Llingües xudeo-italianes

Xudeo-italianu Giudeo-italianu
Faláu en	Ferrara, Florencia, Mantua, Módena, El Piamonte, Reggio Emilia, Roma, Venecia, Livorno, Corfú
Falantes	2000
Puestu	Nun s'atopa ente los 100 primeros. (Ethnologue 1996)
Familia	Indoeuropéu Itálicu Grupu Romance Romance Ítalo-occidental Italo-dálmata Italo-romance Xudeo-italianu
Estatus oficial
Oficial en	Nun ye una llingua oficial. Falada ente comunidaes xudeo-italianes.
Reguláu por	Nun ta reguláu
Códigos
ISO 639-1	`nengunu`
ISO 639-2	`ruque`
ISO 639-3	`itk`

Les llingües xudeo-italianes son les variedaes llingüísticas italo-romances utilizaes ente los sieglos X y XX n'Italia y Corfú. Falóse principalmente ente los sieglos X y XVII en Roma y en zones urbanes del centru y norte d'Italia, principalmente en Livorno, según na islla de Corfú, Grecia.

El términu "Xudeo-italianu"

El tipu glosónimo giudeo-italianu ye d'acuñamientu académicu y relativamente tardida. N'inglés, Judæo-Italian foi utilizáu per primer vegada por Lazaro Belleli en 1904 pal so artículu Judæo-Greek and Judæo-Italian na enciclopedia xudía (Jewish Encyclopedia) (vol. 7, 310-313), nel que describía les llingües de los xudíos de Corfú. N'italianu, Giuseppe Cammeo referir a un Gergo giudaico-italianu nel so artículu de 1909 Studj dialettali (Vessillo Israelitico 57 (1909); el términu apaez de primeres na p. 169). Esi mesmu añu, Umberto Cassuto emplegó'l términu de giudeo-italianu, como se ve nel siguiente fragmentu de la so obra:

Infatti, mentre è universalmente nota l'esistenza di un dialetto giudeo-tedesco, quasi nessuno sospetta oltr’alpe che gli ebrei italiani abbiano pure, o almeno abbiano avuto, non dirò un loru dialetto, ma almeno una loru parlata con peculiarie caratteri. Certo, práuticamente l'importanza di essa, limitata all'uso quotidiano di poche migliaia di persone, è pressochè nulla di fronte a quella del giudeo-tedesco, il quale è parlato da milioni di individui che bene spesso non conoscono altra lingua, ed hai una propria letteratura, un proprio giornalismo. un proprio teatru, sì da assumere quasi l'importanza di una vera y propria lingua a sè … è pressochè nulla, se si vuole, anche a paragone di altri dialetti giudaici, del giudeo-spagnuolo ad esempio, che sono più o meno usati letterariamente; è vero tutto questo, ma dal puntu di vista llingüísticu tantu vale il giudeo-tedesco, quanto il giudeo-italianu, se così vogliamo chiamarlo, giacchè di fronte alla scienza glottologica -y varie forme del parlare umano hanno importanza di per sè y non per il númberu di persone che -y usano o per fórmelu d'arte in cui vengono adoperate. Piuttosto, una notevole differenza fra il giudeo-tedesco e il giudeo-italianu, che hai valore anche per il riguardo scientifico, è che, mentre quello è tantu diversu dalla lingua tedesca da costituire un dialetto a sè stante, questo invece non è essenzialmente una cosa diversa dalla lingua d'Italia, o dai singoli dialetti delle varie provincie d'Italia … ; 256: … yera naturale che il gergo giudeo-italianu in curtiu volger di tempo sparisse… (Umberto Cassuto “Parlata ebraica.” Vessillo Israelitico 57 (1909): 255-256)

Otres denominaciones

Históricamente, los italo-xudíos referir a los sos llingües vernácules como "La`az" (לעז), n'hebréu "llingua estranxera" (i.e., específicamente, "llingua non hebrea"). El ritu italo-xudíu ye de cutiu conocíu como minhag hai-lo'azim, y los llingüistes usen lo'ez como una descripción de pallabres d'orixe romance en yiddish. Esto puede guardar conexón col usu xermánicu de la pallabra wälsch (lliteralmente, "estranxeru" o "estranxera") p'aludir a los pueblos romances y les sos llingües (como en "Welsh", "Walloon" y "Wallachian"): la escritura hebreo italiana (y sefarda) pa los pergaminos de Torá conozse como "Velsh" o "Veilish".
En 1587, David de Pomi usa la pallabra "italianu" en referencia a les gloses italianes nel so diccionariu trillingüe. El títulu hebréu del Haggadah de Venecia de 1609 utiliza la pallabra "italianu" pa la traducción de Leone Modena (o-fitrono bi-leshon iṭalyano ופתרונו בלשון איטליאנו).
Otres descripciones históriques son "llatín" y "volgare", cada unu de los cualos fueron emplegaos con frecuencia na Edá Media pa referise al italianu polo xeneral.
Depués de que la institución del Ghetto entornara a les comunidaes xudíes a lo llargo d'Italia a la segregación, el términu ghettaiolo foi identificáu coles variedaes xudíes locales de dialeutos rexonales.
Otru tipu de nome nativu ye giudeesco (ej: Xudeo-florentín iodiesco; < *IUDÆĬSCU[M], o una asimilación del hiatu /aˈy/{{{1}}} *giudaesco < *IUDAĬSCU[M]).
El neoloxismu italkian foi acuñáu en 1942 por Solomon Birnbaum (vease Referencies), quien modeló la pallabra sobre l'axetivu hebréu modernu ית-/אטלקי italki (t), “italianu”, a partir del axetivu del hebréu mediu איטלקי (< ITALICU[M]), “itálicu”, “romanu”.

Dialeutos

Los dialeutos rexonales del xudeo-italianu (ghettaioli giudeeschi), inclúin:

Xudeo-ferrino (giudeo-ferrarese) de Ferrara
Xudeo-florentín (giudeo-fiorentino, iodiesco) de Florencia
Xudeo-mantuano (giudeo-mantovano) de Mantua
Xudeo-modenés (giudeo-modenese) de Módena
Xudeo-piamontés (giudeo-piemontese) de la rexón d'El Piamonte
Xudeo-regiano (giudeo-reggiano) de la rexón de Reggio Emilia en Emilia-Romagna
Xudeo-romanu (giudeo-romanesco) de Roma
Xudeo-venecianu (giudeo-veneziano) de Venecia.

Tamién

Bagitto (giudeo-livornese) de Livorno (inclúi elementos del ladín y del portugués)

A lo menos dos variedaes xudeo-italianes, basaes nel sicilianu y el venecianu, usar en Corfú. (enllaz rotu disponible n'Internet Archive; ver l'historial y la última versión).

Carauterístiques

Toles variedaes falaes usen una combinación única (ente les llingües xudíes) de raigaños verbales hebrees con conxugaciones italianes (ej., "axlare", comer; "gannaviare", robar; "dabberare", falar; "lekhtire", dir). De forma similar hai sustantivos astractos como "tovezza", bondá.

Tamién son comunes les incorporaciones léxiques del hebréu, particularmente aquelles aplicaes a la vida cotidiana. Amás incorporáronse términos d'otres llingües xudíes como'l yiddish y el ladín.

El bagitto, un dialeutu de Livorno (Leghorn), ye especialmente ricu en préstamos llingüísticos a partir del xudeo-español el xudeo-portugués.

Cassuto sostenía que munchos dialeutos xudeo-italianos reflexen el dialeutu italianu de llugares más próximos al sur, yá que dende la espulsión de los xudíos del Reinu de Nápoles, el rumo migratoriu xudíu dirixióse en direición escontra'l norte d'Italia.

Númberu de falantes

Menos de 4000 persones tienen anguaño una conocencia básica del italkian, y dellos, namái una amenorgada cifra puede falar el llinguaxe d'una forma fluyida.

Biblioteca del Congresu/Información ISO

"Italkian" nun ye usáu pola Biblioteca del Congresu como una materia relevante, y nin siquier figura como una referencia del xudeo-italianu. La tema autorizada ye "llingua xudeo-italiana". Les encabezadures son:

Llingua xudeo-italiana: Glosarios, vocabularios, etc.
Llingua xudeo-italiana: Gramática.
Llingua xudeo-italiana: Glosarios de Livorno (Italia), vocabularios, etc.
Llingua xudeo-italiana: Testos.

La materia de referencia ye: dialeutu xudeo-italianu. LC-MARC emplega los siguientes códigos llingüísticos: Códigu coleutivu xudeo-italianu asignáu [ita] (italianu).

Esto atópase en conformidá col códigu llingüísticu de la International Organization for Standardization (Organización Internacional d'Estándares) ISO 639-2 (ruque).

Referencies

Birnbaum, Solomon. Jewish Languages: Essays in Honour of the Very Rev. Dr. J. H. Hertz, Chief Rabbi of the United Hebrew Congregations of the British Empire, on the Occasion of His Seventieth Birthday, September 25, 1942 (5703). Ed. I. Epstein, Y. Levine, C. Roth. Londres, Y. Goldston, [1944]. 51-67 (63, 67).
Cassuto, Umberto. Parlata ebraica. Vessillo Israelitico 57 (1909): 254-260.
Ferretti Cuomo, Luisa. Italchiano versus giudeo-italianu versus 0 (zero), una questione metodolóxica. Italia: studi y ricerche sulla storia, la cultura y la letteratura degli Ebrei d'Italia 3.1-2 (1982): 7-32.
Fortis, Umberto. La parlata degli ebrei di Venezia e le parlate giudeo-italiane. La Giuntina, 2006. ISBN 88-8057-243-1.
Fortis, Umberto and Zolli, Paolo, La parlata giudeo-veneziana: Assisi/Roma 1979 ISBN 88-85027-07-5
Gold, David L. The Glottonym Italkian. Italia: studi y ricerche sulla storia, la cultura y la letteratura degli Ebrei d'Italia 2.1-2 (1980): 98-102.
Mayer Modena, Maria Luisa, “-y parlate giudeo-italiane”, in “Storia d'Italia. Gli ebrei in Italia”, a cura di Corrado Vivanti, vol. II, Dall'emancipazione a oggi, Einaudi, Torino 1997, páxs. 939–963.
Merzagora, Giovanna Massariello, Giudeo-Italianu Profilo dei dialetti italiani 23: Pisa 1977
Pomi, David de, 1525-ca. 1593. Tsemaḥ David. Dittionario novo hebraicu, molto bayurosu, dechiarato in tre lingue. Venetijs: Apud Ioannem de Gara, 1587.

Ver tamién

Referencies

Enllaces esternos

Xudeo-italianu: Descripción de la koiné medieval
xudeo-griegu y xudeo-italianu
Xudeo-italianu nel proyeutu Rosetta (enllaz rotu disponible n'Internet Archive; ver l'historial y la última versión).
Informe etnolóxicu pal xudeo-italianu
La Ienti de Sion in Italia