Toggeborg

Dä Artikel behandlet e Region i de Ostschwiz. För witeri Bedütige lueg bi Toggeburg (Begriffsklärig).

S Toggeborg (IPA: [ˈtɔkːəb̥org̊, -b̥ʊrg̊]) isch e Region im weschtliche Teil vom Kantoo Sanggalle i de Schwiz.

Geografii

De Hoptfluss isch d Tuur, wo z Wildhuus und z Underwasser entspringt und noch em grosse Boge bi Wiil d Nordgrenze vom Toggeburg bildet. En witere Fluss isch de Necker, wo us em Neckertal chunnt. Im Süüde sind die sibe markante Churfirschte. Die Näme sött jede kenne: Chäserogg, Hinderrogg, Zueschtoll, Schiibeschtoll, Brisi, Frümsel, Seluu. S Obertoggeburg isch au e ganz e bliebts Schiigebiet, mit Pischte vom Chäserrogg in Gämserrogg und abe is Tal. Und zoberscht obe hesch e herrlichi Uussicht uf de Walesee, de Zörisee, d Glarneralpe und natürli uf de Säntis im Alpstei.

Wertschaft und Vercheer

S Toggeborg werd hoptsächli landwertschaftlich benutzt, im Obertoggeburg gits au en starche Tourismus, und z Wattwil und im Neutoggeborg gits no Industrii. De grööscht Industriiort isch Uzwil im Undertoggeborg mit de internationale Maschinefabrigg Büeler.

Vo Wil us faart d Toggeburgerbaan bis uf Nesslau und vo Sanggale us faart d Südostbaan quer dur s mittlere Toggeburg und verlot s Tal noch Wattwil dur de Ricketunel. S Obertoggeburg isch nume mit Postauto vo Nesslau us und vom Rintl her erschlosse und e Postautolinie verbindet Nesslau mit de Schwägalp.

Im obere Toggeburg gits au Bergbaane, so hets aini vo Wildhuus uf d Gamsalp, denn d Baane vo Unterwasser uf de Iltios und witer uf de Chäserrogg. Vo Alt Santihann goot e Bäänli uf d Sellamatt. Uf de Schwägalp schwebt e Luftsailbaan uf de Säntis ue. Im Ganze sind höt sibe Bergbaane in Betriib.

Kultur

Im Toggeburg lebt no e starch büürlichs Bruchtum mit traditionelle Alpuffaarte und Veeschaue und d Buuremolerei isch no wit verbraitet. Die traditionelli Strichmusig bistoot usem Hackbrett, zwo Giige, emene Tschello und ere Bassgiige und natürli werd ono gjodlet.

Literarisch bekannt sind d Tagibuechufzaichnige „Der Arme Mann im Tockenburg“ vom Wattwiler Buresoo Ulrich Bräker, e autobiografisches Werch us de soziale Unterschicht vom 18. Joorhundert.

Furore gmacht het de Musiker und Schriftsteller Peter Weber us Wattwil mit sim Buech Der Wettermacher. Da Buech beschribt in ere bluemige, fast überschwengliche Sproch nöd nu d Uusicht vo de Churfirste. Da Buech isch im Joor 1993 usechoo.

De Dialekt isch nöd aihaitlich, vor alem s Obertoggeburg unterschaidet sich stärcher vom restliche Tal. Im undere Toggeborg machet sich immer stärcher Iiflüss vom Försteland bemerkbar. De Dialekt isch i de östlichere Gebiet vom Toggeburg eng vewandt mit em Appezeller Dialekt. De Toggerburger Dialekt ghört zu de Ostschwizer Dialekt.

Tüpisch för s Toggeburg send di vile Streusidlige und s Toggeburgerhuus.

Persönlichkaite

Notker Balbulus (um 850), Mönch und Dichter, us Jonschwil
Sant Idda (St. Ida) (12. Jh.?), Hailigi, Grööfi vo Toggeburg
Chraft vo Toggeburg (um 1260), Minnesänger
Ulrich Zwingli (1484–1531), Reformator us Wildhus
Ulrich Bräker (1735–1798), Schriftsteller vo Wattwil
Babeli Giezendanner (1831–1905), Puuremoleri us Chappel
Peter Weber (* 22. April 1968 z Wattwil), Autor und Musiker

Gschicht

Öbersicht

Epoche	Ziit	Eraignis & archäologischi Fundplätz
Staizitt	öppe 40000 v.Chr.	Neandertaler im Wildemannlisloch
Früeni Bronzezitt	2200-1550 v.Chr.	Alp Seluu
Mittleri Bronzezitt	1550-1350 v.Chr.	Alp Seluu, St. Iddaburg, „Tuurfünd“
Spooti Bronzezitt	1350-800 v.Chr.	Alp Gamplüt, St. Iddaburg, „Tuurfünd“, Rootmoos, Glattborg bi Oberbüüre
Hallstatt	800-480 v.Chr.	St. Iddaburg
Latène	480-15 v.Chr.	„Tuurfünd“, Choolberg, Schwaarzebach
röömischi Chaiserzitt	15 v.Chr. - 284	D Röömer eroberet s Piet fo de hüttige Schwiz. „Tuurfünd“, Glattborg, Oberozwiil, Oberglatt, Oberhelffetschwiil
Spootantiiki	284-500	Eppeberg
Früemittelaalter	500-1050	„Tuurfünd“, Jonschwil, Niderozwil, Floowil abem 6./7. Joorhundert Bsidlig vom Toggeborg. Abem 8. Joorhundert foot di schriftlichi Öberliferig aa und d Fünd nemed immer mee zue
Hoochmittelaalter	1050-1250	Ersti Nenig vom Gschlecht Toggeburg ane 1044
Spootmittelalter	1250-1500	Ane 1436 sterbt de letschti Groof fo Toggeborg. Ane 1468 chauft de Förstabt vo Sanggale s ganz Toggeborg.
früeni Noizitt	1500-1798	Reformatio ab 1517. De Ulrich Zwingli us Wildhuus wendet sich 1524 a d Toggeborger. 1712: Toggeborger Chrieg
Noizitt	ab 1798	Ane 1798 lööset d Franzoose di aalte Herrschafte uuf, d Helvetik werd gründet. 1803 de Kantoo Sanggalle werd gründet.

Früegschicht

S Toggeborg isch archäologisch völlig schlecht erforscht. Dromm waiss mer o wenig öber d Früegschicht vom Taal. Aidüttig isch ass s Toggeborg vo verschidnige Sitte her bisidlet woren isch, nämmli emole vom Noorde heer usem Thurgauische und im anderen End vom Rintl unenufe is Obertoggeborg und denn no usem Piet vo de Linthebni. S mittlere Toggeborg isch offesichtlich em spöötischte erschlosse woore.

Di ältiste menschliche Spuure im Toggeburg stammet us de Staizitt. S Wildemannlisloch (1682 m.ü.M) am Noordhang vom Seluu isch vor guet 40’000 Joor zittewiis vo Neandertaler uufgsuecht woore. Nochem Rückzuug vo de Gletscher noch de letschte Iiszitt isch s Toggeborg nodisnoo zomene Uurwald woore, wo - wenn öberhopt - nume wenig Mentsche glebt hend.

Uf de Alp Vorder Seluu isch a zwee Plätz vercholets Holz gfunde woore, wo ahand vo C¹⁴-Bistimmig i di früeni und mittleri Bronzezitt datiert were chönd. Die chönntet Öberrest vo Füürstele sii oder uf e früeni Brandrodig hiiwiise. Pollenanalyse vo de Alp Gamplüt oberhalb vo Wildhuus zaiget, ass i de spoote Bronzezitt do Wald grodet woren isch. Im ondere Toggeborg sind i de Joore 1997 und 1998 bi Schwaarzebach und Bazed guet 1700 Fundobjekt us de Tuur borge woore, wo vo de mittlere Bronzezitt bis i d Noizitt ine datiert were chönd. Us de mittlere Bronzezitt chömid von dene beede Plätz sechs Glofe und e Pfiilspitz. Scho früenner hett mer bi Schwaarzebach i de Tuur e Bieli us Bronze gfunde, wo us de mittlere Bronzezitt stammt. A dene beede Plätz hett mer o spootbronzezittlichi Angelhöögge und e Schwert gfunde. Si zaiget, as im undere Toggeborg zo dere Zitt Mentsche glebt hend. E chliini Siidlig isch doozmol uf de Sant Iddaburg gsii und en anderi vermuetli uf de Glattburg bi Oberbüre grad öber de Tuur. Pollenanalyse im Rootmoos bi Tegersche zaiget, as i de Nööchi scho i de spoote Bronzezitt Chorn aabaut woren isch.

Us de Halstattzitt gits fast ekai Fünd. Nume uf de Iddaborg sind Öberrest vonnere Sidlig usem spoote 6. und 5. Jh. v.Chr. gfunne wore. Fünd us de Latènezitt sind hüüffiger. Usem 1. Jh. v.Chr. stamid sechs cheltischi Münze, womer a dene beede Fundplätz a de Tuur gfunde hett. Die Münze wiiset druf hii, as oberhalb vo dene Fundplätz e Sidlig gsii sii mue. Halbwegs zwösched den Plätz isch bi Cholberg e Handmöli vo dere Zitt us Stai gfunde woore, e sichere Biwiis, asmer do gwont und Feldbau bitribe hett.

I de Röömmerzitt het s Toggeborg zo de Provinz Raetia ghöört, bis hütt sind aber no kai Sidlige us dere Zitt entdeggt wore. Möglicherwiis aber isch uf de Glattburg bi Oberbüüre e chliini Sidlig gsii. Me hett aber a verschidnige Pletz röömischi Münze gfunde. Di ältiste stamed vom Chaiser Augustus (12–8 v.Chr.), di jüngste vom Magnentius (350–353). E Münzhort isch z Ufhofe i de Gmaind Oberbüüre gfunde wore. Öb die Münze us Oberuzwiil vomene Hort chömed isch umstritte, o de Fundort isch umstritte. Anzelni Münze sind bi de Burg Eppeberg ob Bichwil gfunde wore, bi Oberglatt, im Sunetaal bi Oberbüüre und zwoo uf de Glattburg und aini no bi Oberhelffetschwiil. Us de beede Fundplätz i de Tuur chömed sechs röömischi Münze und nüü Fible. Da zaigt, as im undere Toggeborg Römer umenand gsii sind.

Usem Früemittelaalter stamed e paar wenigi Gräber im undere Toggeborg. So hett mer Niderozwil e Mane- und e Frauegraab gfunde und z Jonschwil e Mane- und e Chindergraab. Di eerste schriftliche Uurchunde wo Ort im Toggeborg bitreffed stamed usem 8. Joorhundert. De nöördlich Tail hett denn zom Tuurgau ghöört. Ahand vo Oortsneme chamer aanee as d Aalpe im Obertoggeborg doozmool vo romaanischsproochige Senne gnutzt wore sind.

Grofschaft Toggeburg

De Name het s Toggeburg vo de Groofe vo Toggeburg öbercho, wo zerschtmol im Joor 1044 erwähnt werdet. De Stammsitz isch d Burg Alttoggeborg gsii. D Grofe hend dur Hürote ire Landbsitz immer mee chöne uusdehne und hend schlussendli grossi Gebiet im Bündnerland und im Vorarlbergische ghaa.
Wo aber de letzti Groof Fridrich VII. im Joor 1436 ohni Erbe gstorben isch und er au kai Testament gschribe ghaa het, hend d Zörcher gmaint, si möset da Tal ha, und e Chrieg azettlet. De Alti Zürichrieg hend s aber verloore. Im Joor 1468 het de Förstabt vo Sanggale s Toggeborg vom Fraiherr Petermann vo Raron abkauft.

Förstabtai Sanggale

Im Joor 1524 het de Reformator Ulrich Zwingli mitere Botschaft a d Toggeburger d Reformation iiglaitet. Nochdem sich aber s Chloster Sanggale vo de Uurue erholt het, heds chräftig afange s Tal wider z rekatholisiere. Us dem Grund isch s Toggeburg recht gmischt, en Tail vode Bevölkerig isch reformiert, de ander isch katholisch.

1712 hät de Toggeborgerchrieg – wo wider mitemene Schtriit ums Toggeborg aagfange het, die entschaidendi Schlacht isch aber bi Villmerge gsii – zunere Erschtarchig vo de reformierte Kantöö gfüert, was schlussendli (nochem Sonderbundschrieg im 1847i) d Bildig vom Schwiizerische Nationalschtaat ermöglicht het.

1798 sind d Franzoose i d Schwiz iimarschiert und hend under anderem au de Förstabt vo Sanggale entmachtet und es isch die Helvetischi Republik usgruefe worde. S Toggeburg isch zum Kantoo Säntis choo, aber s Obertoggeburg zum Kantoo Linth.

Noizit

Im Joor 1803 isch de Kantoo Sanggale gründet worde und s ganz Toggeburg isch en Tail devo worde. Im Verlauf vom 19. Joorhundert het im Toggeburg d Textilindustrii afange ufblüe. 1870 isch d Toggerburger Baan vo Wil uf Ebnet eröffnet worde und het dodemit em Tourismus e Grundlaag botte.

Gmainde

Bevor de Kantoo Sanggale bide Verfassigsrevision vom 10. Juni 2001 i die noie Wahlchrais uftailt worden isch, het s Toggeburg us vier Bezirk bestande. Bi de Noiordnig isch de Wahlchrais Toggeburg gschaffe worde und debi sind aber fascht alli Gmainde vom alte Bezirk Untertoggeburg usgschlosse worde, obwohl d Bevölkerig kai Froid gha het.

D Gmainde bis am 31. Dezember 2002:

Ofiziell Name vo de Gmaind	Iihaimisch Name	Iiwohner (2005)	Flächi i km²	Höchi (m.ü.M.)
Obertoggeburg (Wahlchrais Toggeburg)
Wildhaus SG	Wildhuus, Willhuus	1213	34,43	1095
Alt St. Johann	Santihan Underwasser	1441	53,10	890 906
Stein SG	Stäi	388	12,24	838
Nesslau-Chrummenau	Nesslau Chrummenäu	3398	80,63	762 712
Ebnat-Kappel	Ebnet-Chappel	4887	43,57	630
Noitoggeburg (Wahlchrais Toggeburg)
Wattwil	Wattwil Rikche	8187	43,93	614 790
Lichtensteig	Liechtestäig; Liestig	1928	2,82	650
Krinau	Chrinòu	271	7,23	800
St. Peterzell	Pheetterzëll, Petsëll	1195	9,38	710
Hemberg	Hëmbëërg	949	20,15	945
Brunnadern	Brunòòdere	889	6,69	650
Oberhelfenschwil	Hëlffetschwil	1351	12,68	800
Alttoggeborg (Wahlchrais Toggeburg)
Bütschwil	Bötschwiil Diepfert	3423	13,79	611
Lütisburg	Lütischborg	1345	14,09	580
Mosnang	Moslig	2882	50,46	726
Kirchberg	Chìrchbërg (alt: Chilperg) Bazed	8051	42,59	736 598
Undertoggeborg (Wahlchrais Wil *)
Mogelsberg	Mogelschpërg	2208	32,96	755
Ganterschwil	Ganterschwil	1143	8,01	606
Jonschwil	Joonschwil (alt: Joonschpel) Schwaarzebach	3285	10,99	597 564
Uzwil	Ozwil Hënau	12050	14,49	564 505
Oberuzwil	Oberozwil Bichwil	5700	14,11	568 640
Flawil	Flòòwil (alt: Floobel)	9680	11,51	578
Degersheim	Tëgersche Maggenau	3830	14,48	863
* Gmainde Mogelschberg und Ganterschwil ghöret zum Wahlchrais Toggeborg.

Lueg au no

Commons: Toggeburg – Sammlig vo Multimediadateie

Büecher

Hans Büchler (Herausgeber): Das Toggenburg, 1993 (2. Uflaag); ISBN 3-7212-0256-2
Wilhelm Wiget: Die Laute der Toggenburger Mundarten, Frauefeld 1916

47.282719.153419Koordinate: 47° 17′ N, 9° 9′ O; CH1903: 729724 / 238285