Saltar al conteníu

Idioma huave

De Wikipedia
Faláu en
Númberu de falantes
Falantes Tipu Añu
18 827llingua materna2020
Datos
Sistema d'escritura ensin valor
Códigos
Mapa de distribución
Cambiar los datos en Wikidata

L'idioma huave o mareño ye una llingua aisllada falada pol pueblu huave, qu'habita nel ismu de Tehuantepec, al sureste del estáu d'Oaxaca (Méxicu), na mariña del golfu de Tehuantepec y la Llaguna Cimera. La pallabra huave ye un exónimo impuestu polos zapotecos y significa xente que se podrez nel mugor[1][ensin referencies]. L'idioma ye llamáu polos sos falantes ombeayiiüds o umbeyajts, dependiendo de la variante, que n'asturianu significa el nuesu idioma. Los huaves se autodenominan pixín ikoots, ikojts o kunajts, espresión que traducida lliteralmente significa "nós mesmos". La comunidá llingüística huave algama los cincuenta mil de falantes, que se concentren especialmente nel pueblu de San Mateo del Mar. Anque l'empléu d'esta llingua persiste en dellos dominios de la vida social, el huave ta amenaciáu, anque esisten dellos proyeutos de revitalización ya investigación llingüística nes comunidaes huaves del Ismu de Tehuantepec.

En cuanto al númberu de falantes, en 1974 había de 18,000 a 20,000 falantes.[2] En 1995 xubió a 20,528 falantes,[3] y pal añu 2010 menguo a 17,554 falantes.[4]

Clasificación

[editar | editar la fonte]

Nenguna de les varies hipótesis de rellación llingüística del huave en dalguna familia llingüística más amplia foi demostrada con evidencia sólida y abonda. Por esta razón el huave considérase una llingua aisllada.[5] Paul Radin propunxo una rellación ente'l huave les llingües mayenses y les mixe-zoqueanas, y Morris Swadesh propunxo una conexón cola familia otomangueanas, mesma que foi investigada más llargamente por Rensch (1976). Sicasí, como queda dichu, nenguna d'estes hipótesis foi concluyente.

Dialeutos

[editar | editar la fonte]
Allugamientu de les cuatro llocalidaes de fala huave nel estáu d'Oaxaca.

El huave falar en cuatro municipios de la mariña d'Oaxaca. Estos son San Francisco del Mar, San Dionisio del Mar, San Mateo del Mar y Juchitán de Zaragoza. D'estes comunidaes la más numberosa ye la de San Mateo del Mar que tuvo práuticamente aisllada hasta apocayá. Les actitúes negatives de los falantes escontra la so llingua nativa y una fuerte presión social del español son les principales razones del progresivu abandonu del huave como llingua falada nel restu de comunidaes.

Acordies con l'Institutu Nacional de les Llingües Indíxenes (Inali) de Méxicu, el huave cunta con dos variedaes. La oriental entiende les fales de Juchitán y San Mateo del Mar, y l'occidental ye emplegada nos conceyos de San Francisco y San Dionisio.[6]

Dialeutu y llugar Númberu de falantes (ca.) ISO 639-3 (SIL)
San Dionisio del Mar 4.940 (2000)[7] hve
San Francisco del Mar 900 (1990)[8] hue
San Mateo del Mar 12.000 (1990)[9] huv
Santa María del Mar 500 (1993)[10] hvv

Fonoloxía

[editar | editar la fonte]

Los siguientes cuadru amuesen los fonemes del huave.[11]

Anterior Central Posterior
Zarrada i o
Entemedia y o
Abierta ɑ

Calidá de les vocales

[editar | editar la fonte]

Esta pueden ser aspiraes [ah].

Consonantes

[editar | editar la fonte]

Nel cuadru de baxo espónense les consonantes del huave de San Mateo del Mar, acordies con el trabayu de Kim (2008).

Biabial Dental Palatal Velar Llabiu-
velar
Glotal
Oclusiva p
mb
t
nd
k
ŋg

ŋ
Africada t͡s
nt͡s
Fricativa s h
Nasal m n
Vibrante ɾ
r
Llateral l
Semiconsonante ʝ w

Comparanza léxica

[editar | editar la fonte]

Los numberales en distintes variedaes de huave son:[12]

GLOSA San
Francisco
del Mar
San
Mateo
del Mar
PROTO-
HUAVE
'1' ɑnek nojk *-noik
'2' ɑhkjɑw ihkjɑw *-ihk-yɑw
'3' ɑɾuh ɑɾeh *a-rɨh
'4' ɑpokjuɸ ɑikiy *a-pok-yɨw
'5' ɑkokjɑɸ ɑkokjɑw *ɑ-ko-kiɑw
'6' ɑnɑhojuɸ ɑnɑiy *ɑ-nɑ-yɨw
'7' ɑhɑjuɸ ɑjɑiy *ɑ-hɑ-yɨw
'8' anojuɸ ohpjɑkɨw *o-
'9' ɑpekɑf ohkijeh *o-
'10' ɑkɑpɑf ɡɑh-powɨw *kap-

Referencies

[editar | editar la fonte]
  1. https://www.gob.mx/cms/uploads/attachment/file/11222/huaves.pdf
  2. Barbara F. Grimes, Richard Saunders Pittman & Joseph Evans Grimes (1974). Ethnologue. Dallas: Wycliffe Bible Translators, páxs. 10.
  3. Comisión Nacional pal Desenvolvimientu de los Pueblos Indíxenes: Llingües indíxenes de Méxicu.
  4. Error de cita: La etiqueta <ref> nun ye válida; nun se conseñó testu pa les referencies nomaes inali
  5. Campbell, 1997: 161.
  6. Inali (2008). Catálogu de llingües indíxenes nacionales.
  7. Ethnologue report for language code: Huave, San Dionisio del Mar
  8. Ethnologue report for language code: Huave, San Francisco del Mar
  9. Ethnologue report for language code: Huave, San Mateo del Mar
  10. Ethnologue report for language code: Huave, Santa María del Mar
  11. Kim, Yuni (2008). Topics in the phonology and morphology of San Francisco del Mar (n'inglés). EUA: ProQuest. Consultáu'l 25 de xunetu de 2012.
  12. «Huavean Numerals (E. Chan)». Archiváu dende l'orixinal, el 2013-12-03.

Bibliografía

[editar | editar la fonte]
  • Campbell, Lyle, 1997, "American Indian Languages - The historical linguistics of Native America", Oxford studies in Anthropological Linguistics, Oxford University Press
  • Suaréz, Jorge A, 1975, "Estudios Huaves", Coleición Llingüística 22 INAH, Mexico.
  • Radin, P, 1929, "Huave Texts", International Journal of American Linguistics 5, 1-56
  • Rensch, Calvin R,1976 "Oto-Manguean isoglosses" In Diachronic, areal and typological linguistics, ed. Thomas Sebeok 295-316 Mouton, the Hague.