkəmləndirilmişdi. I Eduard dövründə kilsə həyəti təhlükəli yer hesab edilir, orada qarət, təcavüz hətta qətl törədildiyinə görə, kilsə divarlarındakı 6 qapının hər biri müdəfiə sisteminə malik idi.

Xorlardan şimalda XV əsrdə yenidən qurulmuş və ənənəvi "Ölüm rəqsi" səhnələri ilə bəzədilmiş kluatra, daha sonra isə klir və vacib şəxslər üçün nəzərdə tutulmuş qəbirsanlıq yerləşirdi. Kluatrın şərq qanadında Böyük Yanğından xilas olmamış geniş və zəngin kitabxana yerləşirdi.

Qara ölüm qurbanları "Bağışlanmışlar həyəti" adlanan yerdə dəfn edilmişdilər. Həyətin adı, ehtimal ki, ərazinin indulgensiyalarla eyni vaxta alınması ilə əlaqəlidir. Bu həyətin ortasında Gilbert Beket tərəfindən (arxiyepiskop Tomas Beketin atası) inşa edilmiş kapella var idi və həmin kapella haqqında danışılırdı ki, gözəlliyinə görə, heç də kafedralın özündən geri qalmırdı. "Bağışlanmışlar həyəti"ndən şimalda kiçik kanoniklərin kollegiyası, onun yanında isə "Müqəddəs Pavel promenadı" (promenadın qalıqları qazıntılar zamanı körpü səviyyəsindən 6 fut aşağıda aşkar edilmişdir) yerləşirdi.

Nefin şimal tərəfində London yepiskopunun ərazisi (qərb fasadındakı şimal qülləsi də bura aid idi) və birbaşa kafedrala aparan qapı yerləşirdi. Cənub tərəfdə kafedral çörəkxanası, pivəxana və 1570-ci ildə vətəndaş hüquqları doktorlarına verilmiş bina yerləşirdi. Nefin cənub divarına Müqəddəs Pavel yanında Müqəddəs Qriqori kilsəsinin divarı birləşirdi.

Qərb və cənub fasadları arasındakı hissə vətəndaşlara məxsus olmaqla, hərbi paradlar, xalq toplantıları və digər ictimai tədbirlər üçün istifadə edilirdi.

Kapitulyar zalı

Con Harviyə görə, 1332-ci ildə Uilyam de Remsi tərəfindən inşa edilmiş səkkizbucaqlı kapitulyar zalı prependikulyar qotikanın ilk nümunəsidir. Bu fikirlə razılaşan Alek Klifton-Teylor isə bildirir ki, Müqəddəs Pavel kafedralının kapitulyar zalı və Vestminister sarayının Müqəddəs Stefan kapellası, Qloster kafedralının perpendikulyar qotika nümunələrindən bir neçə il əvvəl inşa edilmişdir. Kiçik ölçüyə malik zalın daxili diametri cəmi 9,9 metrə (32,5 fut) malik idi. Müasir Müqəddəs Pavel kafedralının cənub tərəfini əhatə edən meydanın yenidən qurulması zamanı zalın binəsi aşkara çıxarılmışdır.

İnteryer

Kafedralın interyerləri öz gözəlliyi ilə məşhurlaşmışdı. Kanonik Uilyam Benam 1902-ci ildə yazırdı ki, onun bütün İngiltərədə, bəlkə həm də bütün Avropada tayı-bərabəri yox idi. (ing. It had not a rival in England, perhaps one might say in Europe.)

Bütün mövcudluğu dövründə Müqəddəs Erkonvaldın məzarı müxtəlif yerlərdən kafedrala zəvvar axımına səbəb olmuş, xüsusilə yepiskop Morisin dövründə məzar başında baş verən möcüzələrlə bağlı yayılan xəbərlər bu axımın daha da sürətlənməsinə səbəb olmuşdur. Müqəddəsin məzarı qızıl, gümüş və qiymətli daşlarla bəzədilmişdi. 1339-cu ildə bütün il boyunca məzarın dekorasiyası üzərində çalışmış üç zərgər onun gözəlliyini və zənginliyini daha da təkmilləşdirmişdir. Uilyam Daqdeyl qeyd edir ki, piramidal formaya malik məzarın qarşısında bəxşişlər üçün altar yerləşirdi.

Kafedralın daxilində divarlar boyunca yepiskoplar və zadəgan ailələrdən olan feodallar dəfn edilmişdi. Müqəddəs Erkenvalddan başqa kafedralda iki anqlo-sakson monarx – Şərqi Saksların monarxı Sebbi və Hazırlıqsız Etelred də dəfn edilmişdi. Kafedraldakı məzarlar arasında 1-ci Lankaster hersoqu Con Qont və 1-ci Uorik baronu Cona de Boşanın məzarları dəbdəbəli görünüşü ilə seçilirdi. Onlardan başqa kafedralda lord-kansler Nikolas Bekon, ictimai xadim ser Filipp Sidni və kafedral keşişi Con Donn da dəfn edilmişdi. Onlardan yalnız Con Donnun məzarı yanğından salamat çıxmış və müasir kafedralın daxilində də saxlanmışdır.

İctimai rolu

Con Gipkin — "Müqəddəs Pavel kəsişməsində vaizə", 1612-ci il

Con Franklin tərəfindən Uilyam Harrison Eynsuortun 1841-ci ildə nəşr edilmiş "Köhnə Sen-Pol" romanına illüstrasiya kimi çəkilmiş "Müqəddəs Pavel promenadı" görüntüsü

Kafedral tez-tez monarxlar və zadəgan ailələrin üzvləri tərəfindən ziyarət olunur, hərdən saray əhli bu kafedralda toplaşırdı. Kafedralda baş vermiş mühüm hadisələrdən biri də, Xaç yürüşünə çıxmış Şirürəkli I Riçardın ölkədə olmadığı müddətdə taxtda onu əvəz etmiş Uilyam de Lonşanın hakimiyyətdən uzaqlaşdırılması olmuşdur. 1191-ci ildə I Riçardın qardaşı I Con tərəfindən Müqəddəs Pavel kafedralında çağırılmış yepiskopların kilsə məclisi, regent hakimiyyətdən uzaqlaşdıraraq xəyanətdə ittiham etmişdi.

Bir çox monarxların, o cümlədən II Riçard, IV Henri və VII Henrinin cənazələri Vestminster abbatlığında dəfn edilməzdən əvvəl bir müddət Müqəddəs Pavel kafedralında saxlanmışdır. II Riçardın ölüm xəbərinin insanlar arasında yayılmasını təmin etmək üçün, onun cəsədi bir müddət kafedralda insanlara nümyiş etdirilmişdi.

1196-cı ildə Uilyam Fitz Osbernin "Müqəddəs Pavel kəsişməsində" kasıbların sıxışdırılması haqqında nitqindən sonra, hakimiyyətə qarşı qiyam baş qaldırmış, qiyamçıların kafedrala yürüşü isə yalnız Kenterberi arxiyepiskopu Hubert Uolterin müdaxiləsi ilə dayandırılmışdır. Qiyamın səbəbkarı Osbern edam edilmiş və bundan sonra uzun illər ərzində heç kim Müqəddəs Pavel kəsişməsində nitq söyləməyə cəsarət etməmişdir. Kəsişmə yalnız proklamasiya, rəsmi elanlar, Papa bulları, kilsədən ayrılma və xüsusi vacib edamların nümayişkaranə elanı üçün istifadə edilmişdir.

14 noyabr 1501-ci ildə kral VII Henri Tüdorun oğlu Uels şahzadəsi Artur və Araqonlu Yekaterinanın nikah mərasimi Müqəddəs Pavel kafedralında baş tutmuşdur. Salnaməçilər nikah münasibətilə şəhərdə və kafedralda həyata keçirilmiş dekorasiya işlərini detallı təsvir etmişlər. Toydan beş ay sonra 15 yaşlı Artur vəfat etmiş, sonradan onun evliliyinin ləğv olunması üçün qardaşı VIII Henri tərəfindən müraciət olunmuş və VIII Henri ilə Araqonlu Yekaterina arasında nikah bağlanmışdır. Bu nikahdan onların qızı – Qanlı Mariya kimi məşhur olan kraliça I Mariya dünyaya gəlmişdir.

Müqəddəs Pavel promenadı

Kafedral nefi olan "Müqəddəs Pavel promenadı"nın bazar və dünyəvi görüşlər yeri kimi istifadə edilməsi haqqında ilk məlumat yepiskop Robert Breybruka (1381–1404) aiddir. Yepiskop buraxdığı invektivdə kafedralı bazar kimi alış-veriş üçün istifadə edənləri kilsədən uzaqlaşdırmaqla hədələyirdi. Bəziləri isə kafedral ərazisini top oyunu üçün istifadə edərək gözəl və bahalı vitrajları sındırırdılar.

1554-cü ildə London lord-meri tərəfindən verilmiş əmrdə kilsənin uyğun olmayan məqsədlər, at və məhsul alış-verişi üçün istifadə edilməsinin "Hər şeyə qadir Rəbb və bütün yaxşı insanları təhqir etdiyi" qeyd edilir.

XV əsrə kimi, kafedral həm də şəhər şayiələrinin mərkəzinə çevrilir və Londonun ən məşhur qeybətçiləri burda toplanır.

Frensis Osborn yazır:

Həmin vaxtlarda ... zadəganlar, lordlar, saray əhli və sənətkarlar arasında saat 11-də Müqəddəs Pavel kilsəsində toplanmaq və saat 12-yə kimi kilsə nefində gəzmək, eyni şeyi nahardan sonra – saat 3-dən 6-ya kimi təkrarlamaq dəbdə idi: həmin vaxt bəziləri işdən danışır, digərləri isə xəbərləri müzakirə edirdilər. Şəhərdə çox az hadisə baş verə bilərdi ki, orda müzakirə edilməsin. ... Burdakı qeybətçilər nəinki ictimai və şəxsi məsələlərdən danışır, eyni zamanda vacib dövlət məsələlərini müzakirə edirdilər. Orijinal mətn  (ing.)   It was the fashion of those times … for the principal gentry, lords, courtiers, and men of all professions not merely mechanic, to meet in Paul’s Church by eleven and walk in the middle aisle till twelve, and after dinner from three to six, during which times some discoursed on business, others of news. Now in regard of the universal there happened little that did not first or last arrive here … And those news-mongers, as they called them, did not only take the boldness to weigh the public but most intrinsic actions of the state, which some courtier or other did betray to this society.

Buna görə də kafedralda son xəbərləri – yerli məlumatlar, hərbi məsələlər, dini baxış, parlament və saray xəbərləri – müzakirə etmək, ən aktual zarafatları öyrənmək, bağışlamaq və bağışlanmaq, cüzdanını itirmək və fahişə tapmaq olardı. "Englishmen for my Money" adlı pyesində Uilyam Hafton "Müqəddəs Pavel promenadı"nı bir işlə məşğul olmayan çoxlu insanın səs-küy içində ora-bura gəzdiyi yer kimi təsvir edir. Onun müasiri olan Con Örl satirik təsvirlər seriyasında onu belə təsvir edir:

Müqəddəs Pavel promenadı – Böyük Britaniya adalarından ən kiçiyi, bizim ölkənin miniatür variantıdır. Eyni zamanda o, müşahidəyə təqdim edilmiş hərəkətdə olan dünya kimidir. Bir-birinin üstünə yığılmış daşlar arasında, qalaq-qalaq insanlar, bir-birinə qarışmış dillər xeyir-dua almış tağlar altına sığışdırılmış Babilə oxşayır. Burdakı səs-küy arı pətəyini xatırlatmaqla insan və ayaq səslərinin sakit çığırtı və ya yüksək pıçıltıya çevrilməsi ilə yaranır... Fikir və təcrübə alış verişinin həyata keçirildiyi böyük bazar...Papistlərdə olduğu kimi, bu sikkəxanada da kilsə möhürü ilə müxtəlif şaiyə və yalanlar istehsal edilir. Orijinal mətn  (ing.)   Paul’s walk is the land’s epitome, or you may call it the lesser isle of Great Britain. It is more than this, the whole world’s map, which you may here discern in its perfectest motion, justling and turning. It is a heap of stones and men, with a vast confusion of languages; and were the steeple not sanctified, nothing liker Babel. The noise in it is like that of bees, a strange humming or buzz mixed of walking tongues and feet: it is a kind of still roar or loud whisper … It is the great exchange of all discourse, and no business whatsoever but is here stirring and a-foot … It is the general mint of all famous lies, which are here like the legends of popery, first coined and stamped in the church.

Dəfnlər

Şair Con Donnun məzarı yanğından xilas olmuş yeganə məzardır.

Kafedralda olmuş və yanğın nəticəsində itirilmiş məzarların qeyd edildiyi xatirə lövhəsi

Kafedraldakı monumantal dəfn abidələrindən Böyük London yanğını zamanı salamat qalanı, şair Con Donun ideyası əsasında heykəltəraş Nikolas Stoun tərəfindən hazırlanmış və şairin öz məzarı üzərində ucaldılmış abidədir. 1913-cü ildə MakDonald Gill və Mervin MakKartni tərəfindən köhnə kafedralda olmuş və itirilmiş məzar sahiblərinin adlarının həkk olunduğu xatirə lövhısi hazırlanmışdır. Yeni kafedralda quraşdırılmış lövhədə aşağıdakı adlar qeyd edilmişdir:

• Sebbi, Esseks kralı (†695)
• Hazırlıqsız Etelred (†1016)
• Qovulmuş Eduard (†1057), İngiltərə kralı Dəmiryanlı Edmundun oğlu
• Henri de Lasi, III Linkoln qrafı (†1311), kral I Eduardın etibarlısı
• Ser Con de Pulteney (†1349), dörd dəfə vəzifədə olmuş London meri
• Con de Boşan, Uorvikdən olan ilk Boşan baronu (†1360), Bant ordeni kavaleri
• Peyn de Roe (†1380), kral III Eduardın heroldu
• Con Qont, Lankaster hersoqu (†1399) həyat yoldaşı Lankasterli Blanka (†1368) ilə birlikdə.
• Henri Barton (†1435), iki dəfə vəzifədə olmuş London meri
• Robert Morton (†1497), Vuster yepiskopu
• Ser Tomas Mörfin (1510-cu illərdən məlumdur), London şerifi və lord-meri
• Con Kolet (†1519), Müqəddəs Pavel kafedralının baş keşişi, Müqəddəs Pavel məktəbinin banisi
• Tomas Linakr (†1524), həkim, Kral Fiziklər Kollecinin banisi
• Uilyam Herbert, I Pembruk qrafı (†1570)
• Ser Nikolas Bekon (†1579), Lorb Böyük möhür saxlayıcısı
• Ser Filip Sidni (†1586), şair, hərbçi, zadəgan və elm xadimi
• Ser Frensis Uolsinqem (†1590), I Elizabet dövründə kəşfiyyat xidmətinin başçısı
• Ser Kristofer Hatton (†1591), İngiltərə lord-kansleri, I Elizabetin favoriti
• Ser Tomas Hinc} (†1595), siyasətçi, zadəgan
• Ser Tomas Baskervill (†1597), Amyen mühasirəsi (1597) zamanı ordu rəhbəri
• Ursula Sen-Barbe (†1602), saray xanımı, Ser Frensis Uolsinqemin həyat yoldaşı
• Robert Her (†1611), əntiqçi və Xəzinə kansleri
• Ser Uilyam Detik (†1612), Heraldika palatasının uzunmüddətli xidmətçisi
• Ser Uilyam Kokeyn (†1626), London-Sitinin lord-meri
• Con Donn (†1631), şair və Müqəddəs Pavel kafedralının keşişi
• Con Houson (†1632), Darem yepiskopu
• Ser Antonio Van Deyk (†1641), rəssam
• Brayan Uolton (†1661), Çester yepiskopu, London poliqlotunun naşiri

İstinadlar

Ədəbiyyat

• Benham, William. Old St. Paul's Cathedral. London: Seeley & Co. 1902.
• Old St. Paul's Cathedral Qutenberq layihəsində.
• Baron, Xavier. London 1066–1914: Literary Sources and Documents. London: Helm Information. 1997. ISBN 978-1-873403-43-3.
• Cassell, John. John Cassell's Illustrated history of England, Volume 4. Oxford: W. Kent and Co. 1860.
• Chamberlain, John; Thomson, Elizabeth (editor). The Chamberlain Letters. New York: Capricorn. 1966. OCLC 37697217. ([[:Category:|link]])[[Category:]]
• Chambers, Robert and William. "St. Paul's". Chambers's Journal. London: W. & R. Chambers. 46. 1869.
• Clifton-Taylor, Alec. The Cathedrals of England. London: Thames & Hudson. 1967. ISBN 978-0-500-20062-9.
• Cook, George Henry. Old St. Paul's Cathedral: a lost glory of mediaeval London. London: Phoenix House. 1955.
• Cummings, E. M. The companion to St. Paul's cathedral. For the author. London. 1867.
• Dimock, Arthur. The Cathedral Church of St Paul. London: George Bell & Sons. 1900. 2023-05-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-04-30.
• Dugdale, William. The History of St Pauls Cathedral in London from its Foundation until these Times. London: T. Warren. 1658.
• Earle, John. Microcosmography or, a Piece of the World Discovered. T. Warren. 1628.
• Microcosmography or, a Piece of the World Discovered Qutenberq layihəsində.
• van Eck, Caroline; Anderson, Christy. British Architectural Theory, 1540–1750: an anthology of texts. London: Ashgate Publishing. 2003. ISBN 978-0-7546-0315-3.
• Gollancz, Israel (ed.). Saint Erkenwald: an alliterative poem. London: Oxford University Press. 1922. ([[:Category:|link]])[[Category:]]
• Harbens, H.A. A dictionary of London: being notes topographical and historical relating to the streets and principal buildings in the City of London. London: Herbert Jenkins Ltd. 1918.
• Hart, Vaughan. St. Paul's Cathedral: Sir Christopher Wren. London: Phaidon Press. 1995. ISBN 978-0-7148-2998-2.
• Harvey, John. The Perpendicular Style. London: Batsford. 1978. ISBN 978-0-7134-1610-7.
• Henry, David. An historical description of St. Paul's Cathedral. London: J. Newbery. 1753.
• Huelin, Gordon. Vanished Churches of the City of London. London: Guildhall Library Publishing. 1996. ISBN 0-900422-42-4.
• Hutchinson, Robert. Elizabeth's Spy Master: Francis Walsingham and the Secret War that Saved England. London: Weidenfeld & Nicolson. 2007. ISBN 978-0-297-84613-0.
• Jardine, Lisa. "Monuments and Microscopes: Scientific Thinking on a Grand Scale in the Early Royal Society". Notes and Records of the Royal Society of London. 55. 2001 – JSTOR vasitəsilə.
• Jones, William. History and Mystery of Precious Stones. London: Bentley and Son, BiblioBazaar (reprint). 2009 [1880]. ISBN 978-1-103-10942-5. OCLC 84564730 Arxivləşdirilib 2015-01-22 at the Wayback Machine.
• Jonson, Ben; Ostovich, Helen (editor). "Introduction" to Every Man out of His Humour. Manchester: Manchester University Press. 2001. ISBN 0-7190-1558-8. ([[:Category:|link]])[[Category:]]
• Kelly, Susan. Charters of St Paul's, London. Oxford: Oxford University Press. 2004. ISBN 978-0-19-726299-3.
• Kerry, Adrian. Sir Christopher Wren: the Design of St. Paul's Cathedral. London: Trefoil Publications. 1987. ISBN 978-0-86294-091-1.
• Lang, Jane. Rebuilding St. Paul's after the great fire of London. Oxford: Oxford University Press. 1956.
• Meyer, Ann Raftery. Medieval allegory and the building of the new Jerusalem. London: DS Brewer. 2000. ISBN 978-0-85991-796-4.
• Milman, Henry Hart. Annals of St. Paul's Cathedral. London: Murray. 1868.
• Notestein, Wallace. Four Worthies: John Chamberlain, Lady Anne Clifford, John Taylor, Oliver Heywood. London: Jonathan Cape. 1956. OCLC 1562848.
• Oggins, Robin S. Cathedrals. New York: Sterling Publishing. 1996. ISBN 1-56799-346-X.
• Kevin De Ornellas. The Horse in Early Modern English Culture: Bridled, Curbed, and Tamed. Fairleigh Dickinson University Press. 18 November 2013. ISBN 978-1-61147-659-0.
• Pepys, Samuel. Diary. 1666.
• Diary Qutenberq layihəsində.
• Pollard A. F., ed. Tudor Tracts 1532-1588. Forgotten Books. 1903. ([[:Category:|link]])[[Category:]]
• Reynolds, H. The Churches of the City of London. London: Bodley Head. 1922.
• Schofield, John, redaktorSt Paul's Cathedral before Wren. Swindon: English Heritage. 2011. ISBN 978-1-848020-56-6.
• Tabor, M. The City Churches. London: The Swarthmore Press Ltd. 1917. 107.
• Tinniswood, Adrian. His Invention so Fertile: A Life of Christopher Wren. London: Pimlico. 2002. ISBN 978-0-7126-7364-8.
• Weaver, Lawrence. Memorials & Monuments Old and New: Two hundred subjects chosen from seven centuries. London: Country Life. 1915.
• Webb, Diana. Pilgrimage in medieval England. London: Continuum International Publishing Group. 2000. ISBN 978-1-85285-250-4.
• Wightwick, G. "On the Architecture and Genius of Sir Christopher Wren". The Civil Engineer & Architect's Journal. Kent. 22. 1859.
• Wright, James. The Choire. London. 1697.

Xarici keçidlər

• Köhnə Müqəddəs Pavel kafedralının tarixi yazılmış rəsmi veb-sayt
• Virtual St Paul's Cathedral Project
• "1087 cathedral". St Paul's official website. İstifadə tarixi: 26 August 2014.
• Peterkin, Tom. "St Paul's Cathedral opens new South Churchyard". The Daily Telegraph. London. 4 June 2008. İstifadə tarixi: 18 November 2009.
• "Detailed Drawing of London's Old St. Paul's Cathedral, to Be Sold at Sotheby's". www.artdaily.com. İstifadə tarixi: 5 September 2010.
• "1668 — The Demolition". St Paul's official website. İstifadə tarixi: 26 August 2013.
• White, Adam. "Nicholas Stone". Oxford Dictionary of National Biography. Oxford University Press. 7 July 2019.