قلعة الجبل

قلعة الجبل
(بالعربى: قلعة صلاح الدين الأيوبي)
التسميه الاصليه	(بالعربى: قلعة صلاح الدين الأيوبي)
قلعه
البلد	مصر
التقسيم الادارى	محافظة القاهره
سنة التأسيس	1176
تاريخ الافتتاح الرسمى	1183
احداثيات	30°01′46″N 31°15′41″E

جامع محمد على فى حرم قلعة الجبل

قلعة الجبل بدا تشييدها صلاح الدين الأيوبى فوق جبل المقطم فى القاهرة عشان تبقى حصنه و مقر حكمه بس عمره ما سكن فيها. سكنها سلاطين الايوبيه بعده لغاية عهد الصالح أيوب اللى نقل مقر الحكم و مكان اقامته مع مماليكه لجزيرة الروضه وسط نيل القاهره. بعد وفاة الصالح أيوب و نشؤ الدوله المملوكيه فى مصر بقت قلعة الجبل مكان اقامة و مقر حكم سلاطين مصر اللى اتوسعوا فى البنا فيها و حواليها خاصة فى عهد السلطان قلاوون و ولاده الأشرف خليل و الناصر محمد. فضلت قلعة الجبل ، و هى القلعه اللى بيعرفها المصراويه باسم قلعة صلاح الدين ، مقر لحكام مصر لغاية عهد محمد على اللى بنا على حرمها الجامع الكبير المعروف باسمه. المتحف الحربى المصرى اللى بيعرض أمجاد مصر العسكريه عبر التاريخ بيشغل دلوقتى جزء من المكان. قلعة الجبل لعبت دور كبير فى تاريخ مصر و العالم.

بنا القلعه

المتحف الحربى المصرى فى حرم قلعة الجبل

امر صلاح الدين الأيوبى اول سلاطين الدوله الأيوبيه الامير بهاء الدين قراقوش الأسدى ببنا قلعة الجبل فوق جبل المقطم فى مكان بيشرف على القاهره ( فى الجهه البحريه ) و مدينة مصر و القرافه ( فى الجهه القبليه الغربيه ) و النيل ( فى جهة الغرب ) و جبل المقطم وراها ( فى الجهه الشرقيه ). المكان اللى اتبنت عليه القلعه كان معروف باسم " قبة الهوا " فيه شوية مقابر و جوامع، و كان تحته ميدان اسمه ميدان احمد بن طولون.

سبب بنا صلاح الدين للقلعه انه بعد ما قضى على الدوله الفاطميه سكن دار الوزاره فى القاهره بس كان خايف من شيعة الخلفا الفاطميين فى مصر و فكر يعمل حصن حصين لنفسه ما يقدروش يوصلو ليه فيه. و شاف ان الحصن على جبل المقطم حايكون آمن، فطلب من الامير بهاء الدين قراقوش الأسدى تشييد القلعه فبدأ يبنى و بنى سور القاهره عشان يحيط بيه القلعه و القاهره. عملية البنا احتاجت ازالة جوامع و مقابر فى المنطقه. و استخدم فى البنا حجارة اهرامات صغيره كات موجوده فى الجيزه. و بيتقال ان قراقوش استخدم حوالى 50 الف أسير فى عملية البنا.

صلاح الدين اتوفى قبل ما يخلص المشروع فاهمل لغاية ما بقى الملك الكامل ابن العادل نايب لأبوه فى مصر فكمل التشييد و بنا البرج الاحمر و ابراج غيره و سكن فى القلعه و فضل فيها بعد ما اتسلطن. و من يوميها بقت مركز الدوله لغاية ما الصالح أيوب اتسلطن فبنى قلعه و بيوت لمماليكه فى جزيرة الروضه فى وسط النيل و راح سكن هناك بدل القلعه. بعد ما اتوفى الصالح أيوب المماليك جابوا ابنه توران شاه مصر من حصن كيفا و سلطنوه، لكن توران شاه ما راحش القاهره و راح طوالى على المنصوره عشان يقود الجيش المصرى ضد الحمله الصليبيه السابعه بتاعة لويس التاسع ،و بعد ما خلصت الحرب المماليك اغتالوه فى فارسكور و قامت الدوله المملوكيه و رجع مركز الحكم و مقر اقامة السلطان للقلعه تانى.

وصف قلعة الجبل فى العصر المملوكى

جامع الناصر محمد بن قلاوون - قلعة الجبل

قلعة الجبل كات فوق جبل المقطم و حواليها كان مبنى سور فيه ابراج. و كان ليها بابين، بابها الكبير كان بيواجه القاهره، و كان اسمه " الباب المدرج " ، و كان ليه والى مركزه الوظيفى كبير اسمه " والى القلعه " قاعد جواه. باب المدرج كان معروف كمان باسم " باب الدرفيل " نسبه للامير " حسام الدين لاچين الأيدمرى " ( غير السلطان لاجين المعروف )، اللى كان بيلقب بـ " الدرفيل "، و ده كان دوادار الملك الظاهر بيبرس. قبل كده كان الباب ده اسمه باب ساريه. و الباب التانى كان اسمه " باب القرافه ". بين البابين كان فيه ساحه واسعه على جانبها بيوت، و فى جانبها القبلى كان فيه سوق للأكل. و الساحه كات بتوصل على دركاه فخمه عند البوابه الكبيره، كان الامرا بيقعدوا فيها لغاية ما يسمح ليهم بالدخول لمقابلة السلطان. و كان فيه دهليز واسع بيوصل لبيوت و لجامع القلعه. الدهليز كان فيه مداخل بتوصل لساحه و اسعه بيتوسطها الايوان الكبير ، اللى كان بيقعد فيه السلطان ايام المواكب و فى ايام استلامه بنفسه تظلمات الناس العاديه و شكاويهم ( دار العدل ). الساحه كات محاذيه لباب القصر و خزانة القصر اللى دخولهم كان من باب اسمه باب النصر ( غير باب النصر فى القاهره ).

كان فيه تلت قصور و بيت للحريم السلطانى و جنينه و حمام و حوش. كان فى بقية القلعه بيوت المماليك السلطانيه و الامراء الخاصكيه المقربين من السلطان. خواص الامرا كانو ساكنين فى القلعه مع اسرهم و مماليكهم و دواوينهم كات برضه جوه القلعه. القلعه كان فيها مبانى اسمها الطباق كان بيعيش فيها المماليك المستجدين اللى كانو لسه بيتعلموا و يتدربوا. دار الوزاره اللى كات معروفه باسم " قاعة الصاحب " كات جوه حرم القلعه و كات بتضم ديوان الجيش و قاعة الانشا ( سكرتارية الدوله ) و دار النيابه اللى كان بيسكنها و بيشتغل فيها نايب السلطان. و كان فيه جوامع و دكاكين و أسواق. كان فيه كمان جب بيستخدم كسجن قفله السلطان الناصر محمد بن قلاوون فى حملته ضد الفساد بسبب شناعته و سؤ سمعته. فى حرم القلعه كان موجود الاصطبل السلطانى و ميدان واسع كان بيصلى فيه السلطان صلاة العيد، و فى الاوقات التانيه كان بيستخدم كملعب كوره بيلعب فيه السلطان و الامرا. بيقول المقريزى ان اللى شاف القلعه و ايوانها بيدرك على طول مكانة سلاطين مصر و سعة انفاقهم.

دار العدل القديمه

بناها السلطان الظاهر بيبرس تحت القلعه عشان يقعد فيها فى ايام معينه يستلم شكاوى سنهة الناس و مطالب الفقرا و كان بيستخدمها كمان فى عروض العساكر. فى الايام التانيه كان بيقعد فيها نايب دار العدل و القضاه و الامرا عشان يتلقوا المظالم و يحلوا مشاكل الناس. بعد ما بقى السلاطين بيقعدوا فى الايوان للغرض ده بقت مكانها الطبلخاناه اللى بناها السلطان الناصر محمد بن قلاوون مكانها.

الايوان

الايوان كان معروف باسم " دار العدل " بعد ما حل محل دار العدل القديمه. الايوان ده بناه السلطان المنصور قلاوون الألفى و جدده ابنه الأشرف خليل لكن ابنه التانى الناصر محمد بن قلاوون، اللى بنا فى مصر اللى ما بناهوش ملك تانى من ايام الفراعنه، هده و بنى مكانه ايوان جديد كان عباره عن تحفه معماريه مالهاش مثيل، استخدمت فيها العمدان الفرعونيه اللى اتنقلت من الصعيد للقاهره. الايوان كان فيه عرش سلطان مصر اللى عمله الناصر محمد من العاج و الأبنوس و اللى كان كمان حاجه أبهه مالهاش مثيل فى العظمه و الجمال. الايوان كان ليه باب حديد مزخرف برسومات بديعه وقبه رائعه الجمال. و كان الملك الناصر بيقعد فى الايوان كل يوم اتنين و خميس مع أمراء مصر و قضاتها و أكابر الدوله المصريه يسمعوا شكاوى سنهة الناس و الفقرا و المستضعفين. استمر الايوان يستخدم فى الغرض ده لغاية عهد السلطان الظاهر برقوق اللى بقى يقعد يستلم الشكاوى و يحكم بين الناس فى الاصطبل السلطانى بدل الايوان. لما بنى الناصر محمد الايوان قال الشعرا فيه : " ملك الزمان و من رعية ملكه .. من عدله لا يظلمون فقيراً ".

قصر الأبلق

كان تحفه معماريه جنب جنينه. بناه السلطان الناصر محمد بن قلاوون قدام الاصطبل السلطانى. كان بيقعد فيه السلطان كل يوم ما عادا يوم الاتنين و الخميس ايام دار العدل. الجنينه كات فيها جنينة حيوان، و قنوات بتجرى فيها ميه مرفوعه من النيل، و كان فيه رحبه بيقعد فيها خواص الامرا قبل ما يدخلوا القصر اللى كات ارضيته مرمر و مفروش بالسجاجيد الجميله. قصر الابلق كان بيتكون من مجموعه من القصور المبنيه من الحجاره السوده و الصفره بتنسيق فنى بديع، حيطانها كات متزينه بالفصوص المذهبه و المشجره بالصدف و سقوفها كات مذهبه و مموهه باللازورد.

الاشرفيه

قصر بناه السلطان الاشرف خليل فى حرم قلعة الجبل و اتعرف باسم الأشرفيه. كان قصر رائع ما اتعملش زيه قبل كده.

قاعة البيسريه

تحفه معماريه مالهاش مثيل. بناها السلطان الناصر محمد بن قلاوون بين الجناين و فرشها بالسجاد القيم و كان بتتنور بـ 49 نجفه معموله من الفضه البيضه المطلى بالدهب. و كان ليها برج مرصع بالعاج و الابنوس و شبابيك و بلكونات من دهب خالص.

الدهيشه

عمرها السلطان عماد الدين اسماعيل. اتنقلت أحجارها البيضه و الحمره من الشام و اتكست ارضيتها بالمرمر و اتفرشت بالسجاجيد الفخمه.

السبع قاعات

القاعات دى كات بتطل على الميدان و باب القرافه. عمرهاالسلطان الناصر محمد بن قلاوون و سكن فيها جواريه اللى لما اتوفى كان عددهم 1200 جاريه.

الجامع

بناه الناصر محمد بن قلاوون مكان جامع تانى ماكنش قد كده. و لما خلص البنا قعد فيه و استدعى كل مؤذنى القاهره و القراء والخطبه. بعد ما اختبر أصواتهم اختار منهم عشرين عشان يبقوا مؤذنين الجامع. و عمل فيه مدرسه لدروس الفقه. الجامع بقى المكان اللى بيصلى فيه السلاطين فى مقصوره خاصه و الامرا يوم الجمعه. الجامع كات أرضيته رخام و سقفه مبطن بالدهب و ليه قبه عاليه و رواقات حولين صحنه.

المكتبه

المكتبه ( خزانة الكتب ) كان فيها اعداد كبيره من كتب العلوم و التاريخ، باظت منها كتب كتيره بسبب حريقه، و اتباعت الكتب اللى اتلفتها الحريقه برخص التراب لعامة الناس و كان من ضمنها كتب قيمه و نادره جداً.

ملحقات تانيه

الدار الجديده كات جنب باب سر قلعة الجبل و كات بتطل على سوق الخيل. عمرها السلطان الظاهر بيبرس.

القاعه الصالحيه عمرها لبصالح أيوب و عملها مسكن للملوك. اتحرقت مع الخزانه السلطانيه.

باب النحاس كان من اجل أبواب قصور السلطان. جدده السلطان الناصر محمد بن قلاوون و وسع دهليزه.

باب القله كان من أبوب قلعة الجبل. اتسمى كده لان الظاهر يبرس كان بنى قله جنبه. المنصور قلاوون هد القله و بنى بدالها قبه لكن الناصر محمد هدها و جدد باب القله و عمل ليه مدخل اضافى.

الطباق كات المبانى اللى بيعيش فيها المماليك. الطباق فى الايوان كات مخصصه للماليك السلطانيه.

من قلعة الجبل حكمت مصر و سيطرت على جنوب البحر المتوسط فى العصر المملوكى. القلعه قعد فيها سلاطين دخلوا التاريخ و اتشهروا، و شافت احداث كتيره مهمه، و اتاخدت فيها قرارت شكلت تاريخ مصر و المنطقه اللى حواليها و ساعات تاريخ العالم كله.

مواقع خارجيه ليها علاقه بالموضوع

• المتحف الحربى المصرى - قلعة الجبل Archived 2014-06-06 at the Wayback Machine

المراجع

• المقريزى : السلوك لمعرفة دول الملوك ، دار الكتب، القاهرة 1996.
• المقريزى: المواعظ و الاعتبار بذكر الخطط والآثار، مطبعة الادب، القاهرة 1968.
• القلقشندى : صبح الأعشى فى صناعة الانشا، دار الفكر، بيروت.
• الموسوعة الثقافية ، مؤسسة فرانكلين للطباعة والنشر، القاهرة - نيو يورك 1972
• Doris Behrens, Cairo of the Mamluks, I.B. Tauris, London, New York 2007 ISBN 978-1-84511-549-4

فيه فايلات فى تصانيف ويكيميديا كومونز عن:

قلعة الجبل