Tobol

Tobol çayı
qaz. Тобыл
Ölkələr	Qazaxıstan  Rusiya
Mənbəyi	Turqay yaylası
• Yüksəkliyi	805 m
Mənsəbi	İrtış/Ob çayı/Kara dənizi
• Yüksəkliyi	35 m
Uzunluğu	1591 km
Su sərfi	805 m³/s
Hövzəsinin sahəsi	426000 km²
mənbəyi mənsəbi Tobol çayı Ural Federal Dairəsinın fiziki xəritəsində: 51°28′00″ şm. e. 61°00′31″ ş. u. 67°33′05″ şm. e. 78°33′21″ ş. u.
DSR	14010500212111200000010
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Tobol (qaz. Тобыл) — Qazaxıstan və Rusiya ərazisindən axan bir çay, İrtış şayının sol və ən gursulu qolu. Çayın uzunluğu 1591 km, hövzəsinin sahəsi isə 426.000 km²-dir.

Coğrafiya

Tobol Bozbie çayının Kokpektisay çayı ilə birləşməsindən meydana gəlir. Cənubi Uralsın şərq hissəsi ilə Turqay ovalığının sərhədində formalaşır. Çayın orta və aşağı axını Qərbi Sibir düzənliyində, dolama axara malik geniş bir vadidədir. Tobol hövzəsində ümumi sahəsi 9000 km² olan 20 minə yaxın göl vardır. Sağ sahil soldan yuxarı qalxır, çünki Tobol yer qabığının dərin bir hisssəsi üzərindən axır və Kurgan senkronioriumu və Tobolo-Ubagan yüksəlişi ilə məhdudlaşır.

Hidrologiya

Qidalanmasının əsasını qar suları təşkil edir, yağış suları aşağı axarda üstünülk təşkil edir. Gursululuq yuxarı axarda aprelin birinci yarısından iyunun ortasına qədər, aşağı hissədə avqustun əvvəlinə qədər davam edir. Orta illik suyun sərfiyyatı (ağızdan 898 km məsafədə) 26,2 m³/s, mənsəbdə 805 m³/s-dən (müvafiq olaraq maksimum 348 m³/s və 6350 m³/s) yuxarıdır. Orta bulanıqlıq 260 q/m³, illik çöküntü axını 1600 min tondur. Oktyabrın sonu - noyabr ayının əvvəllərində aşağı axarlarda, noyabrın sonu isə yuxarı hissəsində donur. Aprelin 2-ci yarısından mayın 1-ci yarısına qədər isə donu açılır.

Ekologiya

Çay çox çirklidir. Kostanay bölgəsində bəzi ağır metallara həddindən artıq çirklənmişdir. Çay çirklənmiş su obyektlərinə aid edilmişdir.

İxtiofauna

Tobol çayı balıqlarla zəngindir. Çayın yuxarı və orta axarlarında və onun böyükləri qollarında tutulur: xanı balığı, durna balığı, külmə, Leuciscus idu, Salvelinus, Gobio gobio, Gymnocephalus cernuus, sıf, çapaq, daban balığı, sazan. İzet çayından mənsəbindən Tobolun mənsəbinə kimi balıq ovu həvəskarları özünə cəlb edir. Burada rast gəlinir: Çokə, muksun, nelma, Sibir nərəsi, çir.

Yaşayış məntəqələri

Denisovka, Lisakovsk, Rudnı, Tobolsk, Kurqan, Qostanay və Yalutorovsk.

Təsərrüfat əhəmiyyəti

Tobol mənsəbindən 437 km məsafədə gəmiçilik üçün yararlıdır. Çay axını bir sıra su anbarları tərəfindən tənzimlənir.

Qazaxıstanda çayın üzərində Karatomarskoe və Verxnetobolskoye su anbarları tikilmişdir.

Qolları

Çayın ən böyük qolları: solda - Uy, İset, Tura, Tavda (son ikisi naviqasiya əhəmiyyətlidir); sağda Ubagan. Digər qolları: Zaimka, Suklyomka, Turba, Atalık, Şestakovka, Tap Nerda, İska, Varvarinskaya, Yazevka, Yurqa, Kuliçek, Boqaçka, Dolqaya, Uk, Niyap, Berezovka və s.