Espeleoloxía

Espeleoloxía
	ciencia
	xeoloxía, esploración y deporte

Del griegu: σπηλαιου, spelaion que significa "cueva" y -loxía qu'indica estudiu o tratáu.

Considerada anguaño como un deporte más, nel que s'entamen incluso competiciones, lo cierto ye que la espeleoloxía tien los sos oríxenes na ciencia que nel sieglu XIX, entamó a estudiar les cavidaes naturales soterrañes y demás fenómenos asociaos a elles (el denomáu karst); esto ye, la so morfoloxía, estructura, propiedaes físiques, historia, formes de vida, los procesos polos que se formen (espeleoxénesis) y los cambios que tienen llugar nelles a lo llargo'l tiempu (espeleomorfoloxía).

Poro, la espeleoloxía nun ye a entendese ensin el componente esencial del descubrimientu y la esploración: la pura actividá físico-deportiva con un envís recreativu o competitivu, nun ye otro qu'una pieza más —y non precisamente la más importante nin la fundamental— de toles qu'integren l'actividá espeleolóxica.

Asina, na espeleoloxía mécense estremaes disciplines, rellacionaes cola práutica deportiva; pero tamién cola xeoloxía, hidroloxía, xeomorfoloxía, hidroxeoloxía ya xeoquímica (carauterístiques y formación de les cavidaes, espeleotemes, etc.); la climatoloxía; la bioloxía (la bioespeleoloxía estudia les formes de vida con estremada adautación al mediu soterrañu); la topografía (midida y representación gráfica de les cueves); l'arqueoloxía y paleontoloxía; la historia, la toponimia o la etnografía. En xunto, dengún d'estos estremaos aspeutos tien más pesu qu'otru. La hidroxeoloxía d'una cavidá nun ye más importante que'l so comportamientu climáticu; el so comportamientu climáticu nun ye más importante que la so fauna y la so flora; la so fauna y la so flora nun son más importantes que los sos xacimientos arqueolóxicos o paleontolóxicos; los sos xacimientos arqueolóxicos o paleontolóxicos tampoco nun son más importantes que la so historia, les sos lleendes o'l so propiu nome.

Sicasí, l'actividá y l'estudiu del mediu soterrañu nun queda cincáu namái qu'a les cavidaes naturales: tamién los espeleólogos trabayen na esploración y l'estudiu de cavidaes artificiales, como nel casu les obres civiles antigües: mines, ruines soterrañes, tínganos, sumidorios y acueductos.

L'estudiu del mediu soterrañu desixe ser quien pa progresar nesi mediu, dominando los aperios y les téuniques qu'axuden a ello. D'esta miente, la espeleoloxía ufre una bayura d'atractivos a estremaos niveles, tanto lúdico-recreativos como científico-culturales, lo que fai d'ella una actividá percompleta.

Clases d'actividá espeleolóxica según la triba de cavidá o'l mediu nel que se desendolca

Espeleoloxía cársticu

Ye aquella que se desendolca en cavidaes d'orixe kársticu, esto ye, cavidaes escavaes por corrientes d'agua en macizos de roca caliar. Hai tamién cavidaes desendolcaes en macizos salinos, en conglomeraos, en yesos y otres variantes, pero toes elles tán orixinaes por un procesu de disolución de la roca encuallante. Estos procesos de disolución desendólquense muncho bien despacio, trescurriendo millones d'años hasta que se forma una cavidá. La espeleoloxía alpina ye'l máximu esponente d'esta clas d'actividá, polo xeneral desendolcada nes cavidaes allugaes nos grandes macizos cársticos de la Tierra (Cáucasu, Alpes, Picos d'Europa, Méxicu), nunes condiciones estremes de fondura, fríu y humedanza. Dientro la Península Ibérica, tola Cordelera Cantábrica y los Pirineos son un referente de primer orde mundial no que cinca a esta clas d'espeleoloxía, destacando les grandes cavidaes d'Asturies y los Picos d'Europa, que s'atopen ente les más fondes del planeta, perbaxo los 1.000 metros de fondura. L'actual récor mundial de fondura ta na cavidá denomada Krúbera-Voronya, nel macizu d'Arabika, n'Abḥasia (antigua república soviética na cuenca'l Mar Negru), con una fondura de -2.140 metros, siendo entá la única pente l'escasu centenar de cavidaes de más de 1.000 m. en perpasar los 2.000 m. de fondura.

Espeleomerguyu

Variante de la espeleoloxía que centra la so actividá na esploración de cavidaes somorguiaes. Munches de les cueves acaben en conductos tomaos pol agua. A partir d'esi puntu, denomáu "sifón", ye necesario recurrir a téuniques d'espeleomerguyu pa continuar cola esploración de la cavidá. Bien de veces faise preciso l'usu de mezcles con heliu (elementu), osíxenu y nitróxenu (Trimix y Nitrox), p'amenorgar los llargos tiempos de descompresión y combatir la narcosis. Les grandes cavidaes somorguiaes abonden nos macizos cársticos de la Península'l Yucatán (Méxicu), Florida (EE.XX.) ya islles del Caribe, onde los grandes sistemes somorguiaos —dalgunos de más de 20 km de desendolcu, como Wakulla Springs, en Florida— reciben el nome de cenotes. Hai tamién grandes cavidaes somorguiaes n'Australia y les perfondes surdencies de mena vauclusiana nos macizos caliares de Francia central y na meseta norte castellana, n'España.

Espeleoastur Archiváu 2006-09-01 en Wayback Machine ye un website asturianu dedicáu dafechu a la práutica d'estes dos clases d'espeleoloxía (cársticu y espeleomerguyu).

Espeleoloxía volcánico

La Vulcanoespeleoloxía ye la espeleoloxía que se desendolca en cavidaes d'orixe volcánicu, esto ye, les que son creaes pola llava fluyío d'un volcán mentanto una erupción. La mayor parte les cavidades volcániques fórmense nun periodu de tiempu curtiu, díes, meses o, como muncho, años, según dure la erupción volcánica. Les cavidaes volcániques más importantes atópense nes islles de Ḥawai (EE.XX.), Canaries (España) y tamién en dellos otros llugares, como Kenia.

Espeleoloxía glaciar

Ye la espeleoloxía que se desendolca nes cavidaes escavaes dientro los glaciares, formaes pola aición de disolución de l'agua y les presiones exercíes pola propia masa de xelu glaciar. Como nel casu la vulcanoespeleoloxía, les cavidaes glaciares fórmense nun periodu de tiempu percurtiu, que pue ser de díes, selmanes o meses. Pero, a la contra y nesti casu, les cavidaes asina formaes camuden dafechu y evolucionen a gran velocidá, lo que fai perabegoso la so esploración. A cambiu, la esploración d'estes cavidaes úfrenos una preciosa información sobro aspeutos climatolóxicos d'importancia global (cambiu climáticu).

Espeleoloxía urbano

Ye la espeleoloxía que se desendolca en cavidaes soterrañes de calter artificial, obra del home. Asina, nes ruines soterrañes, mines, tínganos, sumidorios y acueductos, como nel casu la denomada Cloaca Maxima Archiváu 2006-07-01 en Wayback Machine, en Roma o los conductos soterraños de dómina romana so la ciudá de Tarragona.

Espeleoloxía recreativo y de competición

La recreativa, ye la espeleoloxía que se desendolca en cavidaes soterrañes yá esploraes, que mira de percorreles pol solu interés deportivu; nesta estaya, destaquen pola so popularidá ente los deportistes les denomaes "travesíes" (posibilidá de percorrer una cavidá yá esplorada entrando y saliendo per sitios estremaos). La espeleoloxía de competición ye una modalidá d'actividá físico-deportiva que tien llugar en rocódromos o instalaciones esparexaes al efeutu.

Les diferencies a nivel deportivu ente una y otra vienen daes pola necesidá d'adautación del espeleólogu al mediu au tien de movese. La mayor o menor sofisticación de los materiales y les téuniques emplegaos vien condicionada pola forma de progresión y les carauterístiques de la cavidá en cuestión.

Terminoloxía

N'esencia, l'actividá espeleolóxica consiste n'allugar, esplorar, estudiar, topografiar y/o visitar les cavidaes naturales soterrañes. Sólo aquellos que practiquen esta actividá destamiente puen ser calificaos d'espeleólogos.

Nel ámbitu anglosaxón, el términu “espeleoloxía” (speleology), tiende a designar aquelles fasteres más científiques d'esa actividá. Pola contra, colos términos caving (en Gran Bretaña) o spelunking (nos EEXX), desígnase la fastera más deportiva o lúdico-recreativa.

Clay Perry yá escribiera sobre un grupo de rapazos qu'esploraron cueves en Nueva Inglaterra (EEXX). Esti grupu, referíase a sigo mesmo como los spelunkers (amiyadores fonderos). Esti parez ser el primer términu usáu (anantia que los propios términos d'espeleólogu y espeleoloxía) nos EEXX. Alrodiu la década de 1950, spelunking foi un términu usáu en xeneral pa les esploraciones de cavidaes nel inglés americanu. Yera usáu ensin connotaciones positives o negatives, mentantu en Gran Bretaña siguíase usando'l términu caving ("dir de cueves"). Na década de 1960, el términu spelunking entamó a convertise en sinónimu d'aficionáu, asociáu a ropes d'algodón ya iluminación inadecuao. En 1985, Steve Knutson (editor d'American Caving Accidents) fixo'l distingu siguiente: [...] Notái que me mando del términu "spelunker" pa referime a dalguien non adiestráu y desconocedor de les téuniques modernes d'esploración y "caver" p'aquellos que sí lo son.

Nel ámbitu les llingues romances, l'emplegu'l términu “espeleoloxía” tiende nos caberos tiempos a designar cuasi n'esclusiva la vertiente puramente deportiva o lúdico-recreativa de l'actividá. Poro, y dada la evolución los vezos sociales y l'incrementu de visites a cavidaes naturales soterrañes con fines namás que recreativos, incluso fomentaes con ánimo de lucru (empreses de turismu activu), dellos falantes francófonos ya hispanoamericanos (Méxicu), miren anguaño d'emplegar el términu “espeleísmu” (spéléisme) pa designar esta fastera puramente deportiva o lúdico-recreativa de l'actividá, mirando asina d'estremala de lo que ye la espeleoloxía propiamente dicha.

Historia de la espeleoloxía

La rellación del home coles cueves remóntase a los anicios mesmos de la nuesa especie. Les cavidaes naturales soterrañes fueron abellugu y santuariu yá pa los primeros grupos humanos. Pero hasta la revolución ilustrao del sieglu XVIII, l'averamientu a les cavernes nun va a empezar a facese fuera la tradición máxico-mítica que les arrodió en sieglos; y nun va ser fasta'l sieglu XIX, qu'entame la so esploración y estudiu sistemáticos dende presupuestos dafecho científico-deportivos.

El padre xesuita Athanasius Kircher (1602-1680) representa'l pasu de la representación máxico a la representación científico de les cavidaes. Escribe y teoriza na so obra Mundus Subterraneus (1655), partiendo de la so esperiencia como esplorador de les cueves la redolada'l volcán Vesubiu, cerca de Nápoles y de les cueves de Maredocle, en Palermo. Cola so teoría de los “corredores soterraños”, apunta la posibilidá d'una tierra güeca, teoría que ye a rastrease en científicos del so tiempu, como Edmund Halley (1656-1742) o Isaac Newton (1643-1727). Nesa dómina, la visión de les cavidaes soterrañes taba muncho bien influyida poles célebres anuncies que circulaben per Europa sobre grandes cueves, descrites n'estremaos panfletos y boletinos: les Grutes d'Arcy, en Francia (1549); les cavernes de Kent, n'Inglaterra (1571); les grutes de Steinbach, n'Alemaña (1608); les cueves d'Antiparo, en Grecia (1673). Pero fundamentales resultaron les noticies acerca les cueves de la Carniola, na rexón cárstica allugada ente les actuales Trieste (Italia) y Eslovenia, sobre les que'l cronista J.V. Valvasor publicara la so obra Slava vojvodine (1689). Y va ser nes cueves d'esta rexón eslovena (el kras), cola visita en 1818 del Emperador Franciscu I d'Austria a la yá entóncenes famosa cueva de Postojna Jama, onde s'allugue l'aniciu la moderna espeleoloxía, fía al empar de la renovación cultural qu'alita'l movimientu románticu y de la tradición científica qu'alluma la Ilustración.

N'América, los rellatos mitolóxicos indíxenes dan pasu al interés de los primeros cronistes hacia les cavidaes soterrañes, como'l flaire catalán Ramón Pané (s. XV-XVI) o el Padre José de Acosta (1540-1600), hasta llegar a l'averamientu llaicu representáu na obra d'Alexander von Humboldt (1769-1859), cola so esploración y descripción de la “Cueva del Guácharo” (Venezuela), en 1799.

El primer Institutu d'Espeleoloxía va crease en 1920 en Cluj (Rumanía), un entamu del biólogu Emile Gustave Racovitza (1868-1947), padre la moderna bioespeleoloxía. Pero ye en Francia onde la práutica la espeleoloxía va a enraigonar con bien de fuercia dende'l sieglu XIX, marcando dende entós la vanguardia na evolución d'esta actividá.

Consideráu'l padre de la moderna espeleoloxía, Édouard Alfred Martel (1859-1938) entamó les primeres esploraciones científiques y, en 1895, fundó en Francia la Société de Spéléologie, entamando cola edición del boletín «Spelunca» Archiváu 2017-03-16 en Wayback Machine. El so discípulu y amigu Robert de Joly (1887-1968), relanzó la práutica la espeleoloxía ente les dos gueres mundiales xunta Norbert Casteret (1897-1987), quien impulsa dafecho la creación de la Fédération Française de Spéléologie (FFS), difundiendo l'actividá espeleolóxica al traviés d'una obra bayurosa y muncho bien granible.

N'España, la espeleoloxía entama na cabera década del sieglu XIX. En 1896, y tres de la visita que fai Édouard Alfred Martel a les Islles Baleares y yá de regresu a París, pasa per Cataluña, au esplora la Fou de Bor, en Bellver de Cerdanya, xunta'l mossèn Norbert Font i Sagué (1874-1910), quien queda entusiasmáu, entregándose darréu a la conocencia'l mundu soterrañu. Sagué va impulsar de magar entós les actividaes espeleolóxiques nel macizu'l Garraf (Cataluña). Tres del paréntesis de la Guerra Civil Española (1936-1939) y yá na década los años cuarenta, Montoriol, Termes, Español y Vicens, reemprenden el llabor de los sos predecesores, fundando en 1948 el “Grupo de Exploraciones Subterráneas”, que va centrar la so actividá en Cataluña y norte la Península Ibérica. Na década los años cincuenta constitúise en Navarra la Sociedad de Ciencias Aranzadi, el “Grupo de Espeleólogos Granadinos” y el “Centro Excursionista de Alcoy”. Nesos años y dientro la “Federación Española de Montañismo”, créase la “Comisión Téunica de Exploraciones Subterráneas”, que mira de coordinar el llabor de los grupos esistentes. Na década siguiente, esta Comisión tresfórmase nel “Comité Nacional de Espeleología”, articuláu nuna estructura de representación territorial. Pero esti Comité entra en crisis nos años setenta hasta que, en 1979, créase la “Seición Española de Espeleología”, más autónoma dientro la mesma “Federación Española de Montañismo”. Esta Seición considérase un pasu previu a la creación la propia Federación Española de Espeleología (FEE), que va tramitase na década los años ochenta, constituyéndose dafecho en 1987. Queriendo tomar como referencia'l modelu francés d'organización centralizada ensin mirar pa les propies particularidaes y la evolución de la sociedá española, la práutica la espeleoloxía n'España miró siempre d'encuallase dientro l'ámbitu puramente deportivu, d'espaldes a otres organizaciones de calter cultural, asociativu o institucional, yá consolidaes dende la década los cincuenta, como la citada Sociedad de Ciencias Aranzadi, la Unión de Espeleólogos Vascos, l'Association por la Recherche Spéléologique Internationales à la Pierre St. Martin o el Servicio de Investigaciones Espeleológicas del Departamento de Cultura de la Excma. Diputación Provincial de Burgos. Nos caberos tiempos y dende l'Alministración, anéciase n'identificar deporte con competición, dando de llau l'actividá non competitiva, a la que s'identifica n'esclusiva cola recreación, y primando les componentes del espectáculu y la gueta la rentabilidá económico nel deporte, penriba los aspeutos más socializadores, formativos y educativos venceyaos a la práutica deportiva dende la más remota antigüedá. Na cabera década del sieglu XX y los entamos del sieglu XXI, vienen carauterizaos poles continues disfunciones y conflictos ente la propia Federación Española y les estremaes Federaciones Autonómiques y demás asociaciones d'espeleólogos y estudiosos, ensin que pueda decise qu'esta regulación valiera res pa conxugar les dos faces que presenta la carauterística dualidá científico-deportiva de l'actividá. En 1998, créase la Sociedad Española de Espeleología y Ciencias del Karst Archiváu 2007-02-10 en Wayback Machine como sociedá científica abierta a tolos interesaos, que mira de facilitar la conesión a nivel estatal de los estremaos grupos de trabayu dedicaos al estudiu del karst dende los sos diferentes puntos de vista: xeoespeleoloxía, bioespeleoloxía, xeomorfolixía cárstica, proteición de cavidaes, hidroxeoloxía, ecoloxía soterraña, etc.

La comunidá espeleolóxica internacional, que yera una comunidá práuticamente europea hasta mediaos del sieglu XX, entama dellos Congresos Internacionales d'Espeleoloxía en París (Francia, 1953), Bari (Italia, 1958), Viena (Austria, 1961), Postojna (Yugoslavia, 1965), Stuttgart (Alemaña, 1969), Bowling-Green (EEXX, 1981), Barcelona (España, 1986), Budapest (Hungría, 1989), Beixín (China, 1993), La Chaux-des-Fonds (Suiza, 1997) y Brasilia (Brasil, 2001). Nel Congresu de Postojna (1965), presentóse la propuesta de crear una entidá internacional que congregare a tolos espeleólogos del mundu, mirando por coordinar les sos actividaes, dando llugar destamiente a la Union Internationale de Spèlèologie (UIS), que foi instituyida'l día 16 de setiembre de 1965.

Na primer década del sieglu XXI, afóndase nos procesos d'internacionalización de les esploraciones espeleolóxiques, al tiempu que s'incrementa la horizontalización nel sistema de rellaciones sociales, pola mor l'impautu que supón el desendolcu les nueves teunoloxíes de la información. Ello obliga a adoptar un enfoque más ampliu, que tenga en cuenta les interaiciones producíes ente los estremaos elementos qu'integren l'ámbitu nel que se desendolca l'actividá espeleolóxica. N'Europa, cola fin de la división que supunxo la Muria de Berlín en 1989, los espeleólogos de la escuela de los países del Este y de l'antigua Xunión Soviética, intensifiquen los contactos colos espeleólogos occidentales, rompiendo asina la práutica incomunicación qu'apoderaba tamién l'ambiente espeleolóxicu dende la fin de la Segunda Guerra Mundial, en 1945. Yá na década los años ochenta del sieglu XX, fueron espeleólogos polacos los qu'entamaron les sos primeres esploraciones sistemátiques nos Picos d'Europa (El Cornión, Asturies). A lo llargo les dos caberes décades del sieglu XX, van ser espeleólogos yugoslavos, checos, búglaros, húngaros, ucraínos y rusos -ente otros-, los qu'integren grupos internacionales d'esploración, xunta espeleólogos españoles, franceses, ingleses, italianos, portugueses o belgas. Estos contautos beneficiaron muncho bien a toos, aportando pal común les esperiencies adquiríes nel desendolcu de sucesives esploraciones: la proverbial sufrencia, aguante y durez física de los espeleólogos del Este, vien asina a xuntase coles modernes téuniques y aperios desendolcaos nel Oeste. Pali que pali y dende l'últimu cuartu del sieglu XX, los potentes equipos d'esploración europeos y norteamericanos van dir ampliando los sos respeutivos oxetivos, entrando en contautu y collaborando en planu d'igualdá entre sí y colos grupos locales (sobremanera australianos, americanos y asiáticos), espardiendo d'estamiente esta actividá ya incrementando'l nivel téunicu y la seguranza na práutica la espeleoloxía en tol mundu.

Asina ye qu'anguañu, la verdadera actividá espeleolóxica (esto ye, la esploración y l'estudiu les cavidaes naturales soterrañes y el so entornu natural y cultural), vien articulándose cada vuelta más al marxe les yá anquilosaes estructures tradicionales de calter vertical, evolucionando a un sistema organizacional en rede. Un sistema colaborativu, participativu y flesible que s'articula alrodiu d'oxetivos comunes, ensin tar pa nada condicionáu poles estremaes dependencies particulares de los propios espeleólogos que participen nesa actividá: pertenencia a estremaes Alministraciones o Estaos, Federaciones deportives, Universidaes, grupos d'investigación científica, clubes deportivos, asociaciones culturales, instituciones, particulares, etc.

Referencies

Enllaces esternos

Espeleoastur Archiváu 2006-09-01 en Wayback Machine

(n'inglés) IJS (International Journal of Speleology)
(castellán) Espeleobuceo en Burgos - España
(n'italianu) XX Congresso Nazionale di Speleologia Archiváu 2013-05-26 en Wayback Machine (Iglesias, 27-30 Aprile 2007)
(en portugués) Profundezas...