Tiwanaku

Tiwanaku: centru espiritual y políticu de la cultura Tiwanaku
Patrimoniu de la Humanidá — UNESCO
	Puerta del sol Tiwanaku (Bolivia)
Llugar	Bolivia
Criterios	Cultural: iii, iv
Referencia	567
Inscripción	2000 (XXIV Sesión)
Área	América Llatina

Pa ver la cultura preincaica, Cultura Tiahuanaco.

Tiwanaku o Tiahuanaco ye una antigua ciudá arqueolóxica, capital del Estáu tiahuanacota, allugada nel departamentu bolivianu de La Paz, 15 quilómetros al sureste del llagu Titicaca.

Tiwanaku foi'l centru de la civilización tiahuanaco, una cultura preincaica que basaba la so economía na agricultura, la ganadería y l'arquiteutura, y que tomó los territorios de la pandu del Collao, ente l'oeste de Bolivia, suroeste de Perú, el norte d'Arxentina y el norte de Chile, rexones dende les cualos irradió la so influencia teunolóxica y relixosa escontra otres civilizaciones contemporánees a ella.

La ciudá de Tiwanaku carauterizar pola so arquiteutura decorada con relieves y planos incisos asitiaos sobre cercos; ta compuesta por siete construcciones arquiteutóniques importantes: Kalasasaya, templete semisubterráneo, pirámide de Akapana, Puerta del Sol y Puma Punku, tamién grandes pirámides y escultures.

Testimoniu material d'una importante cultura preincaica, la cultura Tiahuanaco tenía un puertu nel llagu Titicaca anque agora atópese a 15 km de distancia d'él. La magnificencia de la so cultura espresar na so escelente obra cerámica, colos famosos queros (vasos ceremoniales), los huaco-semeyes (semeya con relieve d'una cara humana nuna vasía), según los testiles y sobremanera nes construcciones arquiteutóniques, munches de les cuales porten orientación astronómica.

Esta cultura, según dellos autores, empecipióse alredor del 1580 e.C. a 1000 d. C. anque, según estudios más recién, desenvolver dende 1500 y colapsó alredor del añu 900 o 1000 d. C. Dada la so aparente antigüedá, dellos estudiosos propunxeron que Tiwanaku foi la cultura madre de les civilizaciones americanes, ente qu'otros considerar como la capital d'un antiguu imperiu megalíticu, o d'un gran imperiu que s'espandió por tolos Andes centrales.

Nome

Cuando los conquistadores españoles llegaron al sur d'un llagu nel altiplanu, quedaron ablucaos al ver ruines d'una ciudá abandonada totalmente construyida de grandes moles de piedra y estrañes escultures. Darréu llamaron a un nativu y los conquistadores intentáron-y preguntar por aciu señes cómo se llamaba esa ciudá. Al notar que l'aborixe siempres dicía "Thia wañaku", adoptaron el vocablu "Tiawanaku". Agora bien, interesante, solo tába-yos diciendo 'Ye la ribera seca' na so llingua, el aymara (thia significa 'ribera' y wañaku, 'ensuga'): nun taba nomando la ciudá en ruines.

Antecedentes

Considérase que Tiwanaku ye una de les cultures más llonxeves d'América del Sur, con 25 sieglos de duración dende'l 1500 e. C. hasta l'añu 1000 d. C. La urbe prehispánica de Tiwanaku foi la capital d'un estáu andín qu'entendía'l territoriu nomáu como'l Pandu del Altiplanu. Esta cultura carauterizar por conocer el bronce, lo que-y dio una gran ventaya teunolóxica y militar con al respeutive de les otres cultures d'América naquellos tiempos; prueba d'ello ye que s'atoparon uniones de bronce nes sos construcciones, instrumentos y armes.

La capital d'esti imperiu ye Tiwanaku; tópase 70 km al noroeste de la ciudá de La Paz, per carretera, y a un altor de 3.885 msnm a 15 km del Llagu Titicaca. Según Alan L. Kolata, arqueólogu estauxunidense que realizó socesives escavaciones nesti sitiu mientres los años ochenta y principios de los noventa, alredor del añu 1000, la ciudá tenía una población de 115 000 habitantes, xunto con otros 250 000 nos campos circundantes. Pa munchos, estes cifres son bien elevaes; dizse que ye más probable que la ciudá algamara nel so apoxéu una población de venti o trenta mil persones. Esta cultura estendió los sos dominios físicos a 600 000 km², aproximao.

Les carauterístiques de construcción de la capital son úniques y arrogantes, conflúin nella, arquiteutos planificadores, que con un singular dibuxu de llinies simples diseñaron campanudos templos; los inxenieros calcularon los enclinos de los murios, y con una escelente téunica urbanística crearon redes superficiales y soterrañes de canales pa esaniciar les agües pluvial y sirvir.

Los picapedreros cantearon piedres d'escelente oficiu; los metalurgistas fabricaron planches pa los baxorrelieves iconográficos, llogrando cubrir portaes de monumentos con metales áureos, que centelleaban sol sol. Los sabios empobinaron los templos astronómicamente con una precisión estelante. Ensames d'homes cortaron la piedra n'alloñaes canteres y depués tresportar a la gran urbe.

Tiwanaku irradia cultura, ellí concéntrase'l saber y dominiu de la ciencia y ámase y amparen les belles artes. La influencia de Tiwanaku alvertir en monumentos de Perú, Ecuador, y en comunidaes de la isla Marajó na desaguada del ríu Amazones. El sellu d'esta cultura tamién s'atopa n'oxetos cerámicos o de metal que fabriquen les comunidaes del norte de Chile, norte arxentín, Perú, oriente bolivianu, etc. Esta cultura, considerada como la más importante del periodu precolombín en territoriu bolivianu, llogró non yá grandes meyores na ciencia y arte, sinón que creó una escepcional téunica de cultivu en camellones pa les tierres planes y n'andenes (o terraces) pa les fasteres. Ensin batura a duldes, exerció una poderosa influencia n'otres cultures.

Hipótesis d'un orixe mas antiguu

Según una teoría del antropólogu Arthur Posnansky o del profesor Rolf Müller, Tiwanaku sería construyida alredor del 10 000 e.C. Esta antigüedá ye propuesta pola posible representación de dibuxos y gravados d'animales nesti sitiu que sumieron a la fin de la era del Pleistocenu, ye dicir escontra'l 12 000 e.C. Sicasí, el principal argumentu d'esta teoría ye la orientación de puertes y columnes que s'atopen empobinaes escontra los equinoccios y solsticios respeutivamente. Magar qu'esta orientación coincidiría a una dómina bien antigua, cercana a la del 10 000 e.C.

Desenvolvimientu estilísticu

Estableciéronse hasta'l presente, acordies coles escavaciones realizaes pola Direición Nacional d'Arqueoloxía y Antropoloxía, la división de la cultura Tiwanaku en 3 fases: Aldeanu (Dómines I y II; 1500 e.C. - 45 d. C.), Urbanu (Dómines III y IV; 45 d. C. - 700 d. C.) y Espansivu (Dómina V; 700 d. C. - 1200 d. C.).

Nel sieglu II de nuesa yera Tiwanaku dexó de ser l'aldega concentrada de los primeros tiempos pa convertise na gran urbe ceremonial que tien dos centros dominantes: el conxuntu de Akapana colos edificios que lu arrodien y el Puma-Punko asitiáu al suroeste de Akapana. Dambos amuesen la estructura doble de Tiwanaku, que evidencian la visión propia de la sociedá andina, división que pervive hasta la llegada de los españoles y entá dempués. Toles ciudaes andines, incluyendo Cusco, estremar en dos; Anan (los de riba) y Urin (los de baxo).

Nel sieglu VIII de nuesa yera, Tiwanaku espándese sobre la base de los enclaves presistentes, tantu na mariña como nos valles mesotermos; asina mesmu estiende'l so poderíu sobre l'altiplanu y la sierra. Esta espansión foi posible gracies al dominiu del bronce que-y dexó una gran superioridá militar. La espansión s'evidencia pol espardimientu de los símbolos y elementos Tiahunacotas, qu'apaez na cerámica y los testiles de too l'ámbitu conquistáu. Esta espansión llega hasta'l norte de Chile (San Pedro de Atacama) y amuesa rellaciones cola cultura de l'Aguada de l'Arxentina, dexa la so buelga nos valles de Cochabamba y avanza pel norte hasta la ciudá de Huari, cerca d'Ayacucho; ellí modalidaes propies. La ciudá de Huari ye un focu d'espansión tiwanakoide sobre les cultures del norte de Perú. La ciudá propiamente dicha, coles sos grandes muralles de piedra cortada, ye distinta a Tiwanaku, con esceición del sitiu de "Cheqo Wasi" que les sos cámares, realizaes con grandes bloques, recuerden a la urbe del altiplanu. Otru tantu puede dicise de los estratos interiores, apocayá escavaos, con murios de sillar apolazáu de tipu Tiahunacota.

Les modalidaes más conocíes de la cerámica Huari son Carbayos Moko, con motivos tiahuanacotas, pero de formes globulares, según los vasos de Pacheco con figures similares a la puerta del sol.

Dempués del sieglu VIII establez un gran imperiu pan-andino que s'espande escontra'l Pacíficu y escontra el norte al traviés de Huari, índiz sobre les cultures Moche Naza, y al sur, al traviés de Tiwanaku, llega hasta'l norte de Chile y el norte d'Arxentina.

Nel sieglu XII el colapsu ye inevitable y na rexón onde florió Tiwanaku apaecen señoríos aimaras, denominaos reinos collas.^[1]

Esisten munches investigaciones nes que s'establecen dómines distintes d'esta cultura. Al ser tan antigua ye difícil establecer años exactos. Munchos investigadores tienen en cuenta esta división ente que munchos nun la consideren válida esta hipótesis yá que Tiwanaku nun presenta patrones distintos nos relieves o na so arquiteutura, col pasu del tiempu.

Según la lleenda aimara, el nome de Tiwanaku apaeció cuando l'Inca Dose Capaca, el "sariri", tando na ciudá, vio venir a un emisariu corriendo. L'Inca foi al so alcuentru y díxo-y "Tiai, wanaku" que traducíu ye "Sentar, guanacu". A partir d'ende, y por aciu la etimoloxía de les pallabres por aciu el so usu, pasó a tener el nome que nós conocemos: Tiwanaku. Otres variaciones castellanes son Tiahuanaco (la más espublizada), Tiahuanacu y Tihuanaco.

Área cívicu-ceremonial de Tiwanaku

Constitúi la parte más importante de la cultura tiwanakota y del so principal urbe. Estender por una superficie de 600 hectárees aproximao. Nesta ciudá aprecia la magnificencia de lo que foi la so arquiteutura; les distintes espresiones artístiques y teunolóxiques falen por sigo mesmes del so eleváu grau de perfeición. Los grandes templos tienen el cielu por bóveda, los murios que cierren los espacios sagraos alzar en "tabla-estacáu", los segmentos de sillares adosar a xigantesques pilastres llograes con un solu bloque de piedra. Allegando a la construcción de delles terraces gradiaes constrúyense inmenses pirámides. Tolos templos de la urbe fueron empobinaos astronómicamente.

Destaquen impresionantes estructures: Kalasasaya, Templete Semisubterráneo, Kantatayita, Pirámide de Akapana, Pumapunku, Kerikala, y Putuni. El "Muséu Rexonal de Tiwanaku" exhibe parte d'una importante coleición llograda del mesmu sitiu, apreciándose formoses pieces de cerámica, lítiques, metáliques, artefautos fabricaos en güesu, restos humanos, etc. que fueron rescataos al traviés de distintes escavaciones científiques nel área.

Templu semisubterráneo

Ésta ye una de les más acabaes realizaciones arquiteutóniques de la dómina de rellumanza de Tiahuanaco. Topar a más de dos metros per debaxo del nivel del área circundante, de planta casi cuadrangular, ta conformada por murios con 57 pilastres sustentantes d'arenisca colorada y sillares del mesmu material. Estos murios tán afataos interiormente por 175 cabeces enclavaes, na so mayoría trabayaes en piedra caliar. Toles cabeces son distintes ente sigo, amosando traces de diverses etnies.

Tien de destacar, nesti templete, el sistema de drenaxe, ellaboráu por aciu canales feches en piedra, con un perfectu cayente del 2 % qu'entá funciona na actualidá, y que desagüen nun pañador.

Empotrada nel pisu del templete topábase la mayor pieza antropomorfa, conocida como monolitu Pachamama o monolitu Benett n'honor al arqueólogu estauxunidense quien lu describió, depués foi treslladáu a la ciudá de La Paz p'afitalo na plaza que ta xunto al estadiu Hernando Siles. Anguaño retornó pa ser instalada nun muséu construyíu especialmente por que los turistes puedan aprecialo. Esta pieza tien un altor de 7,3 m y un pesu averáu de 20 tonelaes.

Oldeando cola perfeición del conxuntu y detalles del monolitu, atopar nel Templete "Monolitu Barbáu" o "KonTiki Wiracocha" (Señor de les Agües, con barbes, y vistíu con una llarga saya), esculpíu en roca arenisca, topa acompañáu d'otros dos cercos menores, toes escavaes nel mesmu sitiu.

Kantatallita (Lluz del amanecer)

Nesta estructura de planta rectangular atópase un dintel d'arcu rebaxáu —en dura andesita gris— que ye una de les pieces más estraordinaries tocantes a los sos detalles d'acabáu, presentando un frisu con depuráu trabayu iconográfico. Poles sos carauterístiques, ye probable qu'esta pieza tuviera cubrir por planches metáliques d'oru, y que los conquistadores causaren los graves daños qu'evidencia, cuando estrayxeron el doráu recubrimientu. Ye importante señalar qu'esta pieza ye la prueba del emplegu de detalles curvos na arquiteutura de Tiwanaku. Tamién nesti sitiu atopa una pieza sorprendente, ye una "maqueta" de dalgún de los edificios de la urbe, fecha por arquiteutos tiwanakotas nun enorme bloque de piedra onde se ven reproducíes pequeñes escaleruques y patios diminutos, lo que nos demuestra'l peraltu grau teunolóxicu d'esta civilización.

Pirámide de Akapana

Akapana ye una pimpana estructura piramidal, con 800 metros de perímetru, 7 terraces gradiaes, 18 metros d'altor. Nel so visu, d'alcuerdu a les cróniques, esistíen belles edificaciones. Los murios de sostén de la primer terraza fueron revistíos con piedra almohadillada y los siguientes con sillares de litos canteados en perfectu corte; estes diferencies tocantes a téunica constructiva, faen presumir que la obra foi completada n'enforma tiempu. Nel visu esistía un templete semisubterráneo que tendría una planta cruciforme gradiada a la manera d'una cruz andina.

Nel sieglu XVIII, l'español Oyaldeburo escavó la pirámide, en busca d'ayalgues, furándola dende'l visu y echando los escombros a les bandes.

L'accesu principal a esti monumentu tópase allugáu al oeste, onde esistíen –sobre pedestales– pieces esculpíes en basaltu negru del famosu "home puma" denomináu tamién "chachapuma".

Anguaño, la pirámide de Akapana ta siendo desenterrada nuevamente, en permaneciendo escaecida so escombros mientres sieglos.

Kalasasaya

Tolos templos de la urbe empobínense astronómicamente. Asina en Kalasasaya (kala = piedra; saya o sayasta = paráu) o Templu de les Piedres Paraes, verificar con exactitú los cambeos d'estaciones y el añu solar de 365 díes. En dambos equinoccios (seronda: 21 de marzu y primavera: 21 de setiembre) el sol nacía pel centru de la puerta principal d'ingresu, a la que s'apuerta por una magnífica escalinata. Nel solsticiu d'iviernu (21 de xunu) facer nel ángulu murario N.Y. y nel solsticiu de branu (21 d'avientu) marcar pol ascensu nel ángulu murario S.Y. Esti muriu ye conocíu como "paré balconera" o "chunchukala".

El Templu de les Piedres Paraes cubre aproximao dos hectárees y la so estructura ta basada en columnes d'arenisca y sillares cortaos, dispuestos ente éstos, sobresalen gárgoles o goteros de desaguadoriu pa les agües de lluvia.

Nel interior pueden trate los restos de lo que seríen pequeñes habitaciones semisubterráneas dispuestes de manera que s'alcontraben siete a cada llau del patiu. Nel recintu esiste un muriu que la so base ye de sillares d'arenisca que llogra cerrar los sectores esti, norte y sur, dexando a dambes bandes una especie d'atriu que dixebra la cortil central o "ceremonial". Nesti segundu muriu, escontra'l llau norte, reparar dos bloques nos que, nel so terciu cimeru, practicóse un furu qu'asonsaña, a escala, un aparatu auditivu humanu, y por aciu el cual pueden escuchase ruios o conversaciones que se producen en sitios alloñaos. Estos "amplificadores de soníos" déxennos deducir que nel mundu precolombín conocíase y aplicaba l'acústica.

En Kalasasaya esisten trés importantes escultures: el Cercu Ocho (Ponce), el monolitu El Flaire y la Puerta del Sol. Nel monolitu Ponce apréciense finos grabaos iconográficos como homes alaos, peces, cabeces de puma o de camélidos, cóndores, águiles, símbolos gradiaos; nel más puru arte tiwanakota. El cercu "El Flaire" nun ta afatada, ye una pieza llabrada n'arenisca veteada, amosando un enigmáticu personaxe que lleva un blagu y un keru nes manes; porta una faxa ventral onde s'aprecien delles buelgues en relieve de cámbaros.

Putuni

Llamada tamién «Putuputuni» (aimara: Putuputuni, 'llugar onde hai buecos' ), conozse tamién como'l Palaciu de los Sarcófagos», créese qu'esti llugar foi'l llugar d'entierru de les altes personalidaes tiahuanacotas.^[2] Presenta una planta rectangular, con una plataforma de 1,20 m. d'altu. Nos murios interiores atópense cámares funeraries con accesu al patiu central. Ye notable nestes cámares, el sistema de zarramientu que consiste nuna puerta corrediza de piedra, que s'esmuz al ser amugáu'l pisu.

La entrada amuesa rebaxes gradiaos que terminen nun pórticu (güei esmanteláu). Na parte oeste de la plataforma y a una fondura d'unos dos metros esisten canales matrices que probablemente sirvíen pa sacupar agües sirvíes y que conformaben unu de los más perfectos sistemes d'alcantarelláu.

Pumapunku

Pumapunku ye una área averada de dos hectárees; tratar d'una estructura piramidal a base de tres plataformes conformaes por aciu sillares llabraos, la planta ye rectangular con dos aletes que s'estienden de norte a sur nel so sector esti.

Esta edificación alzar al rematar el periodu clásicu de Tiwanaku, yá que la téunica ye muncho más depurada y evolucionada que'l d'otres construcciones, destacando l'impecable manexu del material lítico.

Na parte cimera d'esta monumental edificación, tópase un pequeñu templete coles sos respeutives canales de desaguadoriu. Escontra l'oeste reparen los restos de lo que foi una escalinata d'accesu. La cortil principal topar nel sector noroeste, qu'entá tien restos d'una estructura ciclópea probablemente conformada por cuatro habitaciones, caúna d'elles con portaes tallaes en andesita, similares a la Puerta del Sol.

Sobresal nesta cortil ceremonial la presencia de grapes y aniellos de cobre arsenical utilizaos pa la unión de los elementos constructivos, tantu nel sistema de canales de drenaxe como nel refuerzu de les plataformes. El pisu circundante al templu foi fechu con una capa de magre coloriáu con ocre acoloratáu.

Esti colosal monumentu foi oxetu d'un saquéu inmisericorde dende la dómina de los inques, hasta la colonia y la República.

Pokotia

Pokotia ta asitiáu a dos quilómetros de Tiwanaku. Nel sieglu XX, se encotró l'enigmáticu Monolitu de Pokotia, qu'agora s'atopa nel Muséu de metales preciosos de La Paz.

Principales monumentos

Puerta del Sol

La Puerta del Sol ye una escultura monolítica en piedra andesita que, nel pasáu, formó parte d'otra estructura mayor, posiblemente amestada a Kalasasaya o Akapana. Esta hipótesis basar nel so diseñu y estructura, amás de tener furos y rebaxes que faen pensar qu'encaxaba en travesales; tou esto sumáu a los entrabes llaterales faen suponer qu'esta escultura encaxaba en dalgún templu o construcción más grande.^[3]

La Puerta del Sol tien 3 m d'altu, 4 m d'anchu y aproximao pesa 10 tonelaes.^[3]

Na so decoración, sobresal la figura principal d'un personaxe n'alto relieve denomináu "Señor de los blagos", alredor d'ésti atópense 48 figures en baxu relieve representando seres alaos y homes arrodillados. Tamién destaquen los "trompeteros" debaxo de los seres alaos; esisten teoríes qu'afirmen qu'estos trompeteros marquen los movimientos solares, polo que la puerta del sol sería un calendariu solar.^[3]

Puerta de la Lluna

La Puerta de la Lluna ye un monumentu de 2.23 metros d'altu y 23 centímetros d'espesura. Trátase d'un arcu monolíticu en piedra andesita que presenta relieves n'alto y baxu relieve. Los motivos que presenta son zoomorfos similares a los de la Puerta del Sol, pero con cabeza de puma y boca de pexe, y non cabeces d'aves como na portada del sol.

Al paecer, la Puerta de la Lluna allugar al ingresu del campusantu y foi treslladada al so actual allugamientu, nuna elevación cerca al Putuni.^[4]

Ta empobinada según los puntos cardinales: asina, tolos solsticios (el 21 d'avientu y el 21 de xunu) el Sol sale pela puerta o por unu de los estremos d'ella.

Monolitu Ponce

El Monolitu Ponce ye una escultura d'un namái bloque de andesita que representa a un varón en posición vertical y cubiertu por abondosu iconografía en baxu relieve. Debe'l so nome al arqueólogu bolivianu Carlos Ponce Sanginés, quien lo desenterrara y afayara que'l monolitu tenía una cruz tallada nel costazu derechu, polo cual sábese que la escultura foi conocida polos colonizadores españoles nel sieglu XVI, pero dexada nel olvidu hasta'l so descubrimientu en 1964.^[5]

La escultura atopar al interior del templu de Kalasasaya, ye antropomorfa y representa a un personaxe de pies; la escultura destaca pola abondosu iconografía tallada en baxorrelieve.^[5]

La estructura tien 3 metros d'altor y el personaxe foi representáu descalzu, amás de llevar un faldellín con 5 bandes de les cualos 4 tán afataes con figures xeométriques. Los sos güeyos son cuadraos y la so ñariz en forma de "T", con oreyes tallaes n'alto relieve. De los sos güeyos baxen llárimes que terminen nuna cabeza de pez. El personaxe lleva un gorru del cual cayen unes cintes que terminen cabeces similares a la portada del sol.^[5]

Destaquen nel so cuerpu baxorrelieves representando plumes, cóndores y figures gradiaes, de la mesma lleva un cetru que termina, per dambos llaos, una cabeza de pez¨´ (la Puertdel Sol o dede la Lluna).

Monolitu Flaire

El monolitu flaire ye una escultura n'arenisca veteada que representa a un personaxe paráu llevando un blagu y un k'ero, por esta razón denominóse-y flaire.^[6]

La escultura tien 3 metros d'altor y el personaxe destacar por tener un banduyu abuitáu, cara rectangular, güeyos cuadraos, una banda na cabeza y una petrina con cámbaros tallaos, por esto postreru tamién se-y denomina "dios de l'agua". Al igual que'l monolitu Ponce, tamién tien llárimes.^[6]

El grau de degradación de la escultura ye bultable, polo cual gran parte de la so iconografía atopar en peligru debíu al clima de la rexón.^[6]

Monolitu Bennett

El Monolitu Bennett, tamién conocíu como Cercu o Monolitu Pachamama o Cercu 10, ye'l monumentu más grande que foi topáu dientro del Complexu Arqueolóxicu Monumental de Tiwanaku, y foi atopáu al interior del Templu soterrañu. Mide 7,30 metros d'altu por 1,20 d'anchu. Ta talláu nun solu bloque de 18,5 tonelaes de pesu.

Imáxenes de primeres escavaciones arqueolóxiques

Escalinata de Kalasasaya (1903).
Templu de Kalasasaya (1903).
Puerta del Sol (1903).
Vista posterior de la Puerta del Sol.

Ver tamién

Bibliografía

Historia de Bolivia, 5ª edición, editorial Gisbert.
José de Mesa, Teresa Gisbert y Carlos Diego Mesa Gisbert; Historia de Bolivia.
Arthur Posnansky; Tihuanacu trubiecu del home americanu (edición billingüe inglés-castellanu); Nueva York, 1945.
Simone Waisbard; Tiahuanaco; ed.Diana, Méxicu D.F., 1975.

Referencies

↑ bibliografía " Historia de Bolivia " José de Mesa, Teresa Gisbert y Carlos Diego Mesa Gisbert.
↑ «Putuni - Complexu Arqueolóxicu Tiahuanaco». La Paz al mundu: Turismu de diversidá editorial= Portal web oficial de la Gobernación de La Paz. Consultáu'l 10 de febreru de 2011.
↑ ^3,0 ^3,1 ^3,2 Puerta del sol - Sitiu web oficial de la gobernación de La Paz - revisáu'l 16-01-2011
↑ Puerta de la Lluna - Sitiu web oficial de la gobernación de La Paz revisáu'l 13-01-2011
↑ ^5,0 ^5,1 ^5,2 Monolitu de Ponce - Sitiu web oficial de la gobernación de La Paz revisáu'l 16-01-2011 (enllaz rotu disponible n'Internet Archive; ver l'historial y la última versión).
↑ ^6,0 ^6,1 ^6,2 Monolitu Flaire - Sitiu web oficial de la gobernación de La Paz revisáu'l 16-01-2011 (enllaz rotu disponible n'Internet Archive; ver l'historial y la última versión).

Enllaces esternos

Tiahuanaco (enllaz rotu disponible n'Internet Archive; ver l'historial y la última versión).
Páxina de la UNESCO Plantía:N'idioma inglés y francés
Situación en Google Maps
Tiwanaku, Photo Gallery and Articles

[1] rafía " Historia de Bolivia " José de Mesa, Teresa Gisbert y Carlos Diego Mesa Gisbert.

[putuni-glp-2] «Putuni - Complexu Arqueolóxicu Tiahuanaco». La Paz al mundu: Turismu de diversidá editorial= Portal web oficial de la Gobernación de La Paz. Consultáu'l 10 de febreru de 2011.

[Porsun-3] 3,0 ^3,1 ^3,2 Puerta del sol - Sitiu web oficial de la gobernación de La Paz - revisáu'l 16-01-2011

[lluna-4] Puerta de la Lluna - Sitiu web oficial de la gobernación de La Paz revisáu'l 13-01-2011

[ponce-5] 5,0 ^5,1 ^5,2 Monolitu de Ponce - Sitiu web oficial de la gobernación de La Paz revisáu'l 16-01-2011 (enllaz rotu disponible n'Internet Archive; ver l'historial y la última versión).

[flaire-6] 6,0 ^6,1 ^6,2 Monolitu Flaire - Sitiu web oficial de la gobernación de La Paz revisáu'l 16-01-2011 (enllaz rotu disponible n'Internet Archive; ver l'historial y la última versión).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]