Latince

Latince
Latince
lingua latīna
	Latince bir yazıt, Kolezyum, Roma, İtalya
Telaffuz	Latince telaffuz: [laˈtiːna]
Etnisite	Latinler
Dil ailesi	Hint-Avrupa İtalik Latino-Faliskan Latince; ; ;
Ardıl	Latin dilleri
Yazı sistemi	Latin (Latin alfabesi)
Resmî durumu
Resmî dil	Kutsal Makam
Bölgesel	Antik Çağ: Roma dilbilgisi / söylem okulu; Bugün: Papalık Latin Akademisi;
Dil kodları
ISO 639-1	la
ISO 639-2	lat
ISO 639-3	lat
Glottolog	impe1234; lati1261
	Roma İmparatorluğu’nun (MS 117’de) ve Latin konuşmacıların yönettiği bölgeyi (koyu kırmızı) gösteren harita. Latince dışındaki birçok dil imparatorlukta konuşuldu.
	Latincenin modern torunları olan Roman dilleri.

Latince (lingua Latina veya Latinum), Hint-Avrupa dillerinin İtalik koluna ait klasik bir dildir. Klasik Latince, artık önemli metinler üretmek için kullanılmadığı için ölü bir dil olarak kabul edilirken, Halk Latincesi, Roman Dillerine dönüşmüştür.^[3] Latince, başlangıçta İtalya'nın Roma çevresindeki alt Tiber bölgesi olan Latium'daki (şimdi Lazio olarak bilinir) Latinler tarafından konuşuluyordu.^[4] Roma Cumhuriyeti'nin genişlemesiyle İtalyan Yarımadası'nda ve daha sonra Roma İmparatorluğu boyunca baskın dil haline geldi. Batı Roma'nın düşüşünden sonra bile Latince, 19. yüzyılın başlarına kadar Avrupa'da uluslararası iletişim, bilim, akademik çalışma ve akademinin ortak dili olarak kaldı. Daha sonra bölgesel yerel diller, kendi torunları olan Roman dilleri de dahil olmak üzere, ortak akademik ve politik kullanımda Latince'nin yerini aldı.

Latincenin günümüze ulaşan en eski örneği, MÖ 7. yüzyıla tarihlenen bir toka üzerine Yunan alfabesi ile yazılmış 5 harflik bir metindir. Eski Latince, Roma'nın da yer aldığı Orta İtalya'daki Latium bölgesinde konuşulmaktaydı. Roma Cumhuriyeti'nin yükselişe geçmesiyle Klasik Latinceye evrilen dil, İtalya'ya, sonra da Jireček Hattı sınır oluşturacak şekilde Roma İmparatorluğu'na yayıldı ve ülkedeki egemen dil haline geldi. Yazı dili olarak kullanılan Klasik Latince ile aynı zamanda halk tarafından Halk Latincesi konuşulmaktaydı. Klasik Latince MS 3. yüzyıldan itibaren Geç Latinceye evrildi, Halk Latincesi ise 6. ve 9. yüzyıllar arasında günümüzde konuşulan Romen dillerinin atalarına dönüştü. Ölü bir dil haline gelen Latince, Ortaçağ, Rönesans ve Yakın Çağ'da yazı dili olarak kullanımını sürdürdü.

Latinceden Avrupa'da konuşulan dillere alıntılanmış çok sayıda kelime bulunur. Özellikle teoloji, bilim, tıp ve hukuk alanlarındaki birçok terimin kökeni Latinceye ve Grekçeye dayanır.

Tarihçe

Yunan edebiyatının temelinde kurulan Latin edebiyatının MÖ 3. yüzyıldaki gelişimiyle birlikte, edebî ya da klasik olarak adlandırılan Latince, Yunanca kelimeler, dil bilgisi ve üslup bilgisinden hayli etkilenmiş yapısıyla, biçimselliği ve zarafetiyle Halk Latincesinden (Vulgar) tümüyle farklı bir görünüme kavuşmuş adeta şiirsel bir dil olmuştur. Bunun sonucunda Klasik Latince tamamen yazı diline ve akademik dile dönüşmüştür. Klasik Latince MÖ 1. yüzyıl ile MS 1. yüzyılın başlarına kadar süren bir dönemde kullanılmıştır.

Latincenin öğrenimi ve öğrenim amacı öteki Batı dillerininkinden farklıdır. Çünkü başka bir Batı dilini öğrenen insan sadece bu dili konuşur ya da dil bilgisini derinleştirerek ilgili kültür hakkında bilgi edinir. Oysa Latince öğrenmekle Batı'nın tüm edebiyatlarının ve edebî türlerinin temel anlamına vakıf olur ve sonradan herhangi bir batı dilini öğrenmede hiç Latince bilmeyen birine göre daha hızlı yol alır.

Latince bugün bir toplumun günlük yaşantısı içinde kullanılmayan bir ölü dil olduğundan kulak dolgunluğuyla veya pratik yöntemlerle öğrenilmesi ve öğretilmesi zor bir dildir. Sistemli bir dil bilgisi öğrenimi ve öğretimi şarttır. Bu tip bir dil bilgisi öğrenimiyse kişinin dil duyarlılığını geliştirir. Ayrıca Batı dillerinin kelime hazinesi, morfolojisi, üslup özellikleri Latinceyle derinden ilişkilidir. Bu dillerin çoğunda hâlâ birçok Latince kelime, deyim ve ifade ya doğrudan ya da birtakım değişikliklerle kullanılmaktadır. Bugün birçok öğrenci, akademisyen ve Katolik din insanı Latinceyi akıcı bir şekilde konuşmaktadır. Dünya çapında ilköğretimde, ortaöğretimde ve yüksek lisans seviyesi eğitim kurumlarında öğretilir. Latince zengin zaman, şahıs ve fiil çekimleri ile son derece bükümlü bir dil özelliği göstermektedir.

Alfabe

Latin alfabesinin kökeni Etrüsk alfabesi ile Yunan alfabesine dayanır.

Harfler
Aa	Bb	Cc	Dd	Ee	Ff	Gg	Hh	Ii	Kk	Ll	Mm	Nn	Oo	Pp	Qq	Rr	Ss	Tt	Vv	Xx	Yy	Zz
Harflerin okunuşları
a	be	ke	de	e	f	ɡ	h	i veya y	k	l	m	n	o	p	ku	r	s	t	u	ks	ü	z

Ses bilgisi

Latince konuşan bir

Latince Almanca konuşularak konuşulur

Latincede bulunan seslerin telaffuzu konusunda elimize ulaşmış herhangi bir veri bulunmamaktadır. Telaffuz konusunda edindiğimiz bilgiler ise ancak rekonstrüksiyon yöntemiyle elde edilir. Rekonstrüksiyon yönteminin yararlandığı kaynaklar ise antik yazarların telaffuzları, antik etimoloji eserleri, yazım hataları ve diğer dillerdeki Latince kökenli sözcüklerin telaffuzlarıdır.

Ünsüzler

		dudaksıl	dişsel	damaksıl	art damaksıl		gırtlaksıl
		dudaksıl	dişsel	damaksıl	plain	dudaksıl	gırtlaksıl
patlamalı	ötümlü	b	d		ɡ	ɡʷ
patlamalı	ötümsüz	p	t		k	kʷ
sızıcı	ötümlü		z
sızıcı	ötümsüz	f	s				h
genizsil		m	n		(ŋ)
rotik			r
yarı ünlü			l	j		w

Eski ve Klasik Latincede büyük ve küçük harfler bulunmamaktadır. Harflerin çoğu da günümüzdeki kullanılan şekillerine benzemektedir. Latincede çift ünsüzler uzun bir şekilde sesletilir. Ünsüzlerin sesletimleri aşağıdaki tabloda bulunmaktadır:


Latince yazı birim	Latince ses	İngilizceden örneklerle telaffuzlar
c, k	[k]	sky (gök) sözcüğünde olduğu gibi sert ama central (merkez), social (sosyal) sözcüklerinde olduğu gibi yumuşak değil.
t	[t]	stay (kalmak) sözcüğünde olduğu gibi, nation (ulus) sözcüğündeki gibi değil.
s	[s]	say (söylemek) sözcüğünde olduğu gibi ama rise (yükselmek, artmak) ve issue (sorun, mesele) sözcüklerindeki gibi değil.
g	[ɡ]	good (iyi) sözcüğündeki gibi sert ama gem (mücevher) sözcüğündeki gibi yumuşak değil.
g	[ŋ]	sing (şarkı) sözcüğünde olduğu gibi.
n	[n]	man (insan, insanoğlu) sözcüğündeki gibi.
n	[ŋ]	c, x ve g seslerinden önce sing (şarkı) sözcüğünde olduğu gibi.
l	[l]	Çift l sesinden ve i sesinden önce link (bağlantı) sözcüğünde olduğu gibi.
l	[ɫ]	Diğer tüm durumlarda, bowl (kase) sözcüğünde olduğu gibi.
qu	[kʷ]	quick (hızlı) sözcüğündeki gibi ama antique (antik) sözcüğündeki gibi değil.
u	[w]	Bazen bir hecenin başında veya g ve s sesinden sonra, wine (şarap) sözcüğünde olduğu gibi ama vine (asma) sözcüğündeki gibi değil.
i	[j]	Bazen bir hecenin başında yard (bahçe) sözcüğünde olduğu gibi ama just (henüz) sözcüğünde olduğu gibi değil.
i	[jj]	Ünlü sesler arasında çift olarak sesletilir, toy yacht (oyuncak gemi) gibi.
x	[ks]	c+s seslerinin birleşimidir, axe (balta) sözcüğünde olduğu gibi ama example (örnek) sözcüğündeki gibi değil.

Ünlüler

	ön	merkez	arka
dar	[iː ɪ]		[ʊ uː]
orta	[eː ɛ]		[ɔ oː]
geniş		[a aː]

Klasik Latincede ⟨U⟩ sesi ünlü bir sesi karşılamak için kullanılmak istense bile ⟨V⟩ şeklinde yazılır. ⟨Y⟩ ise alıntı Yunanca sözcüklerdeki ipsilon sesini karşılar. Fakat bu ses, bazen i bazen u şeklinde telaffuz edilir. Ayrıca bu ses yanlışlıkla benzer anlamlara sahip Yunanca sözcüklerle karıştırılarak Latinceye özgü kelimelerde bile kullanılmıştır.

Klasik Latincede de uzun ünlü ve kısa ünlü ayrımı vardır. ⟨I⟩ sesi haricinde uzun ünlüler, üstlerine onların uzun bir şekilde sesletileceğini belirten ve yazıda < ´ > şeklinde gösterilen bir işaret alırlar. Uzun İ sesi ise kalın I şeklinde yazılmıştır. Modern metinlerde ise uzun ünlüler üzerlerine yazıda uzun bir çizgi şeklinde gösterilen uzatma işareti alırlar: ⟨ā ē ī ō ū⟩. Kısa ünlüler ise çengelsi bir şekilde gösterilen kısaltma işareti alırlar: ⟨ă ĕ ĭ ŏ ŭ⟩

Kelime sonundaki ⟨m⟩ ve herhangi bir ünlü ses, ⟨s⟩ veya ⟨f⟩ sesinden önce yer alan ⟨n⟩ sesi ve bir ünlü ses, uzun ve genizsil(nazal) bir şekilde sesletilir.

Latince ünlü seslerin sesletimleri
Latince yazıbirim	Latince ses	Telaffuzlar
a	[a]	Kısa <a> sesidir, cut (kesmek) sözcüğünde olduğu gibi sesletilir.
a	[aː]	Uzun <a> sesidir, father (baba) sözcüğünde olduğu gibi sesletilir.
e	[ɛ]	Kısa <e> sesidir, pet (evcil, evcil hayvan) sözcüğünde olduğu gibi sesletilir.
e	[eː]	Uzun <e> sesidir, they (onlar) zamirindeki e-y olarak sesletilir.
i	[ɪ]	Kısa <i> sesidir, sit (oturmak) sözcüğünde olduğu gibi sesletilir.
i	[iː]	Uzun <i> sesidir, machine (makine) sözcüğünde olduğu gibi sesletilir.
o	[ɔ]	Kısa <o> sesidir, sort (sıralamak) sözcüğünde olduğu gibi sesletilir.
o	[oː]	Uzun <o> sesidir, holy (kutsal) sözcüğünde olduğu gibi sesletilir.
u	[ʊ]	Kısa <u> sesidir, put (koymak) sözcüğünde olduğu gibi sesletilir.
u	[uː]	Uzun <u> sesidir, true (doğru) sözcüğünde olduğu gibi sesletilir.
y	[ʏ]	Kısa <u> veya <i> olarak sesletilir, Almanca Stück (parça) sözcüğünde olduğu gibi.
y	[yː]	Uzun <u> veya <i> olarak sesletilir, Almanca früh (erken) sözcüğünde olduğu gibi.

Çift ünlüler

Klasik Latincede birkaç tane çiftünlülü ses bulunur. Bu sesler arasında en yaygını ⟨ae au⟩ sesleridir. ⟨oe⟩ sesine nadir rastlanır, ⟨ui eu ei ou⟩ sesleri ile çok nadir karşılaşılır. En azından bu durum Latinceye özgü kelimelerde görülür.

Eski Latincede çok daha fazla çiftses bulunmaktadır. Fakat bu seslerin çoğu Klasik Latincede uzun seslere dönüşmüştür. Eski Latincedeki ⟨ai⟩ ve ⟨āī⟩ Klasik Latincede ⟨ae⟩ olmuştur. Eski Latince ⟨oi⟩ ve ⟨ou⟩ Klasik Latincede birkaç sözcük dışında ⟨ū⟩ sesine dönüşmüştür. Bahsedilen ses değişimlerine aynı kökten gelen farklı sözcüklerde bile rastlanır.

Erken Eski Latincedeki ⟨ei⟩ sesi ise Klasik Latincede ⟨ī⟩ sesine evrilmiştir.

Başlangıç seslerine göre sınıflandırma
	ön	arka
dar		ui /ui̯/
orta	ei /ei̯/eu/eu̯/	oe /oe̯/ou /ou̯/
geniş	ae /ae̯/au /au̯/

Dil bilgisi

Latince sentetik ve bükümlü bir dildir. Çekimler sık sık kelime sonunda değişir fakat özellikle fiillerde olmak üzere çok kompleks olabilir.

Latincede belirlilik artikelleri bulunmaz. Hem belirli hem de belirsiz durumlar aynı şekilde yazılır.

Latincede sözdizimi özne-nesne-yüklem şeklindedir. Fakat her zaman bu sözdizimi uygulanmaz. Şiirde ihmal edilebilir.

Latincede sıfatlar isimlerden hem önce hem de sonda gelebilir. Fakat bazı sıfatlarda isimden önce gelir.

Fiiller

Fiillerin çekimleri fiil çekimidir, düzenli fiiller 4 ana çekime girerler. Fiiller şahıs, çokluk, zaman, çatı (etken, edilgen) ve kip (şart, dilek gibi) şeklinde çekimlenir.

Latincede altı zaman bulunur: şimdiki, hikâye birleşik, bitmişlik, geçmiş zamanın hikâyesi, gelecekte bitmişlik.

Latincede etken ve edilgen çatı vardır.

Latincede istek, bildirme, emir, mastar gibi kipler bulunur.

İsimler

İsimlerin (özel isimler de dahil), zamirlerin ve sıfatların çekimleri isim çekimidir ve Latincede isimler 5 çekim dizisine girebilirler.

İsimler çokluk ve hâl eki alırlar.

İsimlerin aldığı hâl ekleri şunlardır: yalın, seslenme, belirtme, tamlayan, yönelme, çıkma. Ayrıca bazı isimlerde çıkma durum eki de görülür.

İsimler üç cinsiyete çekimlenebilir: eril, dişil ve nötr.

İsimler iki çokluk durumu şeklinde çekimlenebilir: tekil ve çoğul.

Birinci çekim

Birinci isim çekimi genelde femina,feminae f.('dişi, kadın') vita,vitae f. ('yaşam') gibi dişil ve nadiren propheta,prophetae m.('peygamber') gibi eril isimler içeren bir çekim grubudur. Bu gruptaki kelimelerin kökleri genel olarak a ile biter. Latince isimlerin hangi çekime ait olduklarını anlamak için o ismin yalın hâli (nominativus) -in hâli (genitivus) bilinmelidir.

Birinci çekim tablosu


	Tekil	Çoğul
Nominativus (yalın hâl)	-a	-ae
Vocativus (seslenme hâli)	-a	-ae
Accusativus (-i hâli)	-am	-as
Genitivus (-in hâli)	-ae	-arum
Dativus (-e hâli)	-ae	-is
Ablativus (-den hâli)	-a	-is

örnekler
	persona,personae (f.) kişi, şahıs		propheta,prophetae (m.) peygamber
	Tekil	Çoğul	Tekil	Çoğul
Nominativus (yalın hâl)	persona	personae	propheta	prophetae
Accusativus (-i hâli)	personam	personas	prophetam	prophetas
Genitivus (-in hâli)	personae	personarum	prophetae	prophetarum
Dativus (-e hâli)	personae	personis	prophetae	prophetis
Ablativus (-den hâli)	persona	personis	propheta	prophetis

İkinci çekim

İkinci çekim isimleri genelde vir,viri m. ("adam,erkek") bellum,belli n. gibi nötr ve eril isimlerden oluşur. Çok küçük bir azınlığı dişildir. Nötr isimlerin accusativus (-i hâli) ile nominativus (yalın hâli) aynıdır. Eril isimler genelde -us ile nötr isimler ise genelde -um ile biter. Bazı yaygın eril isimler -er ile bitebilir.

ikinci çekim tablosu
	Tekil		Çoğul
	Eril	Nötr	Eril	Nötr
Nominativus (yalın hâli)	-us	-um	-i	-a
Vocativus (seslenme hâli)	-e	-um	-i
Accusativus (-i hâli)	-um		-os
Genitivus (-in hâli)	-i		-orum
Dativus (-e hâli)	-o		-is
Ablativus (-den hâli)	-o		-is

örnekler
	vir,viri (m.) erkek, adam		verum, veri (n.) gerçek, doğru		servus,servi (m.) köle, hizmetkâr
	Tekil	Çoğul	Tekil	Çoğul	Tekil	Çoğul
Nominativus (yalın hâl)	vir	viri	verum	vera	servus	servi
Vocativus (seslenme hâli)	vir	viri			serve	servi
Accusativus (-i hâli)	virum	viros			servum	servos
Genitivus (-in hâli)	viri	virorum	veri	verorum	servi	servorum
Dativus (-e hâli)	viro	viris	vero	veris	servo	servis
Ablativus (-den hâli)	viro	viris	vero	veris	servo	servis

Üçüncü çekim

Üçüncü çekim en büyük çekim olup her cinsten isim barındırır.

Ünsüz harf köklü isimler

Bu isimlerin çekimini bulmak için hem nominativus (yalın) hem de genitivus (-in hâli) hâlini bilmek gereklidir. İsmin kökünü bulmak için genitivus hâlindeki sonundan -is eki çıkarılır. Örnek olarak rex,regis m. ('kral') isminin nominativus (yalın) hâli rex olmasına rağmen genitivus (-in hâli) regis'tir Regis kelimesinden -is ekini çıkarılırsa rex isminin kökünün reg- olduğu bulunur. Başka örnekler salvator,salvatoris m. ('kurtarıcı') isminin kökü salvator-, nomen,nominis n. ('isim, ad') ismini kökü nomin-, religio,religionis f. ('din, inanç')kelimesinin kökü religion- olduğu bulunur. Kök bulundukan sonra hâle göre çekim yapılır.

Ünsüz harf köklü ismler çekim tablosu
	Eril Ve Dişil		Nötr
	Tekil	Çoğul	Tekil	Çoğul
Nominativus (Yalın hâli)	(-s)	-es	-	-a
Accusativus (-i hâli)	-em	-es	-	-a
Genitivus (-in hâli)	-is	-(i)um	-is	-(i)um
Dative (-e hâli)	-i	-ibus	-i	-ibus
Ablativus (-den hâli)	-e	-ibus	-e	-ibus

Örnekler
	revelatio,revelationis(f.) vahiy		os,ossis (n.) kemik		rex,regis (m.) kral
	Tekil	Çoğul	Tekil	Çoğul	Tekil	Çoğul
Nominativus (yalın hâli)	revelatio	revelationes	os	ossa	rex	reges
Accusativus (-i hâli)	revelationem	revelationes	os	ossa	regem	reges
Genitivus (-in hâli)	revelationis	revelationum	ossis	ossuum	regis	regum
Dativus (-e hâli)	revelationi	revelationibus	ossi	ossibus	regi	regibus
Ablativus (-den hâli)	revelatione	revelationibus	osse	ossibus	rege	regibus

Dördüncü çekim

Dördüncü çekim isimleri genellikle eril isimlerden oluşan bir gruptur. Genellikle -us ile biterler ama ikinci çekim isimleriyle karıştırılmamalılardır. Domus,domus m. gibi isimler örnek olarak gösterilebilir.


	-us ile biten isimler		-u ile biten isimler
	Tekil	Çoğul	Tekil	Çoğul
Nominativus (yalın hâli)	-us	-us	-u	-ua
Accusativus (-i hâli)	-um	-us	-u	-ua
Genitivus (-in hâli)	-us	-uum	-us	-uum
Dativus (-e hâli)	-ui	-ibus	-u	-ibus
Ablativus (-den hâli)	u	-ibus	-u	-ibus


	Manus,manus f. el		cultus, cultus m. tarikat
	Tekil	Çoğul	Tekil	Çoğul
Nominativus (yalın hâli)	manus	manus	cultus	cultus
Accusativus (-i hâli)	manum	manus	cultum	cultus
Genitivus (-in hâli)	manus	manuum	cultus	cultuum
Dativus (-e hâli)	manui	manibus	cultui	cultibus
Ablativus (-den hâli)	manu	manibus	cultu	cultibus

Ayrıca bakınız

Kaynakça

^ Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, (Ed.) (2017). "Imperial Latin". Glottolog 3.0. Jena, Germany: Max Planck Institute for the Science of Human History.
^ Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, (Ed.) (2017). "Latin". Glottolog 3.0. Jena, Germany: Max Planck Institute for the Science of Human History.
^ "Why is Latin a dead language? | Britannica". www.britannica.com (İngilizce). 14 Şubat 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ağustos 2024.
^ Sandys, John Edwin (1910). A companion to Latin studies. University of Chicago Press. ss. 811-812.

İşbu madde Rukiye Öztürk tarafından CC BY-SA 3.0 lisansı altında yayımlanan metin içermektedir.

[Glottolog-1] Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, (Ed.) (2017). "Imperial Latin". Glottolog 3.0. Jena, Germany: Max Planck Institute for the Science of Human History.

[Glottolog2-2] Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, (Ed.) (2017). "Latin". Glottolog 3.0. Jena, Germany: Max Planck Institute for the Science of Human History.

[3] "Why is Latin a dead language? | Britannica". www.britannica.com (İngilizce). 14 Şubat 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ağustos 2024.

[4] Sandys, John Edwin (1910). A companion to Latin studies. University of Chicago Press. ss. 811-812.

[1]

[2]

[3]

[4]