İsrail-Fələstin münaqişəsi
İsrail-Fələstin münaqişəsi İsrail və Fələstin arasında baş verən münaqişədir. Bu münaqişə keçmiş Fələstin mandatlığı ərazisində torpaq və öz müqəddəratını təyin etmə ilə bağlı davam edən hərbi və siyasi münaqişədir. Münaqişənin əsas aspektləri arasında İordan çayının qərb sahili və Qəzza zolağının İsrail tərəfindən işğalı, Qüdsün statusu, İsrail yaşayış məntəqələri, sərhədlər, təhlükəsizlik, su hüquqları, icazə rejimi, Fələstinin hərəkət azadlığı və Fələstinin qayıtma hüququ var.[1][2][3]
Münaqişənin mənşəyi Avropada sionizmin yüksəlişi və bunun nəticəsində 1882-ci ildə yəhudilərin Osmanlı Fələstininə ilk gəlişindən qaynaqlanır.[4] Yerli ərəb əhalisi, ilk növbədə, ərazi köçürmələri və sahibsiz qalma qorxusundan getdikcə daha çox sionizmə qarşı çıxmağa başladılar. Sionist hərəkat 1917-ci ildə İngiltərə tərəfindən verilən və Fələstində “yəhudi vətəni”nin yaradılmasını dəstəkləyəcəyini vəd edən Balfur bəyannaməsində imperiya gücünün dəstəyini qazandı. Birinci Dünya müharibəsi əsnasında keçmiş Osmanlı bölgəsinin İngiltərə tərəfindən işğalından sonra Məcburi Fələstin İngilis mandatı olaraq quruldu. Yəhudi immiqrasiyasının artması yəhudilər və ərəblər arasında icmalararası münaqişəyə çevrilən gərginliyə səbəb oldu.[5][6]
1936-cı ildə müstəqillik və ingilislər tərəfindən yatırılan sionizmə İngilis dəstəyinə son qoyulmasını tələb edən ərəb üsyanı başladı. Nəhayət, gərginlik BMT-nin 1947-ci ildə vətəndaş müharibəsinə səbəb olan bölmə planını qəbul etməsinə səbəb oldu.
Sonrakı 1948-ci il Fələstin müharibəsi zamanı Fələstin ərəb əhalisinin yarıdan çoxu qaçdı və ya İsrail qüvvələri tərəfindən qovuldu. Müharibənin sonuna qədər keçmiş mandat ərazilərinin çoxunda İsrail quruldu. Qəzza zolağı və İordan çayının qərb sahili müvafiq olaraq Misir və İordaniyanın nəzarətində idi.[7][8]
1967-ci ildəki Altıgünlük müharibə zamanı bəri İsrail İordan çayının qərb sahilini və birgə Fələstin əraziləri kimi tanınan Qəzza zolağını işğal edir. Fələstinlilərin İsrailə və onun işğalına qarşı iki üsyanı 1987 və 2000-ci illərdə baş verdi. Müasir tarixin ən uzun hərbi işğalı sayılan İsrail işğalı zamanı Israil orada qeyri-qanuni yaşayış məskənləri tikdi, işğalı altında olan fələstinlilərə qarşı İsrail aparteidi adlı institutlaşmış ayrı-seçkilik sistemini qurdu. İsrail fələstinlilərin insan haqlarını pozduğuna görə beynəlxalq qınaqla qarşılandı.
Beynəlxalq ictimaiyyət, ABŞ və İsrail istisna olmaqla, 1980-ci illərdən bəri münaqişənin 1967-ci il sərhədləri boyunca iki dövlət həlli və fələstinli qaçqınlar üçün ədalətli qətnamə əsasında həlli ilə bağlı konsensusdadır. ABŞ və İsrail bunun əvəzində münaqişəni beynəlxalq hüquq əsasında həll etməkdənsə, ikitərəfli danışıqlara üstünlük verib. Son illərdə iki dövlətli həllə ictimai dəstək azalıb, İsrail siyasəti münaqişənin daimi həllini axtarmaqdansa, işğalı saxlamaqda maraqlı olduğunu əks etdirir. 2007-ci ildə İsrail Qəzza zolağının blokadasını gücləndirdi və onu İordan çayının qərb sahilindən təcrid etmək siyasətini rəsmiləşdirdi. O vaxtdan bəri İsrail Qəzza ilə münasibətlərini işğalçı dövlət statusu baxımından deyil, müharibə qanunları əsasında qurdu. 2024-cü ilin iyul ayında Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsi Fələstin ərazilərinin bir siyasi vahid təşkil etdiyini və İsrailin İordan çayının qərb sahili və Qəzza zolağının qanunsuz işğalını davam etdirdiyini təyin edərək, bu mövqeyi rədd etdi. Məhkəmə həmçinin İsrailin siyasətinin İrqi Ayrı-seçkiliyin Bütün Formalarının Ləğvi haqqında Beynəlxalq Konvensiyanı pozduğunu müəyyən edib. 2006-cı ildən bəri Həmas və İsrail arasında beş müharibə olub, ən sonuncusu 2023-cü ildə başlayıb və hələ də davam edir.
İstinadlar
[redaktə | vikimətni redaktə et]- ↑ Waxman, Dov. The Israeli-Palestinian Conflict: What Everyone Needs to Know. New York: Oxford University Press. 2019. səh. 2. ISBN 978-0190625337.
- ↑ Gelvin, James L. The Israel-Palestine Conflict: A History (4th). Cambridge: Cambridge University Press. 2021. səh. 6. ISBN 9781108771634.
- ↑ "A History of Conflict: Introduction". A History of Conflict. BBC News. 20 April 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 December 2008.
- ↑ Morris, Benny. 1948: A history of the first Arab–Israeli war. Yale University Press. 2008. 1. ISBN 978-0-300-14524-3.
- ↑ "The Roots of the Israeli-Palestinian Conflict: 1882–1914". 23 August 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 August 2017.
- ↑ The Editors of Encyclopaedia Britannica. Balfour Declaration | History & Impact // Encyclopædia Britannica. Chicago: Encyclopædia Britannica, Inc. 26 October 2020. 4 May 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 May 2021.
- ↑ Pappé, Ilan. The Ethnic Cleansing of Palestine. Oneworld Publications. 2007. ISBN 978-1-78074-056-0.
- ↑ Morris, 1999