Centum və satem dilləri

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Kentum (mavi) ve satem (qırmızı) dillərinin tarixi yayılması. Von Bradkenin fərziyyəsinə görə satemizasyanın mənşəyi daha tünd qırmızı rənglə göstərilmişdir (Sintaşta /Abaşevo/Srubna arxeoloji mədəniyyətləri), ancaq bu fərziyyə bir çox linqvistiklər tərəfindən qəbul edilmir.

Centum və satem dilləri — Hind-Avropa ailəsinin dilləri yenidən qurulmuş proto-Hind-Avropa dilinin dilüstü samitlərinin (“K” və “G” tipli səslər) necə olduğuna görə ya sentum dillərinə (bəzən centum adlanır) və ya satem dillərinə bölünür. Bu fərqə misal olaraq proto-Hind-Avropa dillərindəki “100” sözünü göstərmək olar. Kentum dillərində adətən /k/ səsi ilə başlayan 100 (latınca centum /k/ ilə tələffüz olunur), satem dillərində adətən /s/ ilə başlayır (satem Avesta dilindən gəlir).

Centum-satem bölgüsü Hind-Avropa dillərinin sinxron təsvirində izoqloss təşkil edir. Bu gün proto-Hind-Avropa dilinin növbə ilə Kentum və satem dillərinə bölünməsi və bütün Kentum və Satem dillərinin bu iki dildən ayrılaraq şərq və qərb qollarına bölünməsi yerinə bu xüsusiyyətlərin bir-birindən müstəqil şəkildə formalaşmış ola biləcəyi düşünülür. Bu arqument xüsusilə də ən şərqə yayılmış Hind-Avropa dili olan Toxar dilinin bir Kentum dili olmasının kəşfi ilə daha da çox dəstəklənmişdir.

Kentum dilləri

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Hind-Avropa ailəsinin Kentum dillərinə adətən qərbdə rast gəlinir. Yunan, Kelt, İtalik və German dilləri bu qrupun üzvləridir.

Kentum-satem fərqi dillərin erkən formaları ilə əlaqəli olduğundan, bəzi müasir dillər Kentum qrupunun üzvləri olsalar da, müəyyən fərqlərə məruz qalmışdırlar. Rumın-kentum dili olan fransız dilində 100 mənasını verən cent sözünün /s/ səsi ilə oxunması buna misal ola bilər.

Satem dilləri

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Satem dillərinə ümumiyyətlə şərqdə yerləşən Hind-İran və Baltik-slavyan dilləri kimi dil qrupları daxildir, lakin ən şərqə yayılmış Hind-Avropa dili olan Toxar dili bu qrupa aid deyildir.

Dilüstü samitlərin dəyişməsi ilə kentum dillərinin satem dillərinə çevrilməsinə satemizasiya deyilir.

Mənbələr

[redaktə | vikimətni redaktə et]
  • Brugmann, Karl. Grundriss der Vergleichenden Grammatik der indogermanischen Sprachen (alman). Erster Band. Strassburg: Karl J. Trübner. 1886.
  • Brugmann, Karl; Delbrück, Berthold. Grundriss der vergleichenden grammatik der indogermanischen sprachen. I Part 1 (2nd). Strassburg: K.J. Trübner. 1897–1916.
  • Fortson, Benjamin W. Indo-European Language and Culture: An Introduction. Blackwell Textbooks in Linguistics (2nd). Chichester, U.K.; Malden, MA: Wiley-Blackwell. 2010.
  • Kortlandt, Frederik. "General Linguistics & Indo-European Reconstruction" (PDF). Frederik Kortlandt. 1993. İstifadə tarixi: 30 November 2009.
  • Lehmann, Winfred Philipp. Theoretical Bases of Indo-European Linguistics. Taylor & Francis Group. 1993.
  • Lyovin, Anatole. An introduction to the languages of the world. New York: Oxford University Press. 1997.
  • Mallory, J.P.; Adams, D.Q., redaktorlar Proto-Indo-European // Encyclopedia of Indo-European Culture. London, Chicago: Fitzroy Dearborn Publishers. 1997. ISBN 1-884964-98-2.
  • Melchert, Craig, "PIE velars in Luvian" (PDF), Studies in Memory of Warren Cowgill, 1987, 182–204, İstifadə tarixi: 28 November 2009.
  • Remys, Edmund. "General distinguishing features of various Indo-European languages and their relationship to Lithuanian". Indogermanische Forschungen. 112 (2007). 2007: 244–276. doi:10.1515/9783110192858.1.244.
  • Schleicher, August. Compendium der vergleichenden grammatik der indogermanischen sprachen (alman). Weimar: Hermann Böhlau. 1871. ISBN 9783487053820.
  • Solta, G.R. "Palatalisierung und Labialisierung". Indogermanische Forschungen (alman). 70. 1965: 276–315.
  • Szemerényi, Oswald J. L. Introduction to Indo-European Linguistics. Oxford [u.a.]: Oxford University Press. 1990.
  • von Bradke, Peter. Über Methode und Ergebnisse der arischen (indogermanischen) Alterthumswissenshaft (alman). Giessen: J. Ricker'che Buchhandlung. 1890.

Əlavə ədəbiyyat siyahısı

[redaktə | vikimətni redaktə et]
  • Kortlandt, Frederik. "Balto-Slavic and Indo-Iranian". In: Baltistica 2016, t. 51, Nr. 2, p. 355–364. DOI: https://doi.org/10.15388/Baltistica.51.2.2284
  • Mayer, Harvey E. (1980). "Baltic membership in the West Satem subgroup". In: Journal of Baltic Studies, 11:4, pp. 356–366. DOI: 10.1080/01629778000000351
  • Mottausch, Karl-Heinz. "Eine Neue Lösung Für Ein Altes Problem: Kentum Und Satəm". In: Historische Sprachforschung [Historical Linguistics] 119 (2006): 35–76. www.jstor.org/stable/40849375.

Xarici keçidlər

[redaktə | vikimətni redaktə et]
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Centum_və_satem_dilləri&oldid=7890823"